Asosiy tushunchalar va tahlil usullari


-mavzu.  LEKSEMALARNING MAZMUN GURUHLARI VA


Download 1.41 Mb.
Pdf ko'rish
bet34/35
Sana05.01.2022
Hajmi1.41 Mb.
#216532
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   35
Bog'liq
sistem tilshunoslik leksikologiya fanidan (2)

10-mavzu. 
LEKSEMALARNING MAZMUN GURUHLARI VA   
MAVZU TO’DALARI. 
Reja: 
1.  Leksemalarning mazmun guruhlari (LMG) haqidagi tadqiqotlar.  
2.  LMG m arkazi va qurshovi. 
3.  LMG da jins-tur munosabatlari. 
4.  Butun bo’lak m unosabatlari.  
5.  Vazifadoshlik munosabatlari.  
6.  Pog’onalilik munosabatlari.  
7.  Leksemalarning mavzu to’dalari.  
 
LMG  sistem  leksikologiyaning      eng  zarur  tu shunchalaridan  biri 
hisoblanadi.  LMG  deganda,  muayyan  birl ashtiruvchi  semasi  asosida 


 
101 
muayyan  guruhga  birlashuvchi,  ayni  vaqtda  farqlovchi  semalariga  ko’ra 
esa  o’zaro  farqlanib,  ajralib  turuvchi  leksemalar  tushuniladi.  Tom 
ma’noda,  yuqorida  ko’rib  o’tilgan  ma’nodoshlik  qatorlari  va  xususan, 
mazmuniy  darajalanish  qatorlari  LMG  larining  bir  turidir.  Biz  fa qat 
amaliy 
qulayliklar,  atama  aniq ligi 
maqsadida  ma’nodoshlik  va 
darajalanish  qatorlarini  LMG  laridan  ajratdik.  LMG  lari  xilma -xil 
shakllar  va  turlarga  egadir.  Bun day  turlardan  biri  ma’nodoshlik  va 
darajalanish  qatorlaridir.  Har  bir  ma’nodosh  qatorlar  uchun  atash 
semalari  umumlashtiruvchi,  ifoda  semalari  esa  farqlovchi  semalar 
vazifasini  o’taydi.  Darajalanish  qatorlarida  esa  darajalanadigan  belgi 
umumlashtiruvchi  sema,  bu  belgining  turli  darajalari  (eng  oz  —  ozroq 
—  oz  —  me’yorda  —  ko’p  —  ko’proq  —  eng  ko’p)  esa  farqlovchi  sema 
vazifasini  bajaradi.  Ushbu  qatorlarni  LMGlaridan  ajratishning  asosiy 
sababi  shuki,  bu  qatorlarsiz  ham  juda  ko’p  turli-tumanlikka  ega  bo’lgan 
LMGlari  miqdor  va  turlarini  leksemalarning  qonuniyatlari  aniq 
belgilangan mazmun guru hlaridan farqlashdan iboratdir.  
LMGlari ma’lum bir umumiy belgi (umumlashti ruvchi semalar) asosida 
leksemalarni  ma’lum  bir  guruhga  birlashtiradi.  Ushbu  leksemalar 
ongimizda  mana  shunday  guruhlar  sifatida  yashaydi.  Nutq  ehtiyojiga, 
fikrning  mazmun,  maq sad  va  shakliga  ko’ra  biz  shu  guruhlar  ichidan 
kerakli  leksemani  tanlab  olamiz.  Nutq  sharoitiga,  nutq  ishtirokchilari 
tabiatiga  mos  ravishda  bu  leksemaning  ifoda  xususiyatlarini  belgilaymiz 
va ma’nodoshlik qatoridan zarur leksemani ma’lum bir so’z shaklida nutq 
faoliyatiga  chiqaramiz.  Shunga  ko’ra  bir  so’zni  nutqda  namoyon  qilish 
uchun  ongimiz  minglab  tenglashtirish  va  ajratish  amallarini  baja radi
+

Bularning  barchasi  til  vositalarining  o’xshash  guruhlaridan  zaruriysini 
tanlab olish jarayonida bo’ladi. 
O’zbek tili leksemalarining mazmun guruhlari sistem usulda yetarlicha 
                                                           
+
 
B u   ha yr a t l a na r l i   i s h  e ma s .   S e k u nd i ga   s a r i yb   1 0 . 0 0 0 0 0 0   d a n  o r t i q   a m a l l a r ni   b a j a r a   o l a d i ga n  
h i s o b l a s h  a s b o b l a r n i   b i z ni n g   o n gi mi z d a n ,   mi ya m i z d a n  b i r   ne c ha   ma r t a   o j i z d i r .  
 


