Anorganik kimyo


Download 5.87 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/61
Sana26.09.2017
Hajmi5.87 Mb.
#16581
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   61

3.

  Q uyidagi  reaksiyalarning  qaysi  birlari  oksidlanish-qaytarilish 

reaksiyalariga kiradi:

a)  Z n  +   H

2

S 0


4

(suyult)= Z n S 0

4

  +   H


2

b)  Z n   +   2 H

2

S 0 4(konis)  =   Z n S 0



4

  +   S 0

2

  +   2 H 20



d)  Z n (O H

) 2


  +   H

2

S 0 4=   Z n S 0



4

 +   2 H 20

e)  F e

2

0



3

  +   C O   =   C 0

2

  +   2F eO



0   F e

2

0



3

  +   6HC1  =   2F eC l

3

  +   3H 20  



g)  N a

2

C 0



3

  +   S i0

2

  =   N a



2

S i0


3

  +  C 0 2.

Javobingizni asoslang va oksidlovchi va qaytaruvchilam i ko‘ rsating.

4 .


  Quyidagi ion,  molekula va atom larning a) faqat oksidlovchi; b) faqat 

qaytaruvchi;  d)  h am   oksidlovchi,  h am   qaytaruvchi  b o ‘la  oladiganlarni 

alohida-alohida ajratib yozing:

M g,  C u 2+,  C u +,  C ,  C 0 2,  C O ,  S iH 4,  N H 4,  N

2

H 4,  P


2

H 4,  N 0 2, 

N 0 2~,  N O ,  N 0 3- ,   A s 0 33 ,  Sb3+,  N a

2

B i0 3,  Bi,+,  P b 0 2,



S n2+,  Sn,  Sb3+,  S e 0 2,  S,  H

2

S 0 4,  S 0 2,  H



2

S e 0 4,  C r3+,

C r 0 2- ,   [C r(O H )4] - ,  C r 0

4

 2,  C r



2

0

7 2



  ,  H C IO ,  C l",  B rO ,-,  Ю 3~,

J2,  J - ,  0 „   O,2',  K ,0 4,  CL,,  F2,  C103- ,   M n 0 2,  M n 0

4

  ,  M n 0 42-,  F e3+, 



C o 3+,  C o 2+,  F e 2+,  N i2+,  N i3+,  F e 0 42-,  P t4+,'  P d2+,  R h3+,  C u,  Ni.

5.  Quyidagi disproportsiyalanish reaksiyalarini elektron balans usulida 

tenglashtiring:

a)  H N 0

2

 

H N 0



3

  +   N O   +   H 20

b)  T iC l

3

 



T iC l,  +   T iC l

4

d)  K O H   +   C l



2

  ^   KC1  +   K C lO   +   H 20

e)  K O H   +   C l

2

  ^   K C 10



3

  +   KC1  +   H 20

f)  Se  +   K O H   ->  K

2

S e 0



3

  +   K 2Se  +   H 20

g)  H 20 2 

H 20   +   o 2.

6

.  Quyidagi  molekulalaming  ichidagi boradigan  oksidlanish-qaytarilish 



reaksiyalarini elektron balans usulida tenglashtiring:

a)  N H


4

N 0


2

  ->  N


2

  +   H 20

b)  N H

4

N 0



3

  ->  N 20   +   H 20

d)  К С Ю

3

  ->  KC1  +   0



2

e)  A u ,0

3

  ->  Au  +   О ,



f)  P b ( N 0

3) 2


  -»■  PbO   +   N O ,  +   0

2

g)  (N H



4

)

