Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
Nuqtaning traektoriya bo’ylab harakat qonuniga doir namunaviy
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1-masala (И.В. Мешчерский 10.4).
- 2-masala (И.В.Мешчерский 10.14).
- 3-masala (И.В. Мешчерский 10.21).
- 3.Darsda mustaqil yechish uchun masala va topshiriqlar
- 5. [ ] dan 10.2, 10.4,10.6, 10.8, 10.10, 10.12, 10.16, 10.18, 10.20 masalani yeching Nuqtaning tezligi 1. Egri chiziqli harakatdagi nuqtaning tezligi
- 2. Aylana bo’ylab harakatlanayotgan nuqtaning tezligi Burchak tezlik.
- Nuqta tezligini topishga doir namunaviy masalalarni yechish. Uslubiy tavsiyalar.
- 1-masala. (И.В.Мешчерский 11.3).
2. Nuqtaning traektoriya bo’ylab harakat qonuniga doir namunaviy masalalarni yechish. Uslubiy tavsiyalar. z M(x,y,z) r y x 128-shakl 295 Nuqtaning harakat tenglamalariga doir masalalarni qo’yidagi tartibda yechish tavsiya etiladi: 1. Masalani yechish uchun tegishli koordinatalar sistemasini tanlash kerak. 2. Berilgan shartlardan foydalanib, tanlangan koordinalar sistemasiga nisbatan nuqtaning harakat tenglamalari tuziladi. 3. Nuqtaning tuzilgan harakat tenglamalariga qarab, ya’ni (6.2.4) va (6.2.8) tenglamalaridan foydalanib, (6.2.4) trayektoriya tenglamalari topiladi. 1-masala (И.В. Мешчерский 10.4). Nuqta harakatining berilgan x=3sin t, y=3cos t tenglamalariga qarab uning trayektoriya tenglamasi topilsin; shuningdek, masofani nuqtaning boshlang’ich holatidan hisoblab, uning trayektoriya bo’ylab harakatlanish qonuni ko’rsatilsin. Yechish. Nuqtaning berilgan harakat tenglamalaridan t parametrlarini yo’qotib, uning trayektoriya tenglamasini topamiz, ya’ni x 2 +y 2 =9. Demak, nuqta trayektoriyasi markazi koordinatalar boshida va radiusi 3 ga teng bo’lgan aylana bo’lar ekan (129-shakl). Endi nuqtaning trayektoriya bo’ylab harakatlanish qonunini topamiz. Buning uchun (6.2.8) formuladan foydalanamiz. Berilgan harakat tenglamalariga asosan: , cos 3 t x t y sin 3 . Buni (6.2.8) formulaga qo’yamiz: t C t dt t t S 0 2 2 3 ) sin (cos 9 , bu yerda С berilgan boshlang’ich shartlardan topiladi. Masalan: t=0 bo’lganda S 0 =0 deb olinsa, С=0 bo’ladi, natijada nuqtaning trayektoriya bo’ylab harakatlanish tenglamasi qo’yidagi ko’rinishga keladi: S=3t. y S r O x 129-shakl 296 2-masala (И.В.Мешчерский 10.14). Snaryadning harakati 2 sin , cos 2 0 0 gt t y t x tenglamalar bilan berilgan, bu yerda 0 - snaryadning boshlang’ich tezligi, α- x o’qi bilan 0 orasidagi burchak, g-og’irlik kuchining tezlanishi. Snaryadning harakat trayektoriyasi, H-balandlik, L-uchish uzoqligi va T uchish vaqti aniqlansin. Yechish. Nuqtaning berilgan harakat tenglamalaridan t ni yo’qotib, uning trayektoriya tenglamasini topamiz. Tenglamalarning birinchisidan: cos 0 x t . Buni tenglamalarning ikkinchisiga qo’yamiz: 2 2 2 0 cos 2 x g x tg y . Demak, snaryadning harakat trayektoriyasi paraboladan iborat ekan. Endi H balandlikni topamiz. Nuqta parabola bo’ylab eng katta balandlikka ko’tarilganda y koordinata o’zining eng katta qiymatiga erishadi. Harakat tenglamalarning ikkinchisining birinchi tartibli hosilasini nolga tenglashtiramiz: 0 sin 0 gt y . Bundan: sin 0 g t . Shoxlari pastga qaragan parabolada y faqat eng katta qiymatga