Anorganik moddalarning muhim sinflari. Oksid,asos,kislota va tuzlar

Olinishi: 1) bevosita sintez: H₂ + Cℓ₂ =2HCℓ; H₂ + S→H₂S
2) kislota oksidlariga suv ta’sir ettirish; SO₃ + H₂O↔ H₂SO₄
3) tuzlarga kislotalar ta’sir ettirish;
a) kuchsiz kislotalarni kuchli kislotalar bilan siqib chiqarish:
Na₂SiO₃ + H₂SO₄ → H₂SiO₃↓ + Na₂SO₄
b) uchuvchan kislotalarni ularning tuzlaridan uchuvchanligi kam bo’lgan kislotalar bilan siqib chiqarish: NaCN + HCℓ→NaCℓ + HCN↑

Bu maqsadda odatda sulfat kislota ishlatiladi, chunki u quyidagi muhim xossalarga ega:

•kuchli kislota; •termik barqaror; •kam uchuvchan.
KCℓO₄ + H₂SO₄ KHSO₄ + HCℓO₄↑
• Konsentrlangan sulfat kislota kuchli oksidlovchilik xossasiga ega bo’lganligi uchun HBr, HI, H₂S kabi kislotalarni tuzlaridan siqib chiqarib olib bo’lmaydi.
Chunki bu holda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari boradi:
8HI + H₂SO_4(kons) = 4I₂ + H₂S↑ + 4H₂O
Bunday vaqtda H₂SO₄ o’rniga H₃PO₄ ishlatiladi:
NaBr + H₃PO₄ NaH₂PO₄ + HBr↑
• Bundan tashqari konsentrlangan sulfat kislota kuchli suvni tortib oluvchi modda hisoblanadi, bu esa hosil bo’lgan kislotaning parchalanishiga olib keladi:
3KCℓO₃ + 3H₂SO₄ = 3KHSO₄ + 2CℓO₂ + HCℓO₄ + H₂O
yoki beqaror kislotali oksid hosil bo’ladi, hosil bo’lgan oksid portlash bilan parchalanadi:
2KMnO₄ + H₂SO₄ = K₂SO₄ + H₂O + [Mn₂O₇] → 2MnO₂ + O₂
beqaror
Erimaydigan modda hosil bo’lishi: AgNO₃ + HCℓ → AgCℓ↓ + HNO₃
Ba(H₂PO₄)₂ + H₂SO₄ = BaSO₄↓ + 2H₃PO₄
Na₂SiO₃ + 2HCℓ +(n-1) H₂O = 2NaCℓ + SiO₂∙n H₂O↓
4. Tuzlar gidrolizi natijasida kislotalar olish:
Aℓ₂S₃ + 6H₂O = 2Aℓ(OH)₃↓ + 3H₂S↑
5. Kislota galogenidlarining gidrolizi:
PBr₅ + H₂O = POBr₃ + 2HBr↑; PBr₃ + 3H₂O = H₃PO₃ + 3HBr↑
SOCℓ₂ + H₂O = SO₂↑ + 2HCℓ tionil xlorid.
COCℓ₂ + H₂O CO₂↑ + 2HCℓ↑ fosgen
6. Metallmaslarni nitrat kislota bilan oksidlash:
3P + 5HNO₃ + 2H₂O = 3H₃PO₄ + 5NO↑ S + 2HNO_3(kons) = H₂SO₄ + 2NO↑
7. Kislotalarni oksidlash:
H₃PO₃ + H₂O₂ = H₃PO₄ + H₂O; H₂SO₃ + H₂O₂ = H₂SO₄ + H₂O
HNO₂ + Br₂ + H₂O = HNO₃ + 2HBr.
Kislotalarning kimyoviy xossalari:
I. Oksidlovchi xossasiga ega bo’lmagan kislotalarning o’ziga xos xossalarini ko’rib chiqamiz.
1. Almashinish reaksiyalari a) neytrallanish reaksiyasi :
NaOH + HCℓ = NaCℓ + H₂O Cu(OH)₂↓ + H₂SO₄ = CuSO₄ + 2H₂O
b) tuzlar bilan reaksiyasi: BaCℓ₂ + H₂SO₄ = BaSO₄↓ + 2HCℓ
Na₂SO₃ + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + SO₂↑ + H₂O
Ko’p asosli kislotalar bosqichli dissotsilanadi. Shuning uchun bunday turdagi kislotalarning o’rta tuzlari bilan birga kislotali tuzlari ham hosil bo’ladi: Ca₃(PO₄)₂ + 4H₃PO₄ = 3Ca(H₂PO₄)₂
Mg(HCO₃)₂ + 2HCl = MgCl₂ + 2CO₂↑ + 2H₂O
2KHSO₃ + H₂SO₄ = K₂SO₄ + 2SO₂↑ + 2H₂O
[Cu(OH)₂]CO₃ + 4HCl = 2CuCl₂ +CO₂↑ + 3H₂O
Na₂S + H₃PO₄ = Na₂HPO₄ + H₂S↑
NaOH + H₃PO₄ = NaH₂PO₄ + H₂O
KOH + H₂S = KHS + H₂O
2. Asosli va amfoter oksidlar bilan reaksiyasi:
a) FeO + H₂SO₄ = FeSO₄ + H₂O b) ZnO + 2HNO₃ = Zn(NO₃)₂ + H₂O
3. Oksidlovchi va qaytaruvchilik xossasiga ega bo’lmagan kislotalar aktivlik qatorida vodorodgacha bo’lgan metallar bilan reaksiyaga kirishganda vodorod ajralib chiqadi:
Zn + H₂SO_4(suyul) = ZnSO₄ + H₂↑ Mg+2HCℓ = MgCℓ₂ + H₂↑
Agar reaksiya natijasida erimaydigan tuz yoki oksid hosil bo’lsa, u holda metall kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi:
Pb + H₂SO₄ → reaksiyaga kirishmaydi.
Chunki PbSO₄ suvda erimaydi.
Aℓ + HNO_3(kons) ∙ (kons H₂SO₄) → reaksiyaga kirishmaydi.
4. Termik beqaror kislotalar uy temperaturasida yoki salgina qizdirilganda parchalanadi:
H₂CO₃ = CO₂ ↑ + H₂O; H₂SO₃ SO₂↑ + H₂O;
SiO₂∙ H₂O SiO₂+n H₂O
5. Kislota hosil qiluvchi elementning oksidlanish darajasi o’zgarishi bilan boradigan reaksiyalar:
4HCℓ + MnO₂ = MnCℓ₂ + 2H₂O + Cℓ₂; H₃PO₃ + H₂O₂ = H₃PO₄ + H₂O
2H₂SO_4(kons) + Cu = CuSO₄ + SO₂ + 2H₂O; 2H₂S + H₂SO₃ = 3S↓+ 3H₂O
6. Metallar bilan reaksiyalari.
H₂SO₄ va H₃PO₄ kabi kislotalar suvli eritmalarda vodoroddan chapda joylashgan (aktivlik qatorida) metallar bilan reaksiyaga kirishadi. Reaksiya natijasida vodorod ajralib chiqadi va tegishli tuzlar hosil bo’ladi. Mg dan oldin joylashgan metallar kislotalarning suvli eritmalarida suv bilan ham reaksiyaga kirishadi. Shuning uchun umumiy sxemada aktivligi juda yuqori bo’lgan metallar ko’rsatilmadi:
Me + H₂SO_{4 suyul} = MeSO₄ + H₂↑ (Me = Be, Mg, Cr, Mn, Zn, Fe, Ni)
2Me + 3 H₂SO_{4 suyul} = Me₂(SO₄)₃ + 3H₂↑ (Me = Al, Ga)
3Me + 2H₃PO_{4 suyul} = Me₃(PO₄)₂↓ + 3H₂ ↑ (Me = Mg, Fe, Zn)
II. Oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossasiga ega bo’lgan kislotalarning xossalari:
1. Oksidlovchi xossasiga ega bo’lgan kislotalarning gidroksidlar, oksidlar va tuzlar bilan reaksiyasi:
Fe(OH)₂ + 4HNO_3(kons) = Fe(NO₃)₃ + NO₂↑ + 3H₂O
2FeO + 4H₂SO_4(kons) = Fe₂(SO₄)₃ + SO₂↑ + 4H₂O
3Na₂S + 8HNO_3(suyul) = 6NaNO₃ + 3S↓ + 2NO↑ + 4H₂O
8NaI+5H₂SO_4(kons) = 4I₂↓+H₂S↑+4Na₂SO₄+4 H₂O
2. Metallar bilan reaksiyasi:
Cu + 4HNO_3(kons) = Cu(NO₃)₂ + 2NO₂↑ + 2H₂O
3Cu + 8HNO_3(suyul) = 3Cu(NO₃)₂ + 2NO↑ + 4H₂O
5Co + 12HNO_{3(juda suyul)} = 5Co(NO₃)₂ + N₂↑ + 6H₂O
4Zn+10HNO_{3(juda suyul)} = 4Zn(NO₃)₂ + NH₄NO₃ + 3H₂O
• Mis va metallarning aktivlik qatorida undan keyin joylashgan metallar suyultirilgan sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi, konsentrlangan sulfat kislota bilan esa reaksiyaga kirishadi, ammo bunda vodorod ajralib chiqmaydi:
Cu + 2H₂SO_4(kons) = CuSO₄ + SO₂↑ + 2H₂O
Aktivlik qatorida vodoroddan oldin joylashgan ba’zi metallar erimaydigan oksid parda hosil qilganligi uchun odatdagi sharoitda (uy haroratida) konsentrlangan sulfat kislota va konsentrlangan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi:
Co, Ni, Cr, Aℓ, Fe + H₂SO_4(kons)(HNO_3(kons))→ reaksiyaga kirishmaydi.
Sulfat kislotaning (Au, Pt, Os, Ta, Ir lardan tashqari, bu metallar H₂SO₄ bilan reaksiyaga kirishmaydi) metallar bilan reaksiyalari:
a) aktivlik qatorida vodoroddan chapda joylashgan metallar bilan reaksiyaga kirishib vodorod ajratib chiqaradi:
H₂SO_4(suyul) + Me → MeSO₄ + H₂
b) ishqoriy metallar bilan reaksiyasi:
H₂SO_{4 (suyul)} +Me → MeSO₄ + S (yoki H₂S) + H₂O
d) ishqoriy-yer metallari bilan reaksiyasi:
H₂SO_{4 (kons)} + Me → MeSO₄ + H₂S (yoki SO₂) + H₂O
e) og’ir metallar ( Pb, Cu, Ni, Zn, Cd, Co, Sb, Sn, Bi, Hg, Ag) va Fe bilan reaksiyasi:
Me + H₂SO_{4 (kons)} MeSO₄ + SO₂↑ + H₂O
f) Aℓ, Co, Fe, Ni, va Cr bilan reaksiyasi(reaksiya qizdirilganda boradi):
H₂SO₄(70% li) + Me Me (SO₄)_n + SO₂ ↑ + H₂O
6H₂SO₄(70% li) + 2Fe Fe₂(SO₄)₃ + 3SO₂↑ + H₂O
H₂SO_{4 (kons)} + Me Me (SO₄)_n + SO₂↑ + H₂O
Nitrat kislotalarning (Au, Pt, Os, Ta, Ir lardan tashqari, (chunki) bu metallar nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi) metallar bilan reaksiyalari:
a) ishqoriy va ishqoriy-yer metallar bilan reaksiyalari:
HNO_3(kons) + Me → Me⁺ⁿ(NO₃)_n + H₂O + N₂O↑
HNO_3(suyul) + Me → Me⁺ⁿ(NO₃)_n + NH₄NO₃ (yoki NH₃) + H₂O
b) og’ir metallar bilan reaksiyalari:
HNO_3(kons) + Me → Me⁺ⁿ(NO₃)_n + NO₂↑ + H₂O
HNO_3(suyul) + Me → Me⁺ⁿ(NO₃)_n + NO↑ + H₂O
Temir konsentrlangan nitrat kislota bilan faqat qizdirilganda reaksiyaga kirishadi:
Fe + HNO_{3 kons} reaksiyaga kirishmaydi
6HNO_3(kons) + Fe Fe(NO₃)₃ + 3NO₂↑ + 3H₂O
4HNO_3(suyul) + Fe → Fe(NO₃)₃ + NO↑ + 2H₂O
d) Mg, Ca, Zn bilan reaksiyalari:
HNO_{3 (kons)} + Me → Me⁺ⁿ(NO₃)₂ + NO (yoki NO₂) + H₂O
HNO_3(suyul) + Me → Me⁺ⁿ(NO₃)₂ + N₂O↑ (yoki N₂) + H₂O
HNO_{3(juda suyul)} + Me → Me⁺ⁿ(NO₃)₂ + NH₄ NO₃ + H₂O
Sn, Sb va Mo misolida o’zgaruvchan valentli metallarning konsentrlangan HNO₃ bilan reaksiyalarini qarab chiqamiz. Bunda metallar +4 yoki undan yuqori oksidlanish darajasigacha oksidlanadi va kislota yoki oksid hosil qiladi:
Sn + 4HNO_{3 kons} → H₂SnO₃ + 4NO₂↑ + H₂O
2Sb + 10HNO_{3 kons} → Sb₂O₅ + 10NO₂↑ + 5H₂O
Mo + 6HNO_{3 kons} = H₂MoO₄ + 6NO₂↑ + 2H₂O
HNO₃ + 3HCℓ; HN⁺⁵O₃ + 3HCℓ = Cℓ₂ + N⁺³OCℓ + 2H₂O

zar suvi nitrozil
xlorid
Oltin va platina zar suvida eriydi:
Au + 3HCℓ + HNO₃ = AuCℓ₃ + NO + 2H₂O
3Pt + 4HNO₃ + 12HCl = 3PtCl₄ + 4NO + 8H₂O
3. Metallmaslar bilan reaksiyasi:
S + 2HNO_3(kons) H₂SO₄ + 2NO↑; S + 2H₂SO_4(kons) = 3SO₂ + 2H₂O
3P + 5HNO_3(kons) + 2H₂O 3H₃PO₄ + 5NO↑;
C + 4HNO_3(kons) CO₂+ 4NO₂↑ + 2 H₂O; C +2H₂SO_4(kons) = CO₂↑ +2SO₂ + 2H₂O
4. Qaytaruvchilar bilan reaksiyasi:
2H₂CrO₄ + 3SO₂ = Cr₂(SO₄)₃ + 2H₂O (H₂CrO₄-oksidlovchi)
H₂SO₃ + 2H₂S = 3S↓+ 3H₂O (H₂SO₃-oksidlovchi)
H₂SO₃ + NO₂ = H₂SO₄ + NO↑ (H₂SO₃-qaytaruvchi)