2



C r

2

0



7

  ->  C r

2

0

3



  +   N

2

  +   H 20



7.  Quyidagi  disproportsiyalanish va  m olekulaning  ichida boradigan 

reaksiyalarni yarim reaksiyalar usulida tenglashtiring:

a)  K

2

M n 0



4

  +   H 20   ->  K M n 0

4

  +   M n 0



2

  +   K O H

b)  P  +   K O H   +   H 20   ->•  P H

3

  +   K H



2

P 0


2

d)  K M n 0

4

 +   K O H   -*   K



2

M n 0


4

  +   0 2+   H ,0

e)  H C 1 0

3

  -*■  C 1 0



2

  +   H C 1 0

4

f)  S  +  K O H   -»•  K



j

S O


j

  +   K2S  +   H 20

g)  J

2

  +   K O H   ->  K J 0



3

  +   KJ  +   H 20

8

.  Quyidagi kislotali sharoitda boradigan reaksiyalarni yarim  reaksiyalar 



usulida tenglashtiring:

a)  Mg  +  H

2

S 0 4(kons)  ->  M g S 0



4

  +   H 2S  +

b)  Z n  +   H

2

S 0 4(kools)  ->  Z n S 0



4

  +   S  +

d)  Cu  +   H N 0

3

  ->  C u (N O



, ) 2

  +   N O   + ...

e)  Sn  +   H N 0

3

  ->  S n 0



2

  +   N O   + ...

f)  P  +  H N 0

3

 ->  H



3

P 0


4

  +   N 0

2

  + ...


g) As  +   H N 0

3

  ->  H jA s 0



4

  +   N O + ...

h)  Bi  + H ,S 0 4 ^   Bi

2

( S 0



4) 2

  +   S 0 2+ ...

i)  J

2

  +   H N O



3

  ->  H JO

3

  +   N O   + ...



j)  Se  +   H N O

3

  ->  H



2

S e 0


3

  +   N O   + ... 

k)  As  +   H

2

S 0



4

  -»   As

2

0

3



  +   SO ,  +...

1)  H C I  +   Н С Ю

3

  ->  C l2+ ...



m )  H gS  +  Н С Ю

3

  ->  S  +   H gC l



2

  +


n )  K M n 0

4

  +   K N 0



2

  +   H


2

S 0


4

  ->  M n S 0

4

  +   K N 0



3

  +


o)  K B i0

3

  +   H C I  ->  B iC l



3

  +   C l

2

  +


p)  К з С г Д   +   F e S 0 4+   H

2

S 0



4

  ->  F e

2

( S 0


4) 3

  +   C r

2

( S 0


4) 3

  +


q)  P b 0

2

  +  KJ  +   H N 0



3

  ->  J


2

  +   P b ( N 0

3) 2

  +


r)  K N 0

2

 +   K2S  +   H C I 



N O   +   S  +

9.  Q uyidagi  ish q o riy   s h a ro itd a   b o ra d ig a n   reak siy alarn i  yarim  

reaksiyalar  usulida  tenglashtiring:

a)  C l


2

  +   K O H   ->   KCI  +   K C 1 0

3

  +


b)  S  +   K O H   ->  KjS  +   K ,S 0

3

  +



d)  P   +   B a(O H

) 2


 

P H


3

  +   B a (H

2

P 0


2) 2

e)  Z n   +   К О Н   +   Н 20   -»   K

2

[Z n (O H )4]  +   Н



2

f)  K M n 0

4

  +   K N 0



2

  +   K O H  

K

2

M n 0



4

  + ...


g)  B iCl

3

  +   SnC I,  +   N a O H   ->  Bi  +   N a ,[S n (O H )4]  +



h)  N a F e O ,  +   Cl

~2

  +   N aO H   ->  N a,FeO



’4

  +


i)  C l

2

  +   K O H   ->  KC1  +   K CIO  +



j)  N

2

H



4

  +   Z n   +   K O H   ->  N H

3

  +   K


2

[Z n (O H )4] 

k)  K BrO   +   M n C l

2

  +   K O H   ->  K B r  +   M n 0



2

  +


I)  K M n 0

4

  +   N a



2

S

2



0

3

  +   K O H  



K

2

M n 0



4

  +   N a

2

S 0


4

  + 


m )  Z n   +   N a N 0

3

  +   N a O H   +   H 20   ->  N a



2

[Z n (O H )4]  +   N H

n)  Z n  +   K N 0



3

  +   K O H   ->  K

2

Z n 0


2

  +   K N 0

2

  +


0)  R e 0

2

  +   0



2

  +   N a O H   ->  N a

3

R e 0


5

  +


p)  K M n 0

4

  +  Z n  +   K O H   -»  K



2

M n 0


4

  +   K


2

[Z n (O H )4]  + 

q)  C r(O H )3+   B r

2

  +   N a O H   ->  N a



2

C r 0


4

  +   N aB r  +  

r)  As

2

0



3

  +   J


2

  +   K O H   -»  KJ  +   K

3

A s 0


4

  +   H 20  

s)  C r

2

( S 0



4) 3

 +   B r


2

  +   K O H   ->  K

2

C r 0


4

 +   K B r  + 

t)  Al  +   N a O H   +   H 20   ->  N a

3

[A l(O H )6]  +   H 2.



