Agrotexnologiyalar instituti elektr energiyasi va nasos stansiyalaridan foydalanish kafedrasi

11.3.GESning tarkibiy qismlar 
An’anaviy GESlar quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: 
Plotina (damba) – suv oqimni boshqaradi, suv bosimni hosil qilish uchun balandligini 
kо‘taradi. 

---

86 
Turbina – parraklarga tushadigan suv bosim ta’sirida aylanadi. 
Generator – turbina bilan birlashtirilgan va aylanib elektr energiyani ishlab chiqaradi. 
Transformator – elektr tarmoqqa elektr energiyani uzatish uchun generatordagi 
kuchlanishni zarar bо‘lgan kuchlanishga о‘zgartiradi. 
Elektr uzatish liniya – GESdan elektr taksimlash tizimiga elektr tokni uzatadi. 
Ayrim GESlarda yana bitta tashkil etuvchi bо‘ladi – bosimli suvо‘tkazgich – 
manbadan yoki basseyndan suvni turbinaga uzatadi. 
Gidroelektrostansiyalarda asosiy elementi turbina bо‘lib, 90%-gacha foydali ish 
koeffitsiyenti bilan suvning harakat energiyani aylanish mexanik energiyaga о‘zgartiradi. 
а 
б 
11.7-Rasm: Trbinalar turi: a - reaktiv turbinalar; b - aktiv turbina 
Ular ikki xil bо‘ladi: reaktiv gidroturbinalar – ishchi g‘ildirak tо‘liq suvga botirilgan 
bо‘lib, asosan g‘ildirak oldidan va undan keyigi bosimlar farqi hisobidan aylanadi; aktiv 
gidroturbinalar – ishchi g‘ildirak havoda bо‘lib, uning parraklarga suv oqimni quyilishi, 
ya’ni oqimning kinetik energiyasi hisobidan aylanadi. 
11.8-Rasm: An’anaviy plotinali GESning sxematik tuzilishi: 
1-yuqori va 2-quyi suv ombori, 3-suvо‘tkazgich, 4-plotina, 5-tо‘g‘on tambasi, 
6-gidroturbina, 7-elektrogenerator, 8-transformator 
Suvdagi potensial energiyasining quvvati quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 

---

87 
N
o
= ρ V g H, Vt ; 
(11.1) 
bu yerda ρ – suvning zichligi, kg/m
3
; V - suvning hajmiy sarfi, m
3
/c; 
g – erkin tushish tezlanish, m/s
2
; N - suvning tushish balandligi, m. 
(11.1) ifoda GESning mumkin bо‘lgan nazariy maksimal quvvatini ifodalaydi, u suvning 
V-hajmiy sarfiga va N-suvning tushish balandligiga bog‘liq. 
Suvning tushish balandligi N joyning relefga (tuzilishga), о‘rnashgan joyga va 
plotinaning konstruksiyaga bog‘liq. Hozirgi GESlarda plotinaning balandligi (suv sathlarning 
farqi) 300 m-gacha bо‘ladi. 
Turbinaga tushadigan oqimning real quvvat geometrik (tо‘liq) N bosim bilan emas, 
balki о‘rnashgan (ishchi) N
a
 bosim bilan aniqlanadi, ya’ni: 
N
a
 = N - N
f
; 
(11.2) 
bu yerda N
f
- turbinagacha bо‘lgan yо‘lda suvо‘tkazgichlarning bosim yо‘qotishlar va 
quyidagicha aniqlanadi: 
Lv
2
L16V 
2
4V 
N
f
= ξ 
D2g 
= ξ 

2 
D
5 
2g 
; v = 

D 
2 
; 
(11.3) 
ξ – suvо‘tkazgichlarning о‘lchovsiz qarshilik koeffitsiyent; 
L, D – suvо‘tkazgichning uzunligi va diametri, m; 
v – suv oqimning tezligi, m/s. 
g=9,8 m/s
2
ekanligini hisobga olib, (11.3) tenglamani soddalashtirib quyidagiga ega 
bо‘lamiz: 
H
f
 = 0,0827 ξ L V
2
/D
5
 . 
(11.3a) 
(11.3a) formuladan kо‘rinadiki H
f
 bosim yо‘qotishlar suvо‘tkazgichning L uzunligiga 
proporsional va D diametrga teskari proporsional. Shuning uchun, suvо‘tkazgich maksimal 
diametrga ega bо‘lib, iloji boricha vertikal joylashgan bо‘lish kerak. 
Suvni keltiruvchi (bosimli) suvо‘tkazgich GESning eng qiymmatli inshootdir. 
Suvо‘tkazgichning uzunligini, diametrni va devorlar qalinligini kamaytirish bilan uning 
qiymmatini pasaytirish mumkin, lekin ishlatish sharoitlarda ushbu talabni har doim bajarib 
bо‘lmaydi. Ayniksa suvо‘tkazgichning dimetrni kamaytirganda ancha katta potensial energiya 
yо‘qotishlar vujudga keladi, chunki H
f
 bosim yо‘qotishlar D
-5
ga proporsional. Shuning uchun 
suvо‘tkazgichni loyihalash jarayonida diametrni kamaytirishda uni qurish uchun qiymmatdan 
yutishni va unda bosim yо‘qotishlar ortish hisobidan yutqizishlarni hisobga olish zarur. 
Odatda quyidagi eng maqbul shart qabul qilinadi: 
N
f
< (0,1

·0,3)H . 
(11.4) 
Suvning potensial energiyani (N
o
quvvat) elektr energiyaga (N
e
) о‘zgartirish 
jarayonida gidroenergetik qurilmaning tо‘liq η FIKti suvо‘tkazgich, gidroturbina, 
elektrogeneratorlardagi yо‘qotishlar bilan aniqlanadi: 
η = Ne / N
o
 = η
a
 η
g
 η
e
 ; 
(11.5) 
bu yerda η
a
, η
g
, η
e
 - suvо‘tkazgich, gidroturbina, elektrogenerator FIKlar. 
η
a
 = N
a
 / N
o
 = H
a
 / H
o
, (5.5a); η
g
 = N
g
 / N
a
 , (11.5b); η
e
 = N
e
 / N
g
 , (11.5v) 
bu yerda N
o
, N
a
 – suvning potensial energiyaning tо‘liq va о‘rnashgan quvvat; 
N
g
, N
e
 – gidroturbina valda va elektrogenerator chiqishdagi quvvat.