ega, shuning uchun 2 2 0 max sin 2g y H . Endi uchish masofasini topamiz. Nuqta Yerga kelib tushganda uning y koordinatasi nolga teng bo’ladi, ya’ni 0 2 sin 2 0 gt t y . Bundan sin 2 ; 0 0 2 1 g t t . y H 0 α O L x 130-shakl 297 t 1 -nuqtaning boshlang’ich holatiga, t 2 -nuqtaning uchish vaqtini ifodalaydi. Demak, sin 2 0 g T . T ning bu qiymatini harakat tenglamalarining birinchisiga qo’yib, nuqtaning uchish masofasini topamiz, ya’ni 2 sin sin cos 2 2 0 2 0 max g g х L . 3-masala (И.В. Мешчерский 10.21). Nuqtaning dekart koordinatalari sistemasida berilgan , 2 cos 2 kt R x , sin 2 kt R y 2 sin kt R z harakat tenglamalariga asosan uning trayektoriyasi va sferik kordinatalar sistemasidagi harakat tenglamalari topilsin. Yechish. Nuqtaning trayektoriya tenglamasini topamiz. Harakat tenglamalarining birinchi va ikkitasidan: kt R y kt R R x sin 2 cos 2 2 4 2 2 2 2 R y R x . Harakat tenglamalarining uchinchisidan: R z kt 2 sin . Buni birinchi ikkita tenglamaga qo’yamiz: R z R kt R x 2 2 2 2 sin 1 , R z R z kt kt R y 2 2 2 cos 2 sin . Bu tenglamalarning ikkala tomonini kvadratga ko’tarib qo’shamiz, natijada 2 2 2 2 R z y x tenglamani hosil qilamiz. Demak nuqta traektoriyasi 2 2 2 2 R z y x sfera va 4 2 2 2 2 R y R x silindrlarning kesishish chizig’idan iborat bo’lar ekan. Nuqtaning berilgan harakat tenglamalarini qo’yidagi ko’rinishda yozamiz: 298 , 2 cos 2 cos kt kt R x , 2 sin 2 cos kt kt R y 2 sin kt R z . Bu tenglamalarni nuqtaning sferik koordinatalari bilan dekart koordinatalari orasidagi bog’lanish tenglamalari bilan solishtirib, qo’yidagi tenglamalarga kelamiz: , R r 2 kt , 2 kt . 3.Darsda mustaqil yechish uchun masala va topshiriqlar 1.Nuqtaning harakat tenglamasi j t i t r 4 3 ko’rinishida berilgan. m r 5 bo’lgan paytda nuqtaning y koordinatasi topilsin. 2. Nuqtaning harakat tenglamalari x=3t, y=t 2 ko’rinishida berilgan. t=2c bo’lgan paytda koordinatalar boshidan nuqtagacha bo’lgan masofa topilsin. 3. Nuqtaning harakat tenglamalari x=cost, y=2sint ko’rinishida berilgan. t=2,5c bo’lgan paytda nuqtadan koordinatalar boshigacha bo’lgan masofa topilsin. 4. Nuqtaning harakat tenglamalari x=2t, y=t ko’rinishida berilgan. Koordinatalar boshidan nuqtagacha bo’lgan masofa 10 m ga yetgan vaqt t topilsin. 5. A nuqtaning harakat tenglamalari x=2cost, y=3sint ko’rinishida berilgan. t=1,5c bo’lgan paytda nuqtaning radius-vektori OA bilan Ox o’qi orasidagi burchak topilsin. 6. Nuqtaning harakati x=5cos5t 2 , y=5sin5t 2 tenglamalar bilan berilgan. Nuqtaning trayektoriya tenglamasi shuningdek, masofani nuqtaning boshlang’ich holatidan hisoblab, uning trayektoriya bo’ylab harakatlanish qonuni topilsin. 7. Nuqtaning turli chastotali o’zaro perpendikulyar tebranishlari x=asin2ωt, t a y sin tenglamalar bilan berilgan. Trayektoriya tenglamasi topilsin. 8. Nuqta x=acoskt, y=asinkt, z=vt vint chizig’i bo’ylab harakatlanadi. Nuqta harakatining tenglamalari silindrik koordinatalarda aniqlansin. 4. Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Kinematikaning asosiy tushunchalari nimalar? 2. Nuqta kinematikasining asosiy masalasi nimalardan iborat? 299 3. Nuqtaning harakati qanday usullar bilan berilishi mumkin? 4. Bir koordinatalar sistemasidan boshqasiga qanday o’tiladi? 