 
102 
o’rganilmagan.  Faqat  nutq  fe’llari  I.  Qo’chqortoyev  tadqiqotlarida,  holat 
fe’llari  R.  Rasulov  ishlarida,  qavm-qarindoshlik  nomlari  M.  Narziyeva, 
baholash  sifatlari  S.  G’iyosov,  hayvon  nomlari  R.  Safarova,  tana  a’zolari 
nomlari  B.  Jo’rayev,  ko’lam  sifatlari  I.  Abdura hmonov  izlanishlarida 
zamonaviy  usullarda  LMG  lari  sifatida  ta hlil  etildi.  Ammo  LMGlarini 
ajratish nazariyasi o’zbek tilshunosligida hali to’la ishlab chiqilmagan. 
Leksemalarni  LMGlariga  birlashtirishda  ularni  shunday  belgilar 
asosida  umumlashtirish  lozimki,  bu  guru hga  birlashuvchi  leksemalar 
muayyan  sohaga,  muayyan  turkumga  oid  bo’lib,  ular  orasida  o’xshashlik 
juda  ko’p,  farq  esa  oz  bo’lsin.  LMGni  hosil  qiluvchi  muayyan  lek semalar 
o’ziga  nisbatan  katta  bo’lgan  mustaqil  guruhlarga  birlasha  oladigan 
leksemalarni  o’z  ichiga  olmasligi  kerak.  Masalan.  o’zbek  tilidagi  kiyim-
kechak  nomlari  guruhiga  (LMGga)  kiyim-kechak  nomlarini  atovchi  — 
telpak,  do’ppi,  quloqchin,  qalpoq,  bo’yinbog’,  gardanband,  sharf, 
ko’ylak,  nimcha,  yaktak,  ishton,  kostyum,  shim,  to’n,  paypoq ,  etik, 
kovush,  kalish  kabi  ko’plab  leksemalarni  kiritish  mumkin  emas.  Chunki 
bu  leksemalar  qatori,  haqiqatan  ham,  shu  belgi  asosida  birlashadi.  Ammo  
ular  o’z  navbatida  bir  necha  ichki,  nisbatan  tor  doiradagi  guru hlarga 
ajraladi.  O’zbek  tilidagi  kiyim-kechak  nomlarini  kamida  5  ta  LMG  ga 
ajratib o’rganish kerak. Bular quyidagilar: 
1. «Bosh  kiyim»  LMG:  (bo’rk,  do’ppi,  takya,  telpak,  qalpoq,  kuloh, 
salla, shlyapa, shapka ...).  
2. «Ich  kiyim»  LMG:  (ishton,  ko’ynakcha;  siynaband,   cho’milg’ich,  nimcha, 
trusi, mayka ...).  
3. «Ustki  kiyim»  LMG:  (kiyim,  ko’ylak,  yaktak,  t o’n,  po’stin,  yopinchiq, 
yog’mirlak, shim, shalvar, poy joma, palto, kostyum...).  
4. «Oyoq  kiyimlari»  L MG:  (paypoq,  etik,  mahsi,  ka vush,  kalish,  tufli, 
choriq...), 
5. O’ragichlar  LMG:      (ro’mol,  qiyiq,  belbog’,    tasma,  peshonaband, 
gardanband, bo’g’ nbog’, poytava, kamar...).  
O’zbek    tilidagi    hayvon    nomlarini      atashga  xizmat  qiladigan 


 
103 
leksemalar  ham  bir  necha  LMGlarini  hosil  qiladi.  Jumladan,  R.  Safarova 
faqat uy hayvonlari atamalari ichida  quyidagi LMGlarini ajratadi:  
1) qoramol LMG: (sigir, buzo q, tana, g’unajin, ho’ kiz, buqa, govmish...);  
2) «ot» LMG: (ot, baytal, biya, ayg’ ir, saman, yo’rg’a, yobu, t o’riq, jiyron, 
bedov,... tubicho q, toy...). 
3) «qo’y» LMG: (qo’y, qo’chqor, qo’zi, baqlan, hisori, arabi, merikos...),  
4) «echki» LMG: (echki, ta qa, serka, ulo q...). 
5) «it» LMG: (it, qanjiq, ko’ppak, bo’ribosar, tozi, gurji, kuchuk ...).  
 