10. 

Q uyidagi  neytral  sh aro itd a  b o ra d ig a n   reak siy alarn i  y arim  

reaksiyalar usulida tenglashtiring:

a)  K ,M n 0

4

  +   H 20   ->  M nO ,  +   K M n 0



4

  + ...


b)  Cl

2

  +   J,  +   H , 0   ->  H JO



3

+   HCI


d)  A sH

3

  +   N aC IO   +   H 20   -»  H



3

A s 0 4+   N aC l

e)  N a

3

A s 0



3

  +   A g N 0

3

  +   H 20  



N a

3

A s 0



4

  +   H N 0

3

  +   Ag 



0   SO,  +   T e 0

2

  +   H 20   ->  Те  +   H ,S 0



4

g)  K M n 0

4

  +   M n S 0



4

  +  H 20  

M n 0

2

  +



h)  K M n 0

4

  +   N a



2

S 0


3

  +   H 20   -»  M n 0

2

  +   N a



2

S 0


4

  +


1)  KjCTjO,  +   (N H 4)2S  +   H 20 4 S   +   C r(O H

) 3


  +   N H

3

  +  



j)  H 2S  +   Br

2

  +   H 20   ->  H



2

S 0


4

 +

k)  C a  +   H 20   ->  C a (O H



) 2

  +   H


2

1)  S 0 2+   Br

2

  +   H 20   ->  H B r  +   H



2

S 0


4

m)  K


4

[F e (C N )6]  +   B r

2

  ->  K


3

[F e (C N )6]  +   K B r

n)  F

2

  + H 20   ->  H F   +   0



2

o)  C l2+   H 20   ->  H C I  +   Н С Ю

p)  CI

2

  +   H 2S  +   H 20   -»  H C I  +   h



2

s o


4

q)  F e (O H

) 2

  +   0


2

  +   H 20   ->  F e (O H

) 3


г)  К С Ю

4

  +   T i



2

( S 0


4) 3

  +   Н , 0   ->  КС1  +   T i 0 S 0

4

  + 


s)  K C IO

3

  +   J



2

  +   Н 20   ->  H J 0

3

  +   КС1 



t)  F e

2

( S 0 4)3+   A sH



3

  ->  As  +   F e S 0

4

  +   H , S 0



4

11.  Quyidagi  reaksiyalarni yarim  reaksiyalar usulida tenglashtiring:

a)  C u,S   +   H N 0 3(konIs)  ->  C u (N O

. ) 2


  +   C u S 0

4

  +   N O ,  + ...



b)  KJ  +   K N 0

2

  +   H



2

S 0


4

  ->  J


2

  +   N O   + ...

d)  N a

2

S



2

0

3



  +   J

2

  ->  N a,S



4

0

6



  +   N a J

e)  H B r  +   K M n 0

4

  ->  M nB r



2

  +   B r,  +

0   F e S 0

4

  +   K M n 0



4

  +   H


2

S 0


4

  ->  F e

2

( S 0


4) 3

  +   M n S 0

4

  +


g)  N i(O H

) 2


  +   N aC IO   +  H , 0   ->  N i( O H

) 3


  +   N a C l  +

h)  Z n   +   H

3

A s 0


3

  +   H


2

S 0


4

  -»   A sH

3

 +   Z n S 0



4

  +


i)  N 0

2

 +   K M n 0



4

  +   H 20   ->  K N 0

3

  +   M n O ,  +



j)  M n ( N 0

3) 2


  +   N a B i0

3

 +   H N 0



3

  ->  H M n 0 4’+   B i( N 0

3) 3

  +  


k)  F e S

2

  +   H N 0 3(konls)  ->  H



2

S 0


4

  +   F e

2

( S 0


4) 3

  +   N 0

2

  +


12.  A gar  К С Ю

4

  a)  xl or  (IV )  o k s id g a c h a ;  b )  erk in   x lo rg a c h a ; 



d)  x lo r  ionigacha qaytarilsa,  shu  reaksiyalarda uning ekvivalentini ham da 

ekvivalent  m assasini  hisoblang.  (Javob:  a)  1,3  m ol,  46,2  g /m o l;  b)  1,7 

m ol,  19,8  g /m o l;  d)  1,8  mol,  17,3  g /m o l).