5. [ ] dan 10.2, 10.4,10.6, 10.8, 10.10, 10.12, 10.16, 10.18, 10.20 masalani yeching Nuqtaning tezligi 1. Egri chiziqli harakatdagi nuqtaning tezligi Agar nuqtaning harakat trayektoriyasi egri chiziqdan iborat bo’lsa, uning bunday harakatiga egri chiziqli harakat deyiladi. Nuqta harakatining asosiy xarateristikalaridan biri uning tezligi hisoblanadi. Harakatlanuvchi nuqtaning qaralayotgan koordinatalar sistemasiga nisbatan t paytdagi M holati r radius- vektor bilan, t+∆t paytdagi holati 1 r radius-vektor bilan aniqlansin (131-shakl). ∆t vaqt oralig’ida harakatlanuvchi nuqtaning radius-vektori r r r 1 ga o’zgarsin (131- shakl). t r * nisbatga nuqtaning ∆t vaqt oralig’idagi o’rtacha tezlik deyiladi. Demak, nuqtaning o’rtacha tezligi r vector yo’nalishidagi, ya’ni harakat yo’nalishidagi vektor bo’lar ekan. O’rtacha tezlikning ∆t vaqt oralig’i nolga intilgandagi (ba’zan oniy tezlik deb ham ataladi) limitik holati nuqtaning ixtiyoriy t paytidagi tezlikni ifodalaydi, ya’ni dt r d t r t 0 lim . (6.4.1) Shunday qilib, nuqtaning ixtiyoriy paytidagi tezligi vektor kattalik bo’lib, nuqtaning radius-vektoridan vaqt bo’yicha olingan birinchi tartibli hosilaga teng. t r vektorning 0 t dagi limitik holati trayektoriyaning urinmasi bilan ustma-ust tushadi, demak, tezlik vektori trayektoriyaning urinmasi bo’ylab, harakat yo’nalishi tomonga qarab yo’nalgan vektordir. Tezlik vektorini quyidagicha almashtiramiz: z M M 1 r 1 r O x y 131-shakl 300 S ds r d dt ds ds r d dr r d . (6.4.2) (6.4.2) tenglikning o’ng tomonidagi ds r d ko’paytmani qaraymiz. S va r miqdorlar bir xil tartibli kichik miqdorlar ekanligidan 1 lim S r bo’ladi (132-shakl). Demak, s r / miqdorning 0 S (yoki) 0 t dagi limitik holati nuqtaning urinmasi bo’ylab yo’nalgan birlik vektorni ifodalaydi, ya’ni 0 0 0 lim S r t S , bu yerda 0 -urinmaning musbat yo’nalishi bo’ylab yo’nalgan birlik vektor. Shunday qilib, (6.4.2) tenglikni quyidagicha yozish mumkin: 0 S . (6.4.3) dt dS miqdor tezlikning algebraik qiymati modulini bildiradi, yoki tezlik trayektoriyaning M nuqtasida o’tkazilgan urinmadagi proyeksiyasini bildiradi, ya’ni dt dS . (6.4.4) Nuqtaning radius-vektorini uning proyeksiyalari orqali yozamiz: k z j y i x r Tezlikning ta’rifiga asosan: k z j y i x k dt dz j dt dy i dt dx dt r d . (6.4.5) Tezlik vektorini kordinata o’qlaridagi proyeksiyalari orqali yozamiz: k j i z y x . (6.4.6) (6.4.5) va (6.4.6) ifodalarni solishtirib, tezlikning proyeksiyalari uchun quyidagi formulalarni hosil qilamiz: M 0 S r r M 1 1 r O 132-shakl 301 x dt dx x , y dt dy y , z dt dz z . (6.4.7) Shunday qilib, tezlikning koordinata o’qlaridagi proyeksiyalari nuqtaning mos koordinatalaridan vaqt bo’yicha olingan birinchi tartibli hosilalarga teng bo’lar ekan. Tezlik vektorining koordinata o’qlaridagi proyeksiyalari ma’lum bo’lsa, uning moduli va yo’nalishini topish mumkin: 2 2 2 2 2 2 z y x z y x ; x x x ) ^ , cos( , y y y y y ) ^ cos( , (6.4.8) z z z ) ^ , cos( . Agar nuqtaning harakat trayektoriyasi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lsa, bunday harakatga to’g’ri chiziqli harakat deyiladi. Nuqta to’g’ri chiziqli harakatda bo’lsa, koordinatalar o’qlaridan bittasini masalan, Ox