6) «eshak» LMG: (eshak, mocha, xo’tik, xachir...). 
7) «tovuq» LMG: (tovuq, xo’roz, makiyon, j o’ja...). 
8) «cho’chqa» LMG: (cho’chqa, kabon, megajin...).  
S.  G’iyosov  «umumiy  ijobiy  shaxsiy  ba ho»  semasi  bilan  birlashuvchi 
LMG  bosh  so’zlarini  quyidagi  miqdorda  belgilaydi:  (yaxshi,  tuzuk, 
durust,  chiroyli,  ko’rkam,  go’zal,  zebo,  q iziq,  ajoyib,  g’alati,  ajab,  ajib). 
Bu  qatorda  darajalanish  va  ma’nodoshlik  munosabatlari  bilan  o’zaro 
bog’langan  (tuzuk,  durust,  ko’rkam,  go’zal,  zebo)  va  (ajoyib,  ajib, 
g’alati,  ajab)  leksemalarini  ajratish  mumkin;  (tuzuk—durust—yaxshi—
ajoyib),  (chiroyli  —  go’zal  —zebo)  bosh  leksemalari  (yaxshi)  va 
(chiroyli)  bo’lgan  darajalanish  qatorini;  (g’alati  —  qiziq  —  ajoyib  — 
ajab  —  ajib)  esa  shakldoshlik  qatorini  tashkil  etadi.  Demak,  sifatlarning 
umumiy  ijo biy  shaxsiy  baho  LMG  (yaxshi  —  chiroyli...)  tarkibiy 
qismlardan iborat bo’ladi. 
I.  Qo’chqortoyev  o’zbek  tilidagi  nutq  fe’llarini  8  ta  LMG  iga  ajratadi   
1. demoq fe’li; 
2. 
gapiruv 
fe’llari 
 
(gapirmoq, 
atamoq , 
aljimoq, 
maqtamoq,  tushuntirmo q,  isbotlamoq,  yakunlamoq...); 
1) ifodalov fe’llari (aytmoq, bildirmoq, ta’kidlamoq...); 
4) talaffuz   fe’llari   (boshqarmoq, o’shqirmoq, qichqirmoq, big’illamoq); 
5) sub’ektiv  hukm   fe’llar    (kesatmoq,   maqtamoq, ta’riflamoq, 
yomonlamoq, chalpimoq, o’pkalamoq, haqoratlamoq, jerkimoq, sarg’amoq, 
salomlashmoq, tabriklamoq..); 


 
104 
6) nutqiy da’vat fe’llari  (buyurmoq, undamoq, targ’ib qilmoq, da’vat qilmoq 
taklif etmoq,  chaqirmoq, qistamoq...); 
7) simmetrik 
nutq 
fe’llari: 
 
 
(suhbatlashmoq, 
gaplashmoq, 
hangomalashmoq, 
chaqchaqlashmoq, 
o’rtoqlashmoq, 
sirlashmoq, 
dardlashmoq, fikrlashmoq, maslatsatlashmoq. . .); 
8) sukut  fe’llari:  (gapirmadi,  aytmadi,  indamadi,   churq  etmadi,  tilini 
tiymoq, jim bo’lmoq, sukut saqlalamoq. 
Biz  bu  yerda  har  bir  LMGning,  asosan,  bosh ,  yetakchi  leksemalarini 
sanab  o’tdik.  I.Qo’chqortoyev  esa  kitobida  har  bir  LMG  ga  mansub 
bo’lgan  100  ga  yaqin  tub,  qo’shma  fe’llarni,  frazeologik  iboralarni, 
fe’llarning  ko’chma  ma’nolari  bilan  bog’liq  jarayonlarni  atroflicha  tahlil 
etadi. 
R. Rasulov o’zbek tilidagi holat fe’llarini 9 ta LMG ga ajratadi; 
1) davomli holat fe’llari: (turmoq, yotmoq, o’tirmoq, 
2)  harakat natijasi bo’lgan holat fe’llari: (to’xtamoq, tinmoq, 
qoraymoq, yorishmoq. . .); 
3) ijro holati fe’llari:  (saqlamoq, asramoq, qo’riqlamoq, poylamoq. . ); 
4) harakatning holati fe’llari:   (kuchaymoq, qizimoq , ko’paymoq. . .); 
5) malaka holati fe’llari: (odatlanmoq, o’rganmoq, ko’nikmoq. . .); 
6) obrazli holat fe’llari: (qaqqaymoq, olovlanmoq, 
charaqlamoq, oltinlanmoq. . .); 
7) biologik holat fe’llari: (keksaymoq, chanqamoq, gullamoq, 
qovjiramoq. . .); 
8) fiziologik holat fe’llari: (uxlamoq, charchamoq, kasallanmoq, 
semirmoq. . .); 
9) ruhiy holat fe’llari: (qo’rqmoq, zavqlanmoq, g’azablanmoq, 
uyalmoq. . .). 
 LMG  markazi  va  qurshovi.  LMGlar  ikki  qismdan  —  asos  va 
qurshovdan  iborat  bo’ladi.  LMG  asosi,  odatda,  bir   necha  (2  —  5) 
leksemadan  tashkil  topadi.  Bu  h olda  har  bir  leksema  muayyan 