13. Bir gramm yod bilan necha gram m  vodorod sulfidni oltingugurtgacha 

oksidlash  m um kin?  (Javob:  0,134 g).



14.  Kislotali  m uhitda 20 ml 0,1  n  K M n 0

4

 eritmasi bilan necha gram m  



tem ir  (II)  sulfidni  oksidlash  m um kin?  (Javob:  0,304  g).

15.  Quyidagi reaksiyalar qay tarafga borishi  mumkinligini ko'rsating. 

(O ksidlanish-qaytarilish  potensiallari jadvalidan  foydalaning).

a)  H

2

0



2

  +   HOC1  =   HCI  +   0

2

  +  H 20



b)  H J 0

3

  +   H



2

0

2



  =   J

2

  +   5 0 2  +   6 H 20  



d)  J

2

  +   5H



2

0

2



  =   2 H J 0

3

  +   4 H 20



16.  E ritm ad a  te m ir  (III)  tuzini  te m ir  (II)  tuziga  a)  kaliy  brom id 

bilan;  b)  kaliy  yodid  bilan  qaytarish  m um kinm i?



17.  O ksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining asosiy turlariga m isollar 

keltiring.

18.  Dorishunoslik amaliyotida keng qo'llaniladigan asosiy oksidlovchi 

va qaytaruvchilarga misollar keltiring.

19.  K ^C ^O ,,  K J  va  N a N 0

2

  birikm alardagi xrom ,  yod va azo tning  



oksidlanish  darajasini bxlgan  holda qaysi biri faqat  oksidlovchi,  qaysi biri

ham   oksidlovchi,  ham   qaytaruvchi  bo'lishi  m um kin?  R eaksiya  ten g la­

m alarini yozib tasdiqlang.

20.  O ksidlanish-qaytarilish  reaksiyalarini  io n -elek tro n   usuli  bilan 

tenglashganda koeffitsiyent topish nimaga asoslangan? Bu usulning elektron 

balans usulidan afzalligi  nim ada?  M isollar keltiring.

21.  Quyidagi reaksiyalarni elektron balans va yarim  reaksiyalar usuli 

bilan tenglang:

F e S 0 4  +   K ,C r20 7  +   H 2S 0 4->  F e 2( S 0 4)3  +   C r2( S 0 4)3 +   K 2S 0 4 +   H 20

H , 0 ,   +  K M nO .  +   H ,S O .  ->  M nSO ,  +   O,  +   K ,SO ,  +   H ,0

2 2  


4

2

4



 

4

2



2

4

2



N a N 0 2  +   P b 0 2  +   H 2S 0 4 ->  P b S 0 4  +   N a N 0 3  +   H 20

22.  Kislotali  sharoitda  oksidlanish-qaytarilish  titrlash   u ch u n   kerak 

bo'ladigan  0,02  n  li  500  ml  kaliy  p erm anganat  eritm asini  tayyorlash 

uchun necha g K M n 0 4 tuzidan kerak? M n 0 4_, ioni M n 2+ gacha qaytariladi.

23.  Standart elektron potensial qiymatini hisobga olib,  C a(O H )2 va Br2 

orasidagi reaksiya ishqoriy sharoitda ketish-ketmasligini aniqlang.



9-bob.  D .I.M E N D EL E Y E V N IN G  DAVRIY Q O N U N I VA 

ELEM ENTLAR DAVRIY SIST E M A S I

E le m e n tla m i  b irin c h i  m a rta  sin fla sh g a  b o 'lg a n  u rin is h   fra n su z  

o lim i  A .L a v u a z y e   v a  Y a .  B e rsiliu s  t o m o n id a n   a m a lg a   o s h irilg a n . 

U la r b a r c h a   e le m e n tla m i  m e ta ll va m e ta llm a s la rg a  b o 'lg a n   ed ilar.

N e m is   k im y o g a ri  D e b e m e y e r   e le m e n tla m i  o 'x s h a s h   k im y o ­

viy x o ssa la rig a   k o 'r a  b irla s h tirib   e le m e n tla rn in g   « tria d a la rin i« h o s il 

qildi.

1857 -y ild a  in g liz  O d lin g  v a fra n su z   S h a n k u rtu a  e le m e n tla rn in g  



a to m   m a s s a la ri  o rtib   b o ris h i  b ila n   u la m in g   k im y o v iy   x o ssa la ri 

o'z g arish id a davriylik borligini payqadilar.  O 'tg a n  a sm in g  60 - yillarida 

64 ta k im y o v iy  e le m e n t m a ’lu m  b o 'lib , u la r q a to rig a  o ltin ,  k u m u s h , 

te m ir,  m is,  o ltin g u g u r t v a  b o s h q a la r k irg a n   e d i.  K e y in c h a lik   a z o t, 

k islo ro d ,  v o d o ro d  va b o s h q a  e le m e n tla r k a s h f  e tild i.

1864-y ild a N y u le n d e s   «oktavalar»  q o n u n in i o c h d i.  B u q o n u n g a  

k o 'r a   h a r   b i r   y e ttita   e le m e n td a n   k ey in   e le m e n tla r n in g   x o ssa la ri 

q a y ta rilish i  k u z a tild i.  N y u le n d e s  e lm e n tla m in g  en g   a so s iy  k a tta lig i



sifa tid a  u la rn in g  ek v iv ale n t  m assalarin i  oldi.  U   o ‘s h a  p a y td a   m a ’lu m  

b o 'lg a n   64 ta  e le m e n tn i y e ttid a n  qilib sak k izta g u ru h g a   b o 'lib  c h iq d i. 

U   b a ’z a n   b ir  k a ta k k a   ik k ita   e le m e n tn i  jo y la s h tir ib ,  h a li  y a n g i 

e le m e n tla r  h a m  o c h ilis h in i  h iso b g a   o lm a d i.

L .M e y e r e ’lo n   q ilg a n  ja d v a lid a  o ‘s h a   p a y td a   m a ’lu m   b o 'lg a n  

64  ta   e le m e n td a n   4 4   ta s in i  jo y la s h tir ib ,  u la rn in g   a t o m   m a s s a s i 

o rtib  b o rish i v a v o d o ro d g a  n is b a ta n  y u q o ri v alen tlig i  o rtis h ig a   k o 'r a  

ja d v a lg a  q o 'y ib  ch iq d i.  1868-yilda  L .M e y e r d a v rla r h a m  k o 'rsa tilg a n  

y a rim   u z u n  k o 'r in is h d a  e le m e n tla r ja d v a lin i  c h o p   e td i.  B u ja d v a lg a  

v o d o ro d ,  b o r,  in d iy ,  u r a n   va  k o 'p g in a   b o s h q a   e l e m e n tl a r   k iritil- 

m a g a n   e d i.  B u  ja d v a ld a   12  ta   e le m e n tn in g   jo y la n is h i  n o t o 'g 'r i  

k o 'r s a tilg a n   b o 'lib ,  b ir   d a v rd a   v o d o ro d   va  g e liy n in g   jo y la n is h i 

m u la q o  h iso b g a  o lin m a g a n   edi.

1 8 6 9 -y ild a  ru s  k im y o g a ri  D .I.M e n d e le y e v   e le m e n tla r n in g   en g  

a so siy   k a tta lig i  s if a tid a   u la r n in g   a to m   m assa si  d e b   h is o b la d i.  U  

e le m e n tla rn in g  b ir-b irig a   o 'x s h a m a y d ig a n   tab iiy  g u ru h la r in i ta q q o s- 

la b ,  a to m   m a s s a s in in g   o 'z g a ris h ig a   q a r a b   e le m e n tl a r   x o s s a la rin i 

davriy ra v ish d a  o 'z g a ris h in i aniq lad i.  S h u larg a a so sla n g a n   h o ld a   D .I. 

