Aşgabat “Ylym” neşirýaty

Öwrediji oýnawaçlar hem-de gurnama esbaplary bilen ge -
çi rilýän sapaklar. Didaktiki oýnawaçlar bilen geçirilýän sapak la ryň 
esasy maksady hem sensoriki häsiýetleri ösdürmek bolup dur ýar. Ça-
galara predmetleri dogry ulanmaklygy öwretmelidir. Çaga pi ra mi da-
laryň dürli görnüşleri, dürli reňkdäki toplar, ku bik ler bilen oýnamak-
lygy öwretmelidir. Çaga ululara öýkünip, iki ýaşynyň ahyrlarynda 
olar ýaly çalt hem-de ýeňil hereket edýär. Bu bolsa oňa diňe bir oýun 
oýnanynda däl, eýsem beýleki ýagdaýlarda hem predmetleri dogry 
peýdalanmaklyga ýardam edýär.
Gurnama esbaplary bilen sapak geçilende, çagalar kubikleri 
düz megi öwrenýärler, kerpiçleri biri-biriniň üstüne goýmagy öwren-
ýärler. Çagalar ilkibaşda kubikleriň hem-de kerpiçleriň kömegi bilen 
otur gyç, basgançak gurmagy öwrenýärler. Soňy bilen olar stol hem 
gurmagy öwrenýärler. Iň soňunda bolsa çagalara öýleri, haýatlary 
gurmagy öwredýärler.
4. Üç ýaşyndaky çagalaryň ösüşi we terbiýesi
Çaganyň üç ýaşyndaky ösüşi olaryň öňden öwrenen zatlary, ter-
biýäniň täze meseleleri, şertleri bilen kesgitlenýär. 
Üç ýaşynda çagalaryň ösüşi kem-kemden artýar. Bu ýaşdaky ça-
galar kynçylyksyz 6-6,5 sagat hereket edip bilýärler. Gündiz çaga lar 
bir gezek uklaýarlar, ýa-da 2-2,5 sagat töwerek ýatýarlar. Gezelenjiň 
dowamlylygy kem-kemden artýar, sebäbi çagalar özbaşdak bolup 
başlaýarlar. Birinji gezelenç 2 sagat dowam edýär, ikinji gezelenç 
1,5 sagat dowam etmelidir. Beýleki toparlardan tapawutlylykda 
3 ýaşly çagalar bilen irki beden maşklary geçirilýär. Gije-gündiz 
işleýän toparlarda beden maşklary gijeki ukudan soň, ertirlikden öň 

---

41
Irki ýaşdaky çagalaryň ösüşi we terbiýesi
geçirilýär. Dowamlylygy 4-5 minut bolmalydyr. Irki beden maşklary 
doly görnüşde 3-4 sany oýun häsiýetli maşklardan durýar. Gün tert-
ibi ýöredilende kem-kemden ýöretmeklige üns berilýär. Bu bolsa 
her çaga diňe özi üçin iýmit iýmegine, geýinmegine, ýuwunmagyna 
näçe wagt gerekdigini aňladýar. Çagalar garaşmaly däldir, mysal üçin, 
eneke aşhanadan topara ertirlik getirýär, terbiýeçi her çaganyň adyny 
tutup, 3-4 sany çaga elini ýuwdurýar. Eneke olara syn edýär. Elini 
ýuwan çagalar oturgyçda oturýarlar we ertirlik edinýärler. Şol wagt 
ýuwunmak üçin ýene-de birnäçe çaga çagyrylýar we ş.m. 
Üç ýaşly çagalar bilen iş geçirilende terbiýeçi şular ýaly sözleri 
ulanmalydyr. Mysal üçin, terbiýeçi çaga “sagbolsun” aýtdyrmak üçin 
näme diýmeli? Terbiýeçi olara şeýle öwredýär: “Sagbolsun aýt, ýa-
da sag boluň diý”. Terbiýeçiniň sözleýşi çagalar üçin görelde bolup 
durýar. Çagalar özbaşdak iýmeli, naharlanmaly, çemçäni sag elinde 
tutmaly, el süpürilýän süpürgiji ulanmaly, sagbolsun aýtmaly. Üç 
ýaşynda ol ulularyň kömegi bilen geýinýär we çykarynýar. Çaga eşigi 
arkaýyn hereket eder ýaly amatly, rahat bolmaly. Toparyň otagynda 
ýuwnulýan ýerde we eşik çalşylýan ýerde el-ýüz süpürilýän (polo-
tensalar) hem eşik asar ýaly asgyç (weşalka) aşagrakda bolmaly. El-
ýüz ýuwnulýan (rakowina) hem aşakda bolmaly, eşikleri goýar ýaly 
amatly şkaflar bolmaly. Üç ýaşynda çaganyň boýy 93-94 sm bolýar, 
agramy 14,2-14,6 kg bolýar. 
Üç ýaşyndaky çaganyň nerw ulgamynyň işi kämilleşýär, iş ba şar-
jaňlygy ösýär. Olar şol bir iş bilen 20 minutlap meşgullanyp bilýärler. 
Olar kän aglamaýarlar. Üç ýaşynda çaganyň özbaşdak hereketleri 
ösýär. Çagalar özbaşdak tertipli naharlanýarlar, galamy dogry 
tutýarlar, iligi dakyp we aýryp bilýärler. Olar çagalar üçin niýetlenen 
tigiri sürüp bilýärler. Çaga köp hereket edýär we ýadaýar. Çaganyň 
ýaş aýratynlygyna görä, oýunlar we gönükmeler saýlanyp alynýar. 
Terbiýeçi çagalaryň hereketlerini ösdürmek üçin dürli serişdeleri 
ulanýar, şol sanda gün tertibiniň işleri: ýuwunmak, geýinmek, 
naharlanmak we ş. m. Oýun oýnalýan otagyň ýeri giň bolmaly. Çagalar 
arkaýyn ylgap, top oýnap we beýleki oýunlary oýnap bilmelidir. 
Özbaşdaklygyň ýönekeý zerurlyklary çagalaryň işine bagly bolup, 2-3 
ýaşynda ýüze çykyp başlaýar. Işiň dürli görnüşlerinde we durmuşyň 

---

42
ii bap
dürli ýagdaýlarynda çaganyň özbaşdaklygy ýüze çykýar. Çaganyň 
özbaşdaklygyny ösdürmek üçin terbiýeçi çagalary öz borçlary bilen 
tanyşdyrýar. Mysal üçin, oýnawaçlary zyňmaly däl, olary öz ýerin de 
goýmaly, eşikleri arassa saklamaly, goh etmeli däl. Çagalara özbaş-
daklygy öwretmek üçin dogry hereketleri: eliňi ýuwmaklygy we 
ony süpürmegi görkezmek bolar. Özbaşdaklygy guramaklyk kyn 
işdir, çagalaryň başarnyklaryny özleşdirmekleri, oý nap bilmekleri, 
biri-birine kömek etmekleri ýeterlik däldir. Olarda bilimlerine we 
başarnyklaryna görä işjeň hereket etmegini guramalydyr. Söz leýşe