 
105 
ma’nodoshlik  va  darajalanish  qatorlarining  bosh  so’zi  vazifasini  o’taydi. 
LMG  qurshovi  esa  bosh  leksemalarning  ma’nodoshlik  va  darajalanish 
qatorlari  birliklarini,  bu  qatorlarga  kiradigan  va  kiritiladigan  frazeologik 
iboralarni,  yasama  va  qo’shma  so’zlarni,  leksemalarning  semema  turlari 
zamini  shu  qator  mazmuniga  yaqinlashadigan  leksemalarni  va  ni hoyatda 
sof  nutqiy  ma’nodoshlarni  o’z  ichiga  oladi.  Ular  miqdori  LMG  asosidan 
20—30  baravar  ortiq  bo’ladi  va  hamisha  ochiq  tabiatga  ega,  ya’ni  yangi 
birliklar, ma’no nozikliklari bilan to’ldirilib boriladi. 
LMGlarning  markazi katta bar qarorlikka egadir,  qurshovi esa juda tez 
o’zgaruvchandir.  Chunonchi,  «osmon  jismlari»  LMGning  asosi  XV 
asrda  ham,  hozirgi  o’zbek  tilida  ham  atigi  to’rtta  leksemadan  iboratdir. 
Bular:  [quyosh,  oy,  yulduz,  sayyora]  leksemalardir.  Lekin  bu 
leksemalarning  qurshovi  har  bir  davr  uchun  o’ziga  xos  bo’ladi  va 
o’zgarib turadi. Chunonchi, XV asrda [quyosh] leksemasi qurshovi [kun, 
gunash,  oftob,  shams,  meh r,  mehrihovar,  shashi  hovar,  mehri  anvar 
olamtob,  olamso’z...}  kabi  birliklarni  o’z  ichiga  olsa,  hozir,  asosan, 
(kun,  oftob)  so’zlari  bilan  chegaralanadi.  Xuddi  shunday  [oy],  [yulduz], 
[sayyora]  leksemalarining  ham  qurshovi  XV  asrga  nisbatan  ancha 
kamaygan. 
XV  asrda  [oy]  leksemasi  qurshovi  [moh,  mohtob,  mohi  tobon,  hilol, 
badr],  [yulduz]  qurshovida  [sitora,  hovkob,  kumush,  axtar]  kabilarni 
ko’rsak,  hozir  bu  qator  ancha  toraygan.  Ammo  juda  ko’p  so’zlarda 
davrlar  o’tishi  bilan  qurshovning  asosan  kengayishini  ko’rish  mumkin. 
Masalan,  birinchi  avlod  q on-qarindoshlik  nomlari  (ota  —  ona—  bola) 
leksemalaridan  iborat.  Lekin  faqat  [ota]  leksemasining  shu  kungi 
qurshovi  bir  necha  leksema,  so’z  va  birikmalarni  o’z  ichiga  oladi: 
(padar,  qiblagoh,  jad,  pushtipanoh,  olampanoho  rqa  tayanch  duogo’y  va 
h.  k.)  Bular  sirasiga  (ota)  tushunchasini  ifodalashga  xi zmat  qiladigan 
(dada,  ada,  bobo...)  kabi  sheva  so’zlari  ham  qo’shiladi.  LMG  markaziy 
leksemasi  har  birining  qurshovi  alohidadir  va  tabiatan  shu  leksema  bosh 
bo’lib  kelgan  shakldoshlik  va  darajalanish  qatorlaridan  iboratdir.  LMG 


 
106 
nisbatan  barqaror  va  o’ta  keng,  deyarli  cheklanmagan  va  o’ zgaruvchan 
qurshovlardan  iborat  ekanligi  tilning  ham  barqaror,  ham  o’zgaruvchan 
ijtimoiy  hodisa  sifatida  uzoq  muddat  yashashiga  imkon  beradi. 
Ma’nodoshlik  va  darajalanish  qatorlarining  cheklanmaganligi  esa  har  bir 
nutq  sohibiga  u  yoki  bu  ma’noni  ifodalash  uchun  o’ z  nutqini 
xususiylashtirishga deyarli cheksiz imkoniyatlar beradi.  
LMG  markazida  joylashgan  leksemal ar  bu  markazda  ma’lum  tartib, 
ma’lum  ziddiyat  asosida  o’zaro  barqaror  munosabatlarda  bo’ladi.  Bu 
ziddiyat  va  munosabatlar  turli -tuman  bo’ladi.  LMGning  har  bir  a’zosi 
uning  boshqa  barcha  a’zolariga  qator  semalari  bilan  o’xshash  bo’lib,  atigi 
bir-ikki semasi bilangina farqlanib turadi.  
Birinchi  ziddiyat  not o’liq  bo’lib,  unda  (qoramol  va  buzoq)  kuchsiz, 
belgisiz  a’zoni  tashkil  etadi.  Shuningdek,  urg’ochi  va  erkak  mol  hamda 
uning  bolasini  atab  kela  oladi.  [sigir,  ho’kiz,  buqa]  esa  kuchli,  belgili 
a’zoni tashkil etadi va uning uchun II  b ziddiyatda bu belgi  aniqlanadi. II 
b  ziddiyat  teng  siymatli  ziddiyat  bo’lib,  [sigir]  leksemasi  «urg ’ochi» 
belgisi  bilan  «erkak»  belgisi  [
HO