M e n d e le y e v   e le m e n tla r   d a v riy   q o n u n in i  q u y id a g ic h a   t a ’riflad i:

K im y o v iy  e le m e n tla r  v a  u la r  h o sil  q ilg a n   o d d iy  v a  m u ra k k a b  

m o d d a la r n in g   x o s s a la ri  s h u   e le m e n tn in g   a to m   m a s s a s ig a   d a v riy  

ra v ish d a  b o g 'lq d ir.

B o s h q a la r d a n   fa r q li  ra v is h d a   D .I .M e n d e l e y e v   g a lo g e n la r , 

is h q o riy   m e ta lla r ,  is h q o r iy - y e r   m e ta lla rin in g   a t o m   m a s s a la r in i 

o 'z g a ris h in i k o 'r s a tib ,  e le m e n tla r va u la rn in g  b irik m a la ri  x o ssalarin i 

d av riy  ra v ish d a  o 'z g a ris h ig a  a lo h id a  e ’tib o r b erd i.  B u  q o n u n  aso sid a 

u  e le m e n tla r a t o m  m a ssa sin i  o rtib   b o ris h ig a  a s o s la n ib   d a v riy  ja d v a l 

y a ra td i.

1871 - y ild a   D .I .M e n d e le y e v   d av riy   s is te m a d a g i  17  e le m e n tn i 

d a v riy   ja d v a ld a g i  o 'r n i n i   a to m   m a s sa la ri  o r tib   b o r is h   t a r tib id a n  

b o s h q a c h a  b o 'ls a  h a m  o 'z g a rtird i.  K e y in c h a lik  b u  tu z a tis h la r t o 'g 'r i 

ek a n lig i  m a ’lu m   b o 'ld i.  D a riy  q o n u n  va  e le m e n tla r d a v riy  ja d v a lig a  

a s o s la n g a n   h o ld a   D .I.M e n d e le y e v   o ltita   e le m e n t  h a li  o c h ilis h i 

m u m k in lig in i  k o 'r a  b ild i, u la rg a  b o 's h  j o y  q o ld ird i  h a m d a  u la rn in g  

x o s s a la r in i  ta v sifla b   b e rd i.  S h u   o ra d a   u c h t a   e le m e n t  —  sk a n d iy , 

g a lliy   v a  g e r m a n iy   o c h ild i.  K e y in c h a lik   b o 'l s a   q o lg a n   e le m e n tla r



h a m   (te x n isiy ,  re n iy  va p o llo n iy )  k a sf etild i.  D a v riy  q o n u n   a s o s id a  

k e y in c h a lik   y a n a  

2 0

  ta   y a n g i  e le m e n tla r   o c h ilib ,  k im y o   fa n in in g  



ja d a l  riv o jla n ish ig a  tu rtk i  b o ‘ldi.

D a v riy   q o n u n   va  d a v riy  s is te m a  a to m  tu z ilis h in i ja d a l  riv o jla ­

n ish ig a ,  a to m  tu zilish   n a z a riy a si  esa dav riy  q o n u n n i  y a n a d a  c h u q u r  

m a ’n o g a  ega bo'lishiga sabab b o 'ld i.  K eyinchalik elem entlarn in g tartib  

ra q a m i  h a m   c h u q u r   m a ’n o g a   eg a  e k a n lig i  va  u   e le m e n tla r n in g  

a t o m   y a d r o s in i n g   z a r y a d in i   va  a t o m d a g i  e l e k t r o n l a r   s o n i n i  

k o 'r s a tis h i  m a ’lu m   b o 'ld i.

H o z irg i  v a q td a   D .I.M e n d e le y e v n in g  e le m e n tla r d av riy  q o n u n i 

q u y id a g ic h a  t a ’riflan ad i:  « E le m e n tla rn in g  xo ssalari, b irik m a la rin in g  

shak li va x o ssalari  u la rn in g  a to m  y ad ro la ri z a ry ad ig a d avriy rav ish d a 

b o g 'liq d ir» .

