Adabiyot nazariyasi

 
Ishtiqoq (ar. So’zdan so’zni ajratish). She’r baytlarida bir o’zakdan yasalgan, 
ya’ni o’zakdosh so’zlarning qo’llanishi bu san’atni yuzaga keltiradi: 
- Ganja-vatan, ko’ngli oning ganjxez 
Xotiri ganjuru, tili ganjrez. (ganjxez-xazina to’plovchi, ganjur- xazina 
saqlovchi, ganjrez- xazina to’kuvchi; hammasi ganj so’zidan yasalgan) Ishq, oshiq, 
ma’shuqa; hukm, hokim, mahkum, mahkama; ilm, olim, muallim; nujum, anjuman, 
munajjim kabi arabcha so’zlar HO’AT uchun tub so’z hisoblanadi. Ammo badiiy 
adabiyotda ishtiqoq san’atini yuzaga keltiradi. 
 
Iqtibos (ar. Ilm o’zlashtirmoq) She’r baytlarida “Qur’on” oyatlari, 
payg’ambar hadislari yoki ularning mazmunini keltirish demakdir:
- “Al-hayou minal imon” – Rasul aytdi. 
A.Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida Qur’ondagi “Al asmo min as 
samo” (ismlar osmondan tushadilar) oyatiga ishora qilingan. 
 
Kitobat (Harf san’ati) Bu arab alifbosidagi harflar shaklidan foydalanish 
san’atidir. 
Nigoro, bori g’am birla faqiri notovon aylab, “Alif”dek qomatimni “lom - 
alif” yanglig’ duto qilding. Mumtoz adabiyotda tik qomat odatda alif harfi, egilgan 
qomat dol, yoy harflari, yorning og’zi mim, yorning zulfi jim, dol, yorning ko’zi sod, 
yorning qoshi nun, yorning xoli harflardagi nuqtalar orqali ifodalangan.
- Ko’rmish qaro soch halqasi ostida mengingkim, 
“Jim” o’rtasida ul kishikim nuqta solibtur. 

---

6 
Laff va nashr (ar. yig’moq, yoymoq) bunda oldin bir necha narsa 
buyumning nomi ketma-ket sanaladi, so’ng ularning belgilari yoki ularga mos 
keluvchi boshqa tushunchalar o’sha ketma-ketlikda tilga olinadi: 
Bu orazu zulfu qadu qomatki seningdur, 
Rashki sumanu sunbulu ar’ar yetilibsen. (Atoyi) 
Lirika (yunon. «lira jo'rligida kuylash») - badiiy adabiyotning asosiy 
turlaridan biri bo'lib, biror hayotiy voqea-hodisa ta'sirida inson qalbida tug'ilgan 
ruhiy kechinma, fikr va tuyg'ular orqali voqelikni aks ettiradi. 
Obrazlilik, jonlantirish, Istiora kabilar shoirona fikr va she'rni 
shakllantiruvchi badiiy vositalardir. 
She'r - ohang jihatidan bir tartibga solingan, his-tuyg'u ifodasi sifatida 
vujudga kelgan hayajonli ritmik nutqdir. She'riy shaklning o'ziga xosligini, ya'ni 
musiqaviyligi va ohangdorligini ta'minlovchi bir qancha unsurlar bor. 
Ulardan asosiylari quyidagilar: 
1. Misra (ar. «eshikning bir tabaqasi») - bir qator she'r. 
2. Bayt (ar. «uy») - ikki misra she'r. 
3. Band - she'rning o'ziga xos qofiyalanish tartibiga ega bo'lgan 
qismi. 
Bandlar ikkilik, uchlik, to'rtlik, beshlik, oltilik, yettilik va hokazo bo'ladi. 
4. Raviy (ar. «yukni tuyaga bog 'laydigan arg 'amchi») - qofiya 
asosini tashkil etgan, tub so'zlarda o'zak oxirida, yasama so'zlarda esa negiz 
so'ngida keluvchi cho'ziq unli yoxud undosh harf, ya'ni tirgak tovushdir.
Misol: shaydo, paydo, yo qofiyadosh so'zlaridagi «o» unlisi, jonimsan, 
zabonimsan so'zlaridagi birinchi «n» undoshi, ko'zimdan, yuzimdan, 
о 'zimdan so'zlaridagi «z» tovushi raviy hisoblanadi. Raviydan keyin turuvchi 
undosh yoki cho'ziq unli (ba'zan qo'shimcha) vasl deb («ko'zimdan», 
«yuzimdan», «o'zimdan» so'zlaridagi «im» qo'shimchasi), vasldan keyin turuvchi 
undosh yoki cho'ziq unli huruj deb, hurajdan keyingi undosh yoki cho'ziq unli mazid 
deb, maziddan keyingi undosh yoki cho'ziq unli noyira deb yuritiladi. Misol: 
«savdosittin», so'zidagi «o» tovushi raviy, «ч» - vasl «i» - huruj, «d» - mazid, undan 
keyingi «i» - nafoz (qisqa unli, eski o'zbek yozuvida yozilmaydi), «n»-noyiru 
hisoblanadi. 
5. Qofiya (ar. «ergashtiruvchi») - ritmik jihatdan uyushgan 
nutqda, ya'ni she'riy misralarning muayyan bir o'rnida, ko'proq misra so'ngida 
so'zlarning
ohangdosh bo'lib kelishi. Misol: qon,fig'on, osmon va boshq. 
Raviy bilan tugallangan qofiyalami muqayyad deb, raviydan keyin harflar 
kelgan qofiyalarni mutlaq qofiya deb atash qabul qilingan. She'riyatda qofiyaning bir 
necha turlari mavjud: to 'liq (to 'q) va to'liqsiz (och) qofiya, unlilar yoki undoshlar 
ohangdosh hgiga asoslangan qofiyalar. To 'liq (to 'q) qofiyada qofiyadosh so'zlarning 
tovush tarkibi to'la mos keladi:«bahorim - dildorim», «so'ralar-mo'ralar», 
«yuragimgacha - suyagimgacha» va boshq. To 'liqsiz (och) qofiyalarda so'zlarning 
tovush tarkibi qisman mos keladi: «dahriy- qahridan». «tutun - Alovuddin» singari. 