K IZ 
va  buqa]  ga  ziddir.  III  ziddiyatda 
«erkak»  belgisi  yana  ham  aniqlanadi.  «Bichilmagan»  belgisi  asosida 
tuziladigan  bu  noto’liq  ziddiyatda  [buqa]  kuchli,  belgili  a’zo  bo’lib,  faqat 
bichilmagan  erkak  q oramolni  atab  keladi.  [Ho’kiz]  esa  bichilgan  va 
bichilmagan  erkak  qoramolga  nisbatan  ishlatilaveradi.  II  a  qator  ziddiyati 
«yoshi  kichik»  semasi  asosida  tuziladi,  chunki  birinchi  qatordagi  belgi 
(qoramol,  buzoq)  leksemalarida  «jins»  belgilanmagan  va  aniq lanishi 
mumkin  emas.  Shuning  uchun  (q oramol,  buzoq)ning  navbatdagi  ziddiyati 
yangi  (yosh)  semasi  asosida  o’tkaziladi.  Agar  biz  «qoramol»  semasini 
(SO  deb,  jinsni—(S
2
) deb, «urg’ochi» semasini— (S
2
' ), «erkak» semasini 
(S
2
2
),  “bichilmagan»ni  (S
2
3
),  «yoshi  kichik»ni  (S
3
)  deb  shartli  belgilar 
bilan ifodalanadi. 
Bu  qatordan  ko’rinib  turibdiki,  oxirida  kelgan  [bu zoq]  sememasi 
ifodalangan,  barqaror  (Sz)  [yosh  semasiga]  ega  va  u  yana  davom 


 
107 
ettirilishi,  aniqlanishi  mumkin.  Qatorning  boshida  to’rgan  [qoramol]—
LMGning  bosh  leksemasi  esa  ifodalanmagan  (neytral)   (Sz)  bilan  tugaydi. 
Demak,  «qoramol»  LMGdagi  leksemalarda  S
3
  (yosh)  aniqlanishi 
mumkin.  Shu  bois  [buzoq  —  tana  —  g’unajin]  darajalanish  qatori  shu 
sema—«(yosh)» sema si asosida tuziladi. 
Barcha  LMGlarining,  markaziy  leksemalari  o’zaro  mana  shunday 
barqaror  munosabatlarda  turadi  va  ularning   sememalari  tarkibi,  tuzilishi 
sanoqli  semalar  asosida  an iq  tavsiflanishi  mumkin.  Tad qiqotchi  M. 
Narziyeva  200  leksemani  o’z  ichiga  olgan  yosh  otlarining  ma’no 
tuzilishini — LMG markazini 8 sema bilan ixchamgina sharhlab bergan.  
LMG  markaziy  leksemalarining  o’zaro  munosabatlarini  ko’rib  chiqish 
LMGlar  markazining  o’zidayok.  boshqa  yetakchi  leksemani  va  uning 
markaziy  qurshovini  farqlashni  taqozo  qiladi.  Biz  yuqorida  ko’rib 
o’tgan  «qoramol»  va  «qarindosh»  LMGlarida  bosh  leksema  [qoramol]  va 
[qarindosh]  leksemalaridir.  Nutq  fe’llarining  yuqorida  sanab  o’tilgan 
LMGlari  uchun  [gapirmo q],  [aytmoq],  [talaffuz  qilmoq]  va  h.  k. 
«umumiy  ijobiy  baho  belgisi”  LMG  uchun  [yaxshi],  «bosh  kiyim»  LMG 
uchun  [bo’rk],  «qo’y»  LMG  uchun  [qo’y]  va  h.  kabilar  bosh 
leksemalardir.  LMG  bosh  leksemasi  ma’nodoshlik  va  darajalanish 
qatorlarining bosh leksemasi xususiyatlariga egadir.  
LMGda  bosh  leksema  b o’lmasligi  ham  mumkin.  Bunda  LMG 
qurilishida  bo’shliq  seziladi  va  til  bunday  bo’shliqni  yangi  bitta  leksema 
yoki  boshqa  atov  birligi  (so’z  birikmasi  va  b.)  bilan  t o’ldirishga  intiladi. 
Masalan,  «oyoq  kiyimi»  LMGda  qad imda  [kechak]  bosh  leksemasi 
bo’lgan  (bu  leksema  kiyim-kechak)da  saqlangan.  LMG  bu  leksemani 
yo’qotdi  va  tarkibi  ancha  ravshan  bo’lgan  (oyoq  kiyimi)  birikmasi  bilan 
LMG  ni  birlashtirdi.  Shunga  ya qin  hodisani  «burk»  LMG  da  ko’ rish 
mumkin.  Chunki  [bo’rk]  leksemasi  yo’qolish  arafasida  va  u  «bosh kiyim» 
birikmasi  bilan  almashtirilmo qda.  «LMGlari  markazidagi  leksemalar 
o’zaro  qanday  munosabatlarda  turadi»  degan  savol  tug’lishi  tabiiydir.  Bu 
savolga  biz  tolibi  ilmlarimizga:  «Buni  siz  aniqlaysiz»,—  deb  javob  bera 