D .I.M e n d e le y e v n in g  kim y o v iy  e le m e n tla rn in g  davriy q o n u n i va 

davriy sistem asi kim yo fani rivojlanishida ju d a  k a tta  ah a m iy a tg a ega.

9.1.  Davriy  sistemaning  tuzilishi

E le m e n tla r d av riy  sis te m a s i  d av riy  q o n u n n in g  g ra fik  ta s v irid ir. 

H o z irg i  p a y td a   e le m e n tla r   d a v riy   s is te m a s id a   110  ta   e le m e n t 

k e ltirilg a n .

D .I .M e n d e le y e v n in g   1 8 6 9 -y ild a   ta k lif  e tg a n   u z u n   s h a k ld a g i 

ja d v a ld a   d a v r la r b i r   q a to rg a  jo y la s h g a n   ed i.  1 8 7 0 -y ild a   D . I .M e n ­

d e le y e v   d a v riy   s is te m a n in g   ik k in c h i  x ili  q is q a c h a   s h a k ln i  e ’lo n  

q ild i.  B u  s is te m a d a   d a v r la r  q a to rla rg a ,  g u r u h la r   b o 'ls a   a s o s iy   va 

q o 's h im c h a  g u ru h la rg a  b o 'lin g a n .

H o z irg i  p a y td a   d a v riy   s is te m a n in g   500  xili  m a ’lu m   b o 'lib , 

u la rn in g   ic h id a   en g   k o 'p   q o 'lla n iy o tg a n i  D .I.M e n d e le y e v   ta k lif  

e tg a n   v a r ia n tla r   h is o b la n a d i.  Q is q a   s h a k ld a g i  d a v riy   s is te m a n in g  

e n g   a so siy   k a m c h ilig i  x o ssa la ri  k e s k in   fa rq   q ila d ig a n   a so s iy   va 

q o 's h im c h a   g u r u h   e le m e n tla r in in g   b ir   g u r u h d a  jo y la s h g a n lig id ir. 

S h u n in g  u c h u n   h a m   b a ’z a n   d a v riy  ja d v a ln in g  u z u n   sh ak li  k o 'p r o q  

is h la tila d i.  B a ’z a n  ja d v a ld a g i  la n ta n o id l a r  va  a k tin o id la r  ja d v a ld a  

a lo h id a  q a to rg a  jo y la s h tirilib ,  d a v riy  s is te m a  y a rim  u z u n   v a ria n tg a  

a y la n tirilg a n .



D a v riy   s is te m a d a   x o ssa la ri  o 'x s h a s h   e le m e n tla r   g u r u h la r g a  

b o 'lin g a n .  E le m e n tla r   d a v rla rg a   h a m   b o 'lin g a n   b o 'l i b ,  d a v r la r 

ish q o riy  m e ta lla rd a n  b o sh la n ib  tip ik  m e ta llm a s la r b ilan  tu g a lla n a d i. 

D .I .M e n d e le y e v n in g   d a v riy   ja d v a lid a   y e ttita   d a v r  b o 'l i b ,  f a q a t 

b irin c h i  d a v r d a   ik k ita   e le m e n t jo y la s h tir ilg a n   (v o d o ro d   v a   g e liy ). 

Q o lg a n   d a v r la r  is h q o riy   m e ta lla r d a n   b o s h la n ib ,  in e rt  g a z   b ila n  

tu g a lla n a d i.  2 -  v a  3 -  d a v r la r k ic h ik   d a v r la r   h is o b la n a d i  v a   u l a r d a  

8

  ta d a n   e le m e n t jo y la s h g a n .  4 - ,  5 -, 



6

-  d a v r la r b o 'ls a   k a tta   d a v r la r 

d e y ila d i.  4 -   v a  5-  d a v r la rd a   18  ta d a n   e le m e n t  b o r   b o 'lg a n   h o ld a , 

6

-d a v r d a   32  e le m e n t jo y la s h tir ilg a n .  O x irg i  7 - d a v r   tu g a lla m a g a n  



d a v r  h is o b la n ib ,  b u   d a v rd a   u n d a   h o z i r   2 4   ta   e le m e n t  k e ltirilg a n . 

