Ajiniyoz nomidagi

Kostyum va moda funktsiyasi. Dizaynerning asosiy maqsadi – buyumning yaxlit badiiy 
kontekstining  belgisi  va  borlig`ini  loyiha  ob`ektini  yaratishdir.  Buyum  muayyan  funktsiyani 
bajaradi.  Buyumning  funktsiyalari  har  xil,  uning  funktsional  “portretini”  yaratish  uchun 
funktsiyalarni tiplashtirib, tagtizimlarini ajratish kerak, ular inson tizimiga kiradi va eng avvalo 
tagtizim-inson  buyum  muhitiga.  Unda  inson  va  muhitning  o`zaro  aloqasi  barpo  etiladi:  inson 
tabiatni o`zlashtirib, unga moslashadi. 
Buyumda inson siymosini (individual va ijtimoiy) ifodalash, odam tanasi morfologiyasini 
tiklash  –  loyhalovchining  vazifasidir,  qayerda  buyumning  funktsiyasi  modellashtiriladi.  Buyum 
bu holda inson–buyum– muhit tizimida bog`lanuvchi funktsional qismi sifatida qo`riladi. 
“Buyum funktsiyasi” tushunchasi – badiiy loyihalashning markaziy kategoriyasidir. 
Kostyum  funktsiyalari  tarixiy  tashkillangan.  Jamoaning  turmush  tarzi  kiyim  bilan 
foydalanishda o`z aksini ifodalaydi. 
Ilk bor kiyim himoya (tashqi muhitdan) funktsiyani bajargan. 
Xalqning turmush tarzi, asosiy faoliyat turi (tomir va meva yig`ish, ov va dehqonchilik va 
b.)  kiyimda  spetsifik  elementlarni  paydo  bo`lishiga  sabab  bo`lgandi  (belbog`lar,  yopinchoqlar, 
to`qilgan bosh kiyimlar va b.). 
Kostyum  funktsiyasida  jugrafik  va  iqlim  sharoiti,  milliy  an`analari,  estetik  didlari  va 
jamoaning  ijtimoiy  buyurtmalari  aks  etadi. SHakl va kostyum  funtsiyasi  yoki uning funktsional 
tarkibi bir-birini o`zaro bog`laydi. 
Kostyumning  funktsional  tarkibini  tadqiqod  etib,  quyidagi  xulosaga  kelish  mumkin: 
kostyumning  mo`ljali,  uning  funktsiyasi,  “adresi”  shakl,  gazlama  va  bezaklarni  o`zaro 
bog`likligini aniqlaydi. Ammo funktsiya tushunchasini faqat utilitar omillari bilan cheklamaslik 
kerak. 
Ma`lumki, ilk bor funktsiya atamasini (lot. functio – bajarish, qilish) XU11 asrni oxirida 
G.Leybnits  matematikaga  kiritdi.  Gumanitar  va  tabiiy  fanlarda  bu  ko`rsatkich  boshqacha 
echiladi. Ba`zilari funktsiyaning elementlarini o`zaro bog`likligini aniqlaydi. Bizni esa sanoatda 
ishlab chiqaradigan buyumning muljaliga binoan funktsiyasi qiziqtiradi. 
Funktsiya - bu buyumning faoliyati va uni harakatini dinamik tavsifidir. 
Mo`ljal tushunchasi maqsdli kategoriyalariga kiradi va buyum bilan foydalanish imkonini 
muayyan jarayonda odamning konkret talablarini tavsiflaydi. 
Buyum funktsiyasini ta`riflash uchun ikki dastlabki nizomni ifodalash mumkin: funktsiya 
buyumning  mo`ljali  emas,  mo`ljal  va  funktsiya  o`zaro  bog`liq;  funktsiya  -  bu  buyumning 
morfologiyasi emas, funktsiya va morfologiya o`zaro bog`liq. 
Demak,  bo`larni  asos  qilib  olganda,  funktsiyani  quyidagicha  ta`riflash  mumkin:  buyum 
funktsiyasi  –  bu  buyumni  o`z  vazifasini  real  bajarish  uchun  tafsifidir.  Boshqacha  aytganda, 
iste`mol jarayonida uni mo`ljali va morfologiyasi belgilaydigan realizatsiyasi. 
Dizaynning  asoschilaridan  biri  G.Zemper  X1X  asrda  quyidagini  yozgan:  san`atning  har 
bir asarni unga berilgan utilitar belgisini  yoki ramziy effektini, unga berilgan moddiy funktsiya 
nuqtai  nazaridan  ko`rib  chiqilishi  lozim;  har  bir  badiiy  asar  yaratilganda  material  bilan 
foydalanish  natijasi,  foydalangan  mehnat  qurollarni,  mashinalarni  va  texnologik  jarayonlarni 
ta`siri bo`ladi. 