 
108 
olamiz, 
xolos. 
Buning 
boisi 
shundaki, 
ja hon 
tilshunosligida 
leksemalararo  ma’no  munosabatlari,  asosan,  ma’nodoshlik  (sino nimiya), 
zid  ma’nolilik  (antonimiya)  va,  q sman,  jins-turlilik  (giponimiya) 
munosabatlarini  o’rganish  bilangina  cheklangan.  O’zbek  tilshunosligi  ea 
bu  sohda  yana  ham  ilgarilab  ketdi.  O’zbek  tilidagi  LMG  markaziy 
leksemalari  orasidagi  ma’no  aloqalarini  O’rganish  (graduonomiya),  jins-
tur 
(giponimik), 
butun —bo’lak 
(partonimik), 
vazifadoshlik 
(funksionimik)  va  poro nalilik  (iyerarxonimik)  kabi  ma’no  mu nosabatlari 
ajratilishi  mumkinligini  ko’rsatdi.  Bu  munosabatlar  asosida  LMGlarining 
tashkil topish xususiyatlari esa  hali umuman o’rganilgan emas. 
Darajalanish  (graduonomiya)  haqida  biz  bob  boshida  gapirib  o’tdik. 
Endi  navbat  yuqorida  sanalgan  maz muniy  aloqalarning  boshqa  turlariga 
keldi.  Faqat  shuni  alohida  qayd  etishimiz  joizki,  bu  nu qtai  nazardan 
nafaqat  o’zbek  tili  lug’at  tarkibi,  balki  bo shqa  tillar-lug’ati  kam  tadqiq 
etilmagan.  Bizning  quyida  bayon  eta digan  tahlillarimizga  kelajak 
o’zining jiddiy tuzatish va to’ldirishlarini  qo’shimchalarini kiritadi. 
 Jins-tur 
(giponimik) 
munosabatlari. 
Voqelikda 
narsa, 
belgi. 
xususiyatlararo  jins -tur  bog’lanishlari  juda  keng  tarqalgan.  Bunday 
bog’lanishlarni  tabiatda  ham,  hayotda  ham,  fanda  ham  juda  ko’p 
uchratamiz.  Masalan,  (daraxt)  tushunchasi  bor.  Lekin  voqelikda, 
umuman,  (daraxt)  mavjud  emas.  Voqelikda  faqat  uning  turlari  «to’g’ri 
burchakli  to’rtburchak»,  «teng  yonli  to’rtburchak»,  «kvadrat»,  «romb», 
«parallelepiped»,  «parallelogramm»,  «trapetsiya»  va  h.  k.  mavjuddir. 
Voqelikdagi  va  ongimizdagi  bunday  mavjudotlar  orasida  jins  (daraxt, 
to’rtburchak)  va  tur  (q ayin,  olma,  kvadrat,  romb.  .  .)  munosabatlari  bor 
ekan,  ular,  albatta,  tilda  o’z  aksini  topadi.  Shuning  uchun  tildagi 
LMGlarining  markazida  t o’rgan  juda  ko’p  leksemalar  o’zaro  jins-tur 
mazmuniy 
munosabatlari 
bilan 
bog ’lanadi. 
Bunday 
LMGlaridan: 
«qoramol»,  «ot»,  «yaxshi»,  «gapirmoq»,  .  .  .  kabi  LMGlarni  olaylik. 
Ularning qurilishi va tarkibi bilan  yuqorida tanishib chiqdik. 
Jins-tur  (giponimik)  munosabatlari  bilan  bog’langan  LMG  «daraxt» 