---

7 
Qofiyalaming tartibi degan tushuncha ham bor. U she'r bandidagi 
misralarning o'zaro qofiyalanish tartibini anglatadi. She'riy asarlarning qay tarzda 
qofiyalanishi, ko'pincha uning janrini belgilaydi. Qofiyalanish tartibini ko'rsatish 
uchun alifboning kichik harflaridan foydalanish qabul qilingan. Misol: 
Andin berikim, qoshimda yorim yo 'qtur, - a 
Hijronida juz nolayi zorim yo 'qtur. - a 
Dashl uzra quyun kibi qarorim yo 'qtur, - a 
Sargashtaligimda ixttyorim yo'qtur. -a (A. Navoiy ruboiysi) 
6. Radif (ar. «otning orqasiga ergashib boruvchi», «izma-iz keluvchi») -
qofiyadan so'ng butun she'r davomida aynan takrorlanib keluvchi so'zlar va so'z 
birikmalari. She'rda ifodalanayotgan yetakchi fikrni ta'kidlash, o'quvchi e'tiborini 
asosiy g'oyaga jalb etib, shoirning g'oyaviy niyatini o'quvchi qalbiga to'laroq
yetkazish maqsadida xizmat qiladigan va aynan takrorlanadigan so'z va so'zlar 
birikmasi radif deyiladi. 
Misollar: Ashkima gar kanora yo 'q, bo'lmasa bo'lmasun, netay, 
Ohima ham shumora yo 'q, bo'lmasa bo'lmasun, netay. (Ogahiy) t 
Yod etmas emish kishini g 'urbatda kishi, 
Shod etmas emish ко 'ngulni mehnatda kishi. (Z. M. Bobur) 
7. Ritm (zarb) - she'riy asarda misralarning bir o'lchovli, bir hajmli bo'lib 
kelishi, ya'ni bir xil takrorlanuvchi ohangdir. Uning she'riy asarlardagi aniq ko'rinishi 
yoki she'riy nutqni o'lchaydigan mezon vazn deb ataladi. 
8. Hojib (ar. «darvozabon; pardali») - she'rda'qofiyadosh so'zlar orasida 
aynan takrorlanib keladigan so'z yoxud so'zlar birikmasi. 
Misol: Biri ulki yuz luft erur zotig'a, 
Ki «Farhodu Shirin» erur otig 'a. (A. Navoiy, «Xamsa»dan) 
Litota (Tafrit- mo’tadillikdanpastki holat) (Gr. soddalik)- majoziy 
iboralardan biri , ifrotga qarama- qarshi tarzda bo’lib, narsa yoki hodisani atayin 
kichraytirish, zaiflashtirib tasvirlash.
- Aning teshasi ollida qaro tog’, 
Aningdek kim pichoq ollida sari yog’. 
Bo’yung sarvu sanubardek, beling qil, 
Vafo qilg’on kishilarga vafo qil. 
Ul sanamkim suv yaqosinda paridek o’ltirur, 
G’oyati nozukligidin suv bila yutsa bo’lur.