---

23 
 
Demak, funktsiya, shakl va konstruktsiya o`zoro bog`liq. I = f (x, y, z, …, 
n), qayerda I – yakuniy rezul`tat, 
x, y, z,…, n – o`zgaruvchan ko`rsatqichlar. 
“Funktsiya” atamasi yaxlit 
va qisimni o`zaro bog`langan ma`noda 
qo`llanadi. 
Buyumning  funktsiyasi  uning  foydasi  va  ijtimoiy  qiymatidan  kelib  chiqadi.  Buyumning 
foydali  funktsiyasini  uch  ko`rsatkich  ifodalaydi:  nimaga  mo`ljallanganligi,  foydaligi,  qiymati. 
Buyumning  shunday  funktsiyasini  konkret  ko`rsatqichlari  va  ifodasi  uni  ijtimoiy–qiymat 
xossalaridir – foyda, qulaylik, go`zallik. 
Buyumning  funktsiyasi  iste`mol  sharoiti  va  buyumning  morfologik  tarkibi  bilan 
asoslangan.  Real  funktsiyani  aniqlash  uchun  uni  iste`mol  etish  tashqi  tavsiflarini  bilish  zarur. 
Foydali funktsiyani bajarish uchun u bir qator xossalarga ega bo`lishi kerak: vazni, o`lchamlari, 
materiali, konstruktiv-texnologik xususiyatlari va b. 
Har  bir  foydali  buyum  baravariga  ijtimoiy,  madaniy,  estetik  ifodali  bo`ladi,  ya`ni 
ko`pgina ijtimoiy foydali xossalariga ega va insonning turli ijtimoiy ixtiyojlariga mos bo`ladi. 
Agar  kostyumda  utilitar  funktsiyasi  ustunlik  qilsa,  kostyum  buyum  sifatida  bo`ladi; 
mintaqaviy,  ijtimoiy,  marosim  yoki  estetik  funktsiyasi  ustunlik  qilsa  u  timsol  yoki  belgiga  ega 
bo`ladi. 
Kostyum  funktsiyasi  badiiy  manoga  ega  emas.  Buyumning  qiymati  uni  iste`mol 
qilinganda aniqlanadi. Muhitsiz, mo`ljali yo`q, inson siymosidan holi buyum – bu mujmal qobiq, 
“latta”dir. SHunga ko`ra funktsiyaning mohiyati g`oya va reallikni birligidadir. 
Funktsiyaning  asosiy  mazmuni  –  buyumga  insonning  talablari  va  ularni  echish 
darajasidir.  Javob  fakturani,  shakl,  konstruktiv  va  rang  echimlarida  va  materialning  belgilarida 
ko`rinadi. 
Kostyum 
– 
bu 
bizning 
maqsadlarimizni, 
xarkatlarimizni, 
intilishilarimizni  o`ziga  xos  aksidir.  SHuning  uchun  funktsiya  badiiy  siymoga  ega  bo`lmasdan, 
o`zi siymoning badiiy qiymatini tasdiqlaydi. 
“Ratsionallik  va  maqsadga  muvofiqlik”  tushunchalar  mohiyati  ijtimoiy-iqtisodiy  va 
estetik kontseptsiyalarni o`zgarishi bilan o`zgaradi. Demak, yangi davrda eski kostyumni avvalgi 
turida kiiysh mumkin emas. 
Kostyum funktsiyasini quyidagicha tasniflanishi tavsiya etiladi: 
- muhit va insonni o`zgartiradigan funktsiya; 
- moslashtiruv funktsiya, inson-kostyum tizimini saqlash; 
- maqsadga erishishni ta`minlaydigan rezul`tativ funktsiya; 
- integrativ funktsiya buyumning madaniy yutuqlarini ko`rsatadi.