B u   d a v r tu g a lla n is h i  u c h u n   u n g a  y a n a   10  t a   e le m e n t y e tis h m a y d i.

6

-d a v rd a g i  e le m e n tla r  ta rk ib ig a   14  ta  e le m e n t k iritilg a n   b o 'lib , 



u la r   l a n ta n o id la r   d e y ila d i.  B u   e le m e n tla r   l a n ta n d a n   k e y in   k e la d i­

g a n   e le m e n tla r ,  u l a r   o 'x s h a s h   k im y o v iy   x o ss a la rg a   eg a.  S h u n g a  

o 'x s h a s h   7 -d a v rg a   14  e le m e n t-   a k tin o id la r  k iritilg a n .  B u  e le m e n t-  

la m in g  b a rc h a  x o ssalari  ak tin iy g a  o 'x s h a y d i.  B a ’z a n   a k tin o id la m in g  

x o ssa la ri  la n ta n o id la r g a   h a m  o 'x s h a b   k e ta d i.

E le m e n tla r   d a v riy   ja d v a lid a   v e rtik a l  jo y la s h g a n   e l e m e n tl a r  

q a to ri  k im y o v iy   x o s s a la ri  o 'x s h a s h   b o 'l ib ,  u la r  g u r u h la r   d e y ila d i. 

G u r u h l a r   a s o s iy ( A )   v a   q o 's h i m c h a ( B )   g u r u h la r g a   b o 'l i n g a n .  

D a v riy   j a d v a ld a   g u r u h l a r   s o n i 

8

  ta g a   b o 'lin g a n .  B o sh   g u r u h c h a  



e le m e n tla ri  k ic h ik  d a v rla rd a n ,  q o 's h im c h a  g u ru h   e le m e n tla ri  k a tta  

d a v r la rd a n   b o s h la n g a n .  K o 'p c h ilik   b o s h   va  q o 's h i m c h a   g u ru h  

e le m e n tla r i  o r a s id a   k im y o v iy   o 'x s h a s h lik   va  o 'z ig a   xos  ta f o v u tla r  

u c h r a y d i.

B a rc h a   e l e m e n tl a r   ic h id a   v o d o r o d   o 'z ig a   x os  x o s s a g a   e g a  

b o 'lg a n lig i  tufayli  u  d a v riy  ja d v a ld a  h a m   I  g u ru h g a   h a m   7 -g u r u h g a  

jo y la sh tirilg a n .  V o d o ro d  xossalari jih a tid a n   m e ta lla rg a  h a m  o 'x s h a b  

k e ta d i,  g a lo g e n la r   b ila n   b ir ik m a la r   h o s il  q ila d i.  M e ta lla r  b ila n  

h o s il q ila d ig a n   b irik m a la rd a  b o 'ls a ,  m e ta llm a s la rg a  o 'x s h a y d i.

va  I I   A   g u r u h c h a   e le m e n tla r i  ( V I I I   g u r u h d a g i  g e liy   h a m )  



s -  e l e m e n tl a r ,  q o l g a n   I I I —V I I I   g u r u h c h a   e l e m e n tl a r i   p - o i l a  

e le m e n tla ri  h is o b la n a d i.  d - e le m e n tla r k a tta   d a v rd a  jo y la s h g a n ,  u la r  

q o 's h i m c h a   (B )  g u r u h c h a  e le m e n tla r ig a   k iritilg a n .


L itiy d a n   fto rg a   q a ra b   e le m e n tla r n in g   m e ta llik   x o ssa la ri  k a ­

m a y ib ,  m e ta llm a s lik   x o ssa la ri  o rtib   b o ra d i.  N o d i r   g a z la r   tip ik  

m e ta llm a s la r   b ila n   m e ta lla rn i  a jra tu v c h i  c h e g a ra   h is o b la n a d i. 

B irin c h i  d a v r d a g in a  s h u n d a y   q o n u n iy a t  k u z a tilm a y d i.

K a tta  d a v rla rd a  e le m e n tla rn in g  x o ssalari  k ich ik  d a v rd a g ila rd a n  

k o ‘ra su st o ‘z g a ra d i.



Download 5.87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   61




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling