Аудит ва сифат назоратининг халқаро стандартлари: I қисм

Тўлиқлик, Аниқлик ва Мавжудлик
24. 25-33 бандлар молиявий инструмент битимларининг йирик ҳажмига 
эга тадбиркорлик субъектларида жорий этилиши мумкин бўлган 
назоратларни ва жараёнларни, жумладан савдо қилиш хоналарига 
эга тадбиркорлик субъектларини ифодалайди. Аксинча, молиявий 
инструмент битимларининг йирик ҳажмига эга бўлмаган 
тадбиркорлик субъекти ушбу назоратларга ва жараёнларга эга 
бўлмаслиги мумкин, аммо у бунинг ўрнига ўзининг битимларини 
контрагент ёки клиринг ташкилотлари билан тасдиқлаши мумкин. 
Буни амалга ошириш тадбиркорлик субъекти фақатгина битта ёки 
иккита контрагентлар билан битим тузиши мумкин бўлганда 
нисбатан тўғридан-тўғри бўлиши мумкин. 
Савдо тасдиқлари ва клиринг ташкилотлари 
25. Умуман олганда, молиявий ташкилотлар томонидан амалга 
ошириладиган битимлар учун, молиявий инструментларнинг 
шартлари контрагентлар ўртасида алмашинилган тасдиқларда ва 
юридик келишувларда ҳужжатлаштирилади. Клиринг ташкилотлари 
тасдиқлар алмашинувини савдоларни мослаштириш ва уларни 
ҳисоб-китоб қилиш орқали мониторинг қилишда хизмат кўрсатади. 

---

1292
АУ
ДИТ
МОЛИЯВИЙ ИНСТРУМЕНТЛАРНИ АУДИТДАН ЎТКАЗИШДА МАХСУС ЖИҲАТЛАР 
ХААИ 1000 
бир даврда пул маблағининг тўловларини юзага келтиради ва кўп 
ҳолларда ушбу пул оқимлари шартнома муддатининг бошида 
бошланади. Ушбу пул маблағи тўловлари ва тушумлари 
тадбиркорлик субъектининг банк счети орқали ўтади. Тадбиркорлик 
субъектининг ёзувларини ташқи банклар ва депозитарийларнинг 
ёзувларга нисбатан мунтазам солиштириш тадбиркорлик субъектига 
битимлар тегишли тартибда қайд қилинганлигини таъминлашга 
имкон беради.
28. Таъкидлаш лозимки, барча молиявий инструментлар ҳам шартнома 
муддатининг бошланғич босқичларида пул оқимини юзага 
келтирмайди ёки биржа ёки депозитарий билан бирга қайд қилиниш 
имконига эга бўлмайди. Ушбу ҳолат мавжуд бўлса, солиштириш 
жараёнлари тушиб қолдирилган ёки нотўғри тарзда қайд қилинган 
савдони аниқламайди ва бунда тасдиқлаш назоратлари муҳимроқ 
бўлади. Ҳаттоки бундай пул оқими инструмент муддатининг 
бошланғич босқичларида тўғри тарзда қайд қилинган бўлса ҳам, бу 
инструментнинг барча жиҳатлари ёки шартлари (масалан, сўндириш 
ёки олдинроқ тўхтатиш опциони) тегишли тартибда қайд 
қилинганлигини таъминламайди. 
29. Шу билан бирга, пул маблағи ҳакаратлари савдонинг умумий 
ҳажмига ёки тадбиркорлик субъектининг балансига нисбатан жуда 
кичик бўлиши мумкин ва шу туфайли аниқлаш қийин бўлиши 
мумкин. Қачонки молия, ёки бошқа бэк-офис, ходимлари барча бош 
китоб счетларидаги қайдларнинг ҳақиқийлигини ва тасдиқланиши 
мумкинлигини таъминлаш учун уларни кўздан кечирса, 
солиштиришларнинг қиймати ошади. Ушбу жараён молиявий 
инструментларга тегишли пул маблағи қайдларининг бошқа томони 
тегишли тартибда қайд қилинмаганлигини аниқлашга кўмак беради. 
Тўхтатилган ва клиринг счетларини кўзда кечириш счет қолдиғидан 
қатъий назар муҳим ҳисобланади, чунки счетда ўзаро ҳисоб-китоб 
қилинадиган ва солиштириладиган моддалар бўлиши мумкин. 
30. Йирик ҳажмдаги молиявий инструмент битимларига эга 
тадбиркорлик субъектларида, солиштириш ва тасдиқлаш 
назоратлари автоматлаштирилган бўлиши мумкин ва агарда шундай 
бўлса, етарли АТ назоратлари уларни тасдиқлаш учун жорий 
этилган бўлиши зарур. Хусусан, назоратлар маълумот ташқи 
манбалардан (масалан банклар ва депозитарийлардан) ва 
МОЛИЯВИЙ ИНСТРУМЕНТЛАРНИ АУДИТДАН ЎТКАЗИШДА МАХСУС ЖИҲАТЛАР 
ХААИ 1000
Марказий клиринг ташкилоти биржа билан боғланган бўлади ва 
клиринг ташкилотлари орқали ҳисоб-китоб қиладиган тадбиркорлик 
субъектлари 
одатда 
клиринг 
ташкилотига 
етказилган 
маълумотларни бошқариш жараёнларига эга бўлади. 
26. Барча битимлар ҳам бундай биржа орқали ҳисоб-китоб қилинмайди. 
Кўпгина бошқа бозорларда ҳисоб-китоб бошланишидан олдин 
битимларнинг шартларини келишиб олиш амалиёти ташкил этилган 
бўлади. Самарали бўлиш учун, ушбу жараён фирибгарлик рискини 
камайтиришда молиявий инструментлар савдосини амалга 
оширадиган шахслардан алоҳида тарзда амалга оширилиши зарур. 
Бошқа бозорларда, битимлар ҳисоб-китоб бошлангандан сўнг 
тасдиқланади ва айрим пайтларда тасдиқ навбатлари барча шартлар 
тўлиқ тарзда келишилган бўлишидан олдин бошланадиган ҳисоб-
китобга олиб келади. Бу эса қўшимча рискни акс эттиради, чунки 
битимни тузаётган тадбиркорлик субъектлари савдоларни 
келишишнинг муқобил воситаларига таяниши зарур бўлади. Булар 
қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин: 

Молиявий инструментлар билан савдо қиладиган 
шахсларнинг ёзувлари билан уларни ҳисоб-китоб қиладиган 
шахсларнинг (ушбу икки шахслар ўртасида вазифаларни 
қатъий ажратиш муҳимдир) ёзувлари ўртасида қатъий 
солиштиришларни талаб этиш, шу билан бирга, 
битимларнинг яхлитлигини таъминлаш учун молиявий 
инструментларнинг савдосини амалга оширадиган шахслар 
устидан қаттиқ назоратларни белгилаш; 

Асосий шартларни таъкидлайдиган контрагентлардан 
қисқача ҳужжатлаштиришни кўриб чиқиш, ҳаттоки агарда 
тўиқ шартлар ҳали келишилмаган бўлса ҳам; ва 

Савдогарларнинг фойдалари ва зарарларини кўриб чиқиш 
орқали 
улар 
бэк-офиснинг 
ҳисоб-китобларини 
солиштиришига ишонч ҳосил қилиш. 
Банклар ва депозитарийлар билан солиштиришлар
27. Молиявий инструментларнинг айрим таркибий қисмлари, масалан 
облигациялар ва акциялар, алоҳида депозитарийларда сақланиши 
мумкин. Шу билан бирга, кўпгина молиявий инструментлар маълум 

---

АУ
ДИТ
1293
МОЛИЯВИЙ ИНСТРУМЕНТЛАРНИ АУДИТДАН ЎТКАЗИШДА МАХСУС ЖИҲАТЛАР 
ХААИ 1000 
бир даврда пул маблағининг тўловларини юзага келтиради ва кўп 
ҳолларда ушбу пул оқимлари шартнома муддатининг бошида 
бошланади. Ушбу пул маблағи тўловлари ва тушумлари 
тадбиркорлик субъектининг банк счети орқали ўтади. Тадбиркорлик 
субъектининг ёзувларини ташқи банклар ва депозитарийларнинг 
ёзувларга нисбатан мунтазам солиштириш тадбиркорлик субъектига 
битимлар тегишли тартибда қайд қилинганлигини таъминлашга 
имкон беради.
28. Таъкидлаш лозимки, барча молиявий инструментлар ҳам шартнома 
муддатининг бошланғич босқичларида пул оқимини юзага 
келтирмайди ёки биржа ёки депозитарий билан бирга қайд қилиниш 
имконига эга бўлмайди. Ушбу ҳолат мавжуд бўлса, солиштириш 
жараёнлари тушиб қолдирилган ёки нотўғри тарзда қайд қилинган 
савдони аниқламайди ва бунда тасдиқлаш назоратлари муҳимроқ 
бўлади. Ҳаттоки бундай пул оқими инструмент муддатининг 
бошланғич босқичларида тўғри тарзда қайд қилинган бўлса ҳам, бу 
инструментнинг барча жиҳатлари ёки шартлари (масалан, сўндириш 
ёки олдинроқ тўхтатиш опциони) тегишли тартибда қайд 
қилинганлигини таъминламайди. 
29. Шу билан бирга, пул маблағи ҳакаратлари савдонинг умумий 
ҳажмига ёки тадбиркорлик субъектининг балансига нисбатан жуда 
кичик бўлиши мумкин ва шу туфайли аниқлаш қийин бўлиши 
мумкин. Қачонки молия, ёки бошқа бэк-офис, ходимлари барча бош 
китоб счетларидаги қайдларнинг ҳақиқийлигини ва тасдиқланиши 
мумкинлигини таъминлаш учун уларни кўздан кечирса, 
солиштиришларнинг қиймати ошади. Ушбу жараён молиявий 
инструментларга тегишли пул маблағи қайдларининг бошқа томони 
тегишли тартибда қайд қилинмаганлигини аниқлашга кўмак беради. 
Тўхтатилган ва клиринг счетларини кўзда кечириш счет қолдиғидан 
қатъий назар муҳим ҳисобланади, чунки счетда ўзаро ҳисоб-китоб 
қилинадиган ва солиштириладиган моддалар бўлиши мумкин. 
30. Йирик ҳажмдаги молиявий инструмент битимларига эга 
тадбиркорлик субъектларида, солиштириш ва тасдиқлаш 
назоратлари автоматлаштирилган бўлиши мумкин ва агарда шундай 
бўлса, етарли АТ назоратлари уларни тасдиқлаш учун жорий 
этилган бўлиши зарур. Хусусан, назоратлар маълумот ташқи 
манбалардан (масалан банклар ва депозитарийлардан) ва 

---

1294
АУ
ДИТ
МОЛИЯВИЙ ИНСТРУМЕНТЛАРНИ АУДИТДАН ЎТКАЗИШДА МАХСУС ЖИҲАТЛАР 
ХААИ 1000