Avtomobil transporti muxandisligi

bajariladigan
va
avtomatlashtirilgan bo‘lishi mumkin. Qo‘lda bajarilganda
o‘lchangan diagnostik parametrlarga ishlov berilib, keyin me’yoriy qiymatlar bilan
taqqoslanadi va diagnostik xulosa chiqariladi. Avtomatlashtirilganida esa diagnostik
parametr o‘lchanadi va uning qiymati asosida avtomatik tarzda diagnoz qo‘yiladi.
10.3 Nazorat va diagnoz qo‘yish
Nazorat jarayonida tadqiq etilayotgan tizim bir butun tarzda ko‘riladi. Diagnoz
qo‘yish jarayonida esa bir butun tizim va uning elementlari ko‘rib chiqiladi, chunki
tizimning holati uning elementlari holatining funksiyasidir. Diagnoz qo‘yishning
vazifasi–tizimning u yoki bu holati sababini uning elementlari holatiga bog‘lab
aniqlashda iborat. Diagnoz qo‘yishni nazorat operatsiyalarini bajarmasdan turib
amalga oshirish mumkin emas.
Avtomatik nazorat nazariyasi butun Ob’ekt va uning elementlari holatini
aniqlash uchun usul va vositalarni ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Diagnoz
qo‘yish uchun muhim bo‘lgan omillar nazorat uchun zarur bo‘lmasligi va aksincha,
nazorat uchun muhim omil texnik diagnostika uchun muhim bo‘lishi mumkin.
10.4 Diagnostika Ob’ektlari modellari
Diagnoz qo‘yish jarayonida Ob’ekt bevosita tadqiq etilmasdan, balki uning
ideallashtirilgan modeli tadqiq etiladi va real texnik tizim birorta model bilan
almashtiriladi. Diagnostika jarayonlari va Ob’ektlarning matematik modellarini
qurish quyidagi asosiy vazifalar tahlili bilan birga olib boriladi:
− nosoz va buzilgan elementlarni topishda diagnostik testlar yaratish usullarini
ishlab chiqish;

---

63
− diagnostikalashning eng maqbul dasturini ishlab chiqish.
Diagnostika Ob’ektlari modellarining quyidagi turlari mavjud:
− tuzilmaviy (strukturaviy) model;
funkstional model.
Tuzilmaviy modelni qurishda diagnostika tizimi bir-biri bilan bog‘langan va
chegaralangan elementlardan iborat deb hisoblanadi.
Diagnostikaning biror usuli yoki texnologiyasini ishlab chiqish uchun
mexanizm va uzellarning texnik holati o‘zgarishlari qonuniyatlarini bilish yetarli
emas, balki diagnostika Ob’ektining umumlashtirilgan mantiqiy yoki tahliliy tavsifi
talab etiladi. Bu tavsif (model) transport vositasining tez ishdan chiqadigan tegishli
elementlari ro‘yxatini, tuzilmaviy va diagnostik parametrlarni, ular orasidagi
bog‘liqliklarni o‘z ichiga oladi. Tormoz mexanizmi misolida diagnostika Ob’ektining
tuzilmaviy modeli 10.2-rasmda keltirilgan. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, V pog‘onani
Ob’ektning diagnostik parametrlari yoki fizik miqdorlari tashkil etadi. Bu shaklda
diagnostikalash Ob’ektining asosiy elementlari, uning tuzilmaviy parametrlari (X
1
…X
6
) , xarakterli nosozliklari va diagnostik parametrlari (S
1
, S
2
) o‘zaro bog‘langan.
Tuzilmaviy-natijaviy shakl strukturaviy parametrlarga, ularga tegishli diagnostik
parametrlar to‘plamini mos qilib qo‘yish va tuzilmaviy parametr o‘zgarishining
diagnostik parametr o‘zgarishiga bo‘lgan mantiqiy ta’sirining borligini aniqlash
imkonini beradi. Keltirilgan tuzilmaviy-natijaviy sxemadan ko‘rinib turganidek,
tuzilmaviy parametrlar qiymatlarining o‘zgarishi tegishli diagnostik parametrlar
qiymatlarining o‘zgarishiga olib keladi. Ular yordamida diagnostikalash Ob’ektining
ishchi yoki hamroh jarayonlarini o‘lchash, ya’ni Ob’ekt texnik holatini uni
bo‘laklarga ajratmasdan aniqlash mumkin.
Bunday model Ob’ektning muhandislik o‘rganilishi, ishlashi, ishonchlilik
ko‘rsatkichlarining statistik tahlili va diagnostik parametrlarning baholanishi asosida
tuziladi. Model Ob’ektning eng nozik va eng muhim elementlari to‘g‘risida, uning
tuzilmaviy, diagnostik parametrlari va ular orasidagi bog‘lanishlar to‘g‘risida
ma’lumot beradi. Bu model diagnostika Ob’ektining eng sodda mantiqiy tavsifi
hisoblanib, uning yordamida eng muhim diagnostik parametrlarni, va demak,
diagnostika usullari va vositalarini tanlash mumkin.
Funksional model – uni qurishda diagnostikalash Ob’ekti sifatida qaraladigan
tizimni bir-biri bilan funksional bog‘langan elementlarga bo‘lish mumkin deb
hisoblanadi va bu model diagnostikalashning maqbul texnologik jarayonini aniq-
lashga imkon beradi.

---

64

---

65

---

Murakkab Ob’ektning diagnostikalash texnologik jarayonini ishlab
chiqayotganda tuzilmaviy modeldan tashqari funksional model ham kerak. Bunda
Ob’ekt ketma-ket va parallel ulangan kichik tizimlardan iborat. Misol: injektorli
dvigatel ta’minot tizimining funksional modelini tuzishda alohida-alohida kichik tizim
bo‘laklariga bo‘linadi, ya’ni: yonilg‘i bilan ta’minlovchi kichik tizim (yonilg‘i baki;
yonilg‘i nasosi; yonilg‘i filtri); yonilg‘i purkash kichik tizimi (elektron boshqarish bloki,
bosim roslagich, injektor va datchiklar); havo kiritish kichik tizimi (havo filtri, kiritish
quvuri, drossel to‘sig‘i, salt yurish roslagichi, adsorberni (benzin parlaridan tozalash
klapani, adsorber) va ishlatilgan gazlarni chiqarish kichik tizimi (katalizator, chiqarish
quvuri) (10.3 va 10.4-rasmlar).