 
109 
a’zolari  (qayin,  tol,  terak,  baqa-terak,  majnuntol,  archa,  .  .  .,  olma, 
o’rik...),  gul  LMG  (rayhon,  sadbarg,  atirgul,  gultojixo’roz,  safsargul» 
karnaygul,  piyozgul  va  h.  k.),  idish  LMG  (tovoq,  kosa,  piyola,  choynak.  . 
.),  palos  LMG  (gilam,  sholcha,  palo s,  buyra),  ovqat  LMG  (osh,  palov, 
manti, chuchvara. . .),  ichimlik LMG (suv, sharob, sharbat) . . .  
Ushbu  misollardan  kurinib  turibdiki  jins -tur  munosabatlari  asosida 
juda  ko’p  LMGlari  tashkil  topgan.  Ularni  qunt  va  diqqat  bilan  o’rganish 
o’zbek leksikologiyasining navbatdagi vazifalaridan biridir.  
Butun 
bo’lak 
(partonimiya) 
munosabatlari. 
Butun 
bo’lak 
munosabatlari  ham  voqyelikda  keng  tarqalgan  bo’lib,  voqelikning 
bevosita  in’ikosi  bo’lgan  ongimizda,  ongning  shakli  va  ifoda  vositasi 
bo’lgan  tilimizda  o’z  aksini  topishi  kerak  (topadi  ham).  Butun  bo’lak 
munosabatlari  bilan  bog’langan  LMGlari  miqdori  ham  o’zbek  tilida 
anchagina  bor.  Jumladan,  (daraxt,  ildiz,  shox,  barg)  leksemalar  guru hini 
olib  ko’raylik.  Bu  guruh  o’zaro  butun  bo’lak  munosabatlari  bilan 
bog’langan  «butun»  bosh  leksema  (daraxt)  bilan,  bo’laklar  esa  (ildiz, 
shox,  barg)  leksemalari  bilan  ifodalanadi.  Bu  qatorda  qiziq  bir  hodisani 
ko’ramiz.  (Daraxt)  leksemasida  yetakchi  (daraxt  sememasi dan  boshqa 
sememaning  yana  bitta  mazmuniy  turi  mavjuddir.  Bu  «daraxt  tanasi» 
semema ma’no turidir.  Daraxtni choping, daraxtga mix  qoqmang, daraxtni 
oqlang  kabi  gaplarda  xuddi  shu  daraxt  tanasi  ma’no  turi  voqelashgandir. 
Demak,  (daraxt)  o’zining  ikki  semema  turi  bilan  ikki  vazifani  o’taydi: 
yetakchi  sememasi  asosida  (barg,  shox,  daraxt  tana),  (ildiz)  leksemalarini 
bitta  «daraxt»  butun  bo’lak  LMGga  birlashtiradi.  (Ildiz),  (shox) 
leksemalariga  nisbatan  esa  «daraxt»  tanasi  sememasi  asosida  butunning 
bo’lagi  ma’nosida  keladi.  Shu  sababli  qo’shni  LMGdan  (butun  bo’lak 
LMGdan)  (tana)  leksemasidagi  sememaning  bitta  ma’no  turi  yordamga 
keladi  va  «daraxt»,  «tana»  ma’nodoshligi  hosil  bo’ladi.  Butun  bo’lak 
munosabatlari  bilan  bog ’langan  yana  bir  necha  LMGlarini  ko’rib  o’tamiz: 
(kitob,  muqova,  varaq,  bet);  (odam,  bosh,  b o’yin,  tana,  oyoq,  qo’l);  (tana, 
yelka,  ko’krak,  qorin,  bel,  orqa);  (panja,  kaft,  barmoq ,  tirnoq)..  Tasavvur 


 
110 
etish  mumkinki,  butun —bo’lak  munosabatlari  asosida  tarkib  topgan  LMG 
oz emas.  
 Vazifadoshlik      (funksionimiya)      asosida      tuzilgan  LMGlari 
miqdoran  oz.  Bunday  LMG  sanoqli  bo’lib,  ular,  asosan,  ot  turkumida 
aniqlanadi.  Chunonchi,  (qalam,  ruchka).  Lekin  bunda  ham  yozuv  quroli 
jins-tur 
LMG 
xususiyatini 
ko’rish 
mumkin. 
Vazifadosh  
lik  LMGning  mikdoran  ozligi  vazifadoshlik  asosida   maxsus  ma’no 
ko’chish  usulining  o’zbek  tilida  juda  unumli  ekanligi  tufayli dir. 
P
OG

O NAL IL IK      
(iyerarxonimiya)      munosabatlari   asosida  ham  LMG 
ajraladi.  Bu,  ayniqsa,  ilmiy  atamalar  sirasida  juda  ko’p  uchraydi. 
Masalan,  biologiyada  (tip  —  sinf  —  turkum  —  oila  —  urug’  —  tur). 
Lekin bunday LMGda jins-tur munosabatlarini ham ko’rish mumkin. 
 
 Leksemalarning mazmuniy guru hlari masalasi bilan bog’liq fikrlarni 
yakunlar  ekanmiz,    o’zbek  tilidagi  LMGlarini  aniq  ajratish,  ularning 
orasidagi  o’zaro  ma’no  munosabatlarini  aniqlash,  har  bir  LMGning 
markaziy  leksemalari  va  qurshovlarini  tavsiflash  va  bu   ishlarning  natijasi 
sifatida  «o’zbek  tilining  uyadosh  so’zlari  lug’ati»ni  tuzib,  xalqimizga 
tuhfa  qilish  bizning  zimmangizdagi  vazifalardan  bi ridir.  Barcha  leksik 
paradigmalardan    sistem  tahlil  uchun  eng  asosiysi  LMGlaridir.  Shuning 
uchun  ularni  ajratish  asoslarini, 
qurilishini  atroflicha  va  puxta 
o’rganishimiz zarur. 
LMT  bir  umumiy  mavzuga  oid  bir  necha  LMGni  o’zida  birlashtiradi. 
Masalan,  o’zi  bir  necha  LMGlari dan  iborat  «uy  hayvonlari»  yoki  «qush» 
kabi  LMTlari  shular  jumlasidandir.  I.  Qo’chqortoyev  tomonidan 
ajratilgan  nutq  fe’llarining  8  ta  LMG  «demoq»  LMT  (nutq   fe’llari  LMT) 
ga  birlashadi.  LMTlarining  o’ziga  xos  va  diqqatga  sazovor  xususiyat i 
shundaki,  LMTlari  ham  markaz  va  qurshovdan  iborat  bo’lib,  ularning 
markaziga  LMG  larining  bosh  leksemalarigina  mansubdir.  LMGlarining 
markaziy  a’zolari  esa  LMT  dagi  marka ziy  leksemalarning  qurshovini 
tashkil  etadi.  Shu  usul  bilan  leksik  paradigmalari  ka ttalashib  borgan  sari 
quyi  bosqichdan  yuqori  bosqich  markaziga  kiradigan  leksemalar  soni 


 
111 
kamayib  boraveradi.  Shu  usul  bilan  til  o’zining  munosabatlar  chizmalari 
va  qonuniyatlarini  mumkin  q adar  soddalashtirib  boraveradi.  Ya’ni  ayni 
bir  munosabatlar  mo hiyatan  quyidan  yuqorigacha  takrorlanib  boradi. 
Jumladan,  «o’simlik»  LMTni  olaylyak.  U  o’z  navbatida  ustki,  asosiy, 
markaziy leksemadan iboratdir. 
[Osimlik] 
 [maysa]     [buta]      [daraxt] 
Ya’ni  mohiyatan  bu  jins-tur  munosabatlari  asosida  tuzilgan  LMGdir. 
[o’simlik,  maysa,  buta,  daraxt]  bitta  LMGdir.  LMGlariga  xos  bo’lgan 
barcha  xususiyat  va  qonuniyatlar  bularga  ham  tatbiq  etiladi.  Lekin  (ma y-
sa)—  (buta)  —  (daraxt)  leksemalari  oddiy  leksemalar  emas,  balki 
ma’nodoshlik,  darajalanish,  jins-tur,  butun  bo’lak  munosabatlarini  aks 
ettiruvchi  bir  necha  leksik  paradigmaning  bosh  leksemasidir  va  bularning  
orqasidan  tilda  yuzlab  leksemalaer,  nutqda  esa  minglab  atov  birliklari 
ergashadi.  
Gap  tuzilishi  va  tarkibining  o’ta  sodda  va  tejamliligi  shundaki, 
mohiyatan  bir  xil  munosabatlar  tilning  turli  bos qichlarida,  sathlarida, 
shakllarida  yangi-yangi  ko’rinish  va  mazmun  kashf  etadi.  Shuning  uchun 
mohiyatini 
to’laligicha  hech  kim  anglamagan,  umri  davomida 
imkoniyatlarining  milliard  —  milliardining  bir  qismidan  h am  hech  kim 
foydalanishga  ulgurolmaydigan,  cheksiz  sanalgan  til  sano qli  ma’no 
g’ishtlari  (semalar),  shakl  birliklari  (30—40  fonema)  va  munosabat 
turlarining o’zaro rang-barang birikib, ko’z ko’rolmaydigan, quloq eshitib 
nihoyasiga  yeta  olmaydigan  turli -tumanlikni  tashkil   etadi.  Buni  faqat 
riyoziyotda  o’n  raqami  va  to’rt  amalning  soddaligi,  riyoziyot  esa 
shularning  turli  xildagi  bir lashuvlarining  natijasidan  iboratligi  bilan  yoki 
moddalarining  xilma-xilligini  sanab,  tavsiflab  poyoniga  yeta  olmaydigan 
quyosh  tizimi  sayyora laridagi  barcha  moddalarni  D.  Mendel eevning 
kaftdek  keladigan  kimyo viy  elementlar  davriy  jadvali  o’z  ichiga  olishi 
bilan  qiyoslash  mumkin.  Tilshunoslikning  vazifasi  esa  mana  s hunday 


 
112 
tizimni ochishdan iboratdir. 

Download 1.41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   35




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling