Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti

Maxfiy material va maxfiylikdan chiqariladigan hujjatlar.
Ma’lumotlarni davlat siri hujjatlari qatoriga kiritish va bu hujjatlardan foydalanishga cheklovlar muddatini uzaytirishni arxiv xodimlari amalga oshiradilar. Ma’lumotlarni davlat siriga kiritishga vakolatli mansabdor shaxslar ro’yxatini Prezident tasdiqlaydi. Bunday organlarda bu masala bilan shug‘ullanuvchi maxsus komissiya tashkil qilinadi.
Qoidaga ko‘ra maxfiylashtirilishi kerak bo‘lgan ma’lumotlar qo‘yidagilar hisoblanadi:
1. Harbiy sohadagi ma’lumotlar:
Strategik va operativ rejalar mazmuni, operatsiyalarni tayyorlash va o‘tkazish rejalari, qo‘shinlarni joylashishi, jangovar tayyorgarlik va qurolli kuchlarni tuzilishi, harbiy texnika va qurol-arslaxani rivojlantirish yo‘nalishlari, harbiy sohadagi ilmiy tadqiqotlar va xokazolar.
2. Iqtisod, fan va texnika sohasidagi ma’lumotlar:
Sanoatni ehtimoliy harbiy harakatlarga tayyorligi, sanoatni davlatni mudofaa qobiliyatini va xavfsizligini ta’minlash maqsadida ishlatilishi, fuqarolik mudofaasini kuch va vositalari, joylashishi, ma’muriy boshqaruv ob’ektlarini himoyalanganligi, mudofaa uchun davlat buyurtmasi va hokazolar.
Davlat havfsizligiga aloqador bo‘lgan va muhim iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan fan-texnika yutuqlari va ilmiy izlanishlar. Foydali qazilmalar turlari, hajmi to‘g‘risidagi ma’lumotlar.
3. Tashqi siyosat va iqtisod sohasidagi ma’lumotlar.
Tashqi siyosiy, tashqi iqtisodiy faoliyatni oldindan e’lon qilish.
Chet el davlatlariga nisbatan iqtisodiy siyosat, moliyaviy va pul-kredit siyosati.
4. Razvedka, kontrrazvedka va operativ qidiruv faoliyati sohasida.
Razvedka, kontrrazvedka, operativ-qidiruv faoliyati, kuchlari, vositalari, reja va usullari hamda natijalari;
Razvedka, kontrrazvedka, operativ-qidiruv organlar bilan hamkorlik qiluvchi va qilgan shaxslar to‘g‘risida ma’lumotlar;
Maxsus aloqa va hukumat, prezident aloqa vositalarining tizimi.
Mahhiy ma’lumotlarni himoya qilish usullari;
Davlat chegaralarini himoya qilish to‘g‘risidagi.
Bu ro‘yxat asosida tashkilot va muassasalar uchun kengaytirilgan ro‘yxat tuziladi. Ro‘yxatdagi barcha maxfiy ma’lumotlar zarar etkazish darajasiga ko‘ra 3 guruxga bo‘linadi. “O‘ta muhim ahamiyatga” ega hujjatlar mamlakat manfaatlariga, o‘ta maxfiy ma’lumotlar vazirliklar va tashkilotlar manfaatlarini ifodalaydi. Davlat sirini saqlovchi hujjatlar tashkilotlardan davlat arxiviga maxfiylashtirilgan holda keladi. Arxivshunosni vazifasi bunday hujjatni saqlash va foydalanish tartibini ta’minlaydi. Ammo davlat arxivini o‘zi ham hujjatlarga cheklovlar belgilashi mumkin. Arxiv shaxsiy hujjatlari saqlanayotgan shaxslar oldida javobgar hisoblanadi. Shuning uchun arxiv fond tashkil qiluvchi cheklov belgilanmagan holatlarda ham hujjatlarga cheklov joriy qilishi mumkin. Hujjatlarga cheklovni arxiv qoshidagi maxsus komissiya belgilaydi. Bunda cheklov tadbiq qilingan hujjatlarni reglamentini ishlab chiqishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agar tashkilotda maxfiylashtirilishi kerak bo‘lgan hujjatlar ko‘p bo‘lsa, u xolda bu hujjatlar bilan ishlash uchun maxsus bo‘lim tuziladi.
Maxfiy hujjatlar bilan ishlash juda mas’uliyatli ish hisoblanadi, maxfiy hujjatlar bilan ishlovchi arxivshunos mehnat shartnomasi tuzganda, maxfiy hujjatlarni e’lon qilmaslik to‘g‘risidagi majburiyat va mamlakat boshqarishga chiqmaslik majburiyatlari qo‘yiladi. Maxfiy hujjatlar uchun maxsus saqlash joylari tashkil qilinadi. Davlat sirini saqlovchi hujjatlar bir necha bosqichlarda maxfiylashtiriladi:
1. Arxiv hujjatlarini maxfiylashtirish rejali tartibda vazirliklar va tashkilotlar, fond tashkil qiluvchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Hujjatlarni maxfiylashtirish tashkilot va davlat arxivlarida tashkilotda tuzilgan ekspert komissiyalari tomonidan ko‘rib chiqiladi. Bunday holatlarda davlat arxivi komissiya a’zolariga hujjatlarni asl nusxalarini, hujjatlar ro‘yxati, sharxlar va boshqa zaruriy ma’lumotnomalarni taqdim qilishi kerak. Shuningdek, maxfiylashtirish davlat arxivini tashabbusi bilan amalga oshirilishi mumkin. “O‘zarxiv”ni bu sohadagi majburiyatlari maxfiy hujjatlarni saqlanishini nazorat qilish va tashkilot rahbarlarini davlat arxivlarida 30 yildan oshiq saqlash muddatida saqlanayotgan materiallar haqida xabardor qilish hisoblanadi. Agar davlat arxiviga biror-bir fuqarodan materiallari maxfiylashtirish to‘g‘risida so‘rovnoma kelib tushsa, ammo arxiv so‘ralayotgan ma’lumotlarni maxfiylashtirish vakolatiga ega bo‘lmasa, u holda arxiv so‘rovnomani tegishli tashkilotga bir oy muddatda jo‘natishi kerak. Ikkinchidan vazirlik, boshqarma va ularni tashkilotlari hujjatlarni maxfiylashtirishdagi vakolatlarini tegishli davlat arxivlariga topshirishlari mumkin. Bu holda davlat arxivlarida maxfiylik grifini olishga qaror qabul qilish huquqi bo‘lgan komissiya tuziladi. Bu komissiya fuqarolarni so‘rovnomalariga va rejali asosda ish yuritadi. Komissiyani ish natijalarini materiallari maxfiylikdan olingan tashkilotga xabar qiladi. Maxfiylikdan olish to‘g‘risidagi so‘rovnomaga arxiv 30 kun muddat ichida javob qaytarish kerak. Uchinchidan, tugatilgan vazirlik, tashkilot va korxonalarining hujjatlarini maxfiylikdan olish har bir vaziyatda turlicha hal qilinadi.
Tugatilgan tashkilotlarning hujjatlari keltirilgan davlat arxivlarida maxsus ekspert komissiyalari tuzilib, ular hujjatlarni o‘rganib chiqadi va hokimiyat organlariga xulosa taqdim qiladi.

2. 
   Ikkinchi bosqichda butun jildni maxfiylikka olish emas, balki uning aynan maxfiy ma’lumotni saqlovchi qismini ajratib olishni nazarda tutadi. Unda yig‘majilddagi davlat sirini saqlamaydigan bir qismini maxfiylikdan olinishi taqozo etiladi.
   

Nodavlat arxivlarda, iqtisodiy, jamoatchilik va shaxsiy hujjatlarda hujjatlardan foydalanishga ruxsat berish masalasini tashkilotlarni o‘zi mustaqil hal qiladi. Ammo Arxivlar xalqaro kengashi nodavlat arxivlarida ham davlat arxivlaridagidek qoidalarni joriy qilishni tavsiya qiladi.