o’qini harakat to’g’ri chizigi bo’ylab yo’naltiramiz. U holda tezlikning qolgan o’qlaridagi proyeksiyalari aynan nolga teng bo’ladi (133-shakl). Natijada nuqtaning tezligi uchun quyidagi formulani hosil qilamiz: x dt dx x , x . Shunday qilib, to’g’ri chiziqli harakatdagi nuqtaning tezligi masofadan vaqt bo’yicha olingan birinchi tartibli hosilaga teng ekan. Agar harakatning berilgan qismida dt dx tezlik va x koordinata bir xil ishoraga ega bo’lsa, nuqtaning bu holdagi harakatiga to’g’ri harakat deyiladi. Agar va x lar har xil ishorali bo’lsa nuqtaning bunday harakatiga teskari harakat deyiladi. Agar nuqtaning tezligi vaqtning biror paytida nolga teng bo’lsa, shu paytda x masofa o’zining statsionar qiymatiga ega bo’ladi. x o’zining maksimum yoki minimum qiymatiga erishgan paytda nuqtaning tezligi nolga teng bo’lib, shu payt O M x x 133-shakl 302 tezlik o’zining yo’nalishini uzgartiradi va harakat agar teskari bo’lsa, to’g’ri harakatga o’tadi. Agar nuqtaning tezligi qandaydir vaqt oralig’ida nolga teng bo’lsa, shu vaqt oralig’ida x=const bo’lib, nuqta tinch holatda bo’ladi. Tezliknng o’lchov birligi: vaqt uzunlik . Tezlikning o’lchov birligi sifatida: sm/sek, m/sek, km/soat olinadi. Agar butun harakat davomida nuqtaninig tezligi o’zgarmas, ya’ni const 0 bo’lsa, nuqtaning bunday harakatiga to’g’ri chiziqli tekis harakat deyiladi. 0 dt dx . Bundan t x x 0 0 , (6.4.9) bu yerda x 0 -nuqtaning boshlang’ich koordinatasi. (6.4.9) tenglama to’g’ri chiziqli tekis harakat tenglamasini ifodalaydi. 2. Aylana bo’ylab harakatlanayotgan nuqtaning tezligi Burchak tezlik. Nuqtaning R radiusli aylana bo’ylab harakatini qaraymiz. Bu holda M nuqta tezligining son qiymati quyidagiga teng bo’ladi: dt d R dt dS , (6.4.10) bu yerda Rd dS . dt d (6.4.11) miqdorga R radiusning aylanish burchak tezligi deyiladi. Shunday qilib, aylana bo’ylab harakatlanuvchi nuqta tezligining miqdori quyidagicha topiladi: R . (6.4.12) Tezlik vektori aylana urinmasi bo’ylab, harakat yo’nalishi tomonga yo’nalgan bo’ladi. τ M ds ω dφ O 134-shakl 303 Nuqta tezligini topishga doir namunaviy masalalarni yechish. Uslubiy tavsiyalar. Nuqta tezligini topishga doir masalalarni quyidagi tartibda yechish tavsiya etiladi: 1. Masalalarni yechish uchun tegishli koordinatalar sistemasi tanlanadi. 2. Masalaning berilgan shartlaridan foydalanib, nuqtaning harakat tenglamalari tuziladi. 3. Harakatning berilish usuliga qarab, tegishli formulalardan foydalanib, nuqtaning tezligi topiladi. 1-masala. (И.В.Мешчерский 11.3). Nuqta x=2cost, y=4cos2t (x,y- santimetrlar, t-sekundlar hisobida) tenglamalarga muvofiq lissaju figurasini chizadi. Nuqta Oy o’qida bo’lganida tezligining miqdori bilan yo’nalishi topilsin. Yechish. Nuqta Oy o’qida bo’lgan paytda x=0 bo’ladi. Berilgan tenglamalardan: , 2 ; 0 cos n t t n ЄZ. Endi tezlikning koordinata o’qlaridagi proyeksiyalarini topamiz: t x x sin 2 , t y y 2 sin 8 ; t t 2 sin 64 sin 4 2 2 1) n t 2 2 , Z n bo’lgan paytlar uchun s sm x 2 , 0 y , s sm y x / 2 2 2 ; , 1 2 2 ) ^ , cos( x x 0 ) ^ , cos( y y . 2) , 2 2 3 n t Z n bo’lgan paytlar uchun s sm x 2 , , 0 y s sm 2 . , 1 2 2 ) ^ , cos( x x 0 ) ^ , cos( y y . Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling