Avtomobili harakatlanish elementlarining nazariyasi yong‘in o‘chirish avtomobilining tortish-tezlashish xossalari

Yo‘l qoplamasi	Qoplama holati
Shinadagi bosim
yuqori	past	boshqariladigan
Asfalt, beton	Quruq Ho‘l	0,5—0,7 0,3—0,45	0,7—0,8 0,4—0,55	0,7—0,8 0,5—0,6
Shag‘al	Quruq Ho‘l	0,5—0,6 0,3—0,4	0,6—0,7 0,4—0,5	0,6—0,7 0,4—0,55
Tuproqli (qumoq tuproqdan tashqari)	Quruq Namlangan Ho‘l	0,4—0,5 0,2—0,4 0,1—0,25	0,5—0,6 0,3—0,45 0,2—0,35	0,5—0,6 0,35—0,5 0,2—0,3
Qum	Quruq Nam	0,2—0,3 0,35—0,4	0,22—0,4 0,4—0,5	0,2—0,3 0,4—0,5
Qumoq tuproq	Quruq Plastikholatda	0,4—0,5 0,2—0,4	0,4—0,55 0,25—0,4	0,4—0,5 0,3—0,45
Qor	Yumshoq Bosilgan	0,2—0,3 0,15—0,2	0,2—0,4 0,2—0,25	0,2—0,4 0,3—0,45
Har qanday	Muzlagan	0,0—0,15	0,1—0,2	0,05—0,1

Ру = ^R_n, (7.10)
bu yerda R_n~n — yurituvchi g‘ildirakning normal reaksiyasi. Agar yurituvchi g‘ildiraklarning tortish kuchi maksimal tortish kuchidan oshsa, unda avtomobil- ning yurituvchi g‘ildiraklari sirg‘aladi. Avtomobil transport vositasining yurituvchi g‘ildiraklari sirg‘alishsiz harakatlanishi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak:
Л<Р_Ф, (7.11)
(7.11) shartning bajarilishi yong‘in o‘chirish avtomobilining, asosan, t_r qo‘zg‘alish vaqtini kamaytirish hisobiga chaqiruvjoyiga borish vaqtini kamaytirish imkonini beradi. Yong‘in o‘chirish avtomobili qo‘zg‘alayotganda yo‘l sharoitlari bo‘yicha maksimal P_k ni amalga oshirish muhim. Agar yong‘in o‘chirish avto­mobilining yurituvchi g‘ildiraklari qo‘zg‘alishda sirg‘alsa, unda harakat uchun kam P_k amalga oshadi va buning natijasida tr oshadi. P_k yurituvchi g‘ildiraklar sirg‘alishida kamayishi yo‘lga nisbatan g‘ildiraklar sirg‘alganida q>_x 20—25% ga kamayishi bilan tushuntiriladi (7.3-rasm). ф_х ning kamayishi P_y ning kama­yishiga olib keladi (7.10) va buning natijasida P_k amalga oshishi kamayadi.
Yong‘in o‘chirish avtomobili o‘z o‘rnidan harakatlanganida (7.11) shartni faqat dvigatelning tirsak vali aylanish chastotasi va uzatma raqamini to‘g‘ri tanlash hisobiga bajarib bo‘lmaydi. Shuning uchun yong‘in o‘chirish avtomobi­lining v=0 dan v_mjn gacha tezlanishi uzatma muftasining qisman sirg‘alishida
sodir bo‘lishi lozim. Yong‘in o‘chirish avtomobilining v_min dan v_max gacha tezla- nishi mexanik uzatma qutisiga ega yong‘in o‘chirish avtomobilining yurituvchi g‘ildiraklari sirg‘anishisiz bo‘lishi yoqilg‘i berish pedali (dvigatel tirsak valining aylanish chastotasi) va yuqori uzatmaga o‘tkazish momentining holatini to‘g‘ri tanlash hisobiga ta’minlanadi.
Yong‘in o‘chirish avtomobilining g‘ildiraklari chayqalishiga qarshilik kuchi. Pnevmatik shina bilan deformatsiyalanmaydigan yo‘lda g‘ildirakning chayqa­lishiga qarshilik, asosan, shinaning deformatsiyasiga energiya sarfi hisobiga hosil bo‘ladi, chunki yo‘l deformatsiyasi sezilmas. Yo‘lning 1—2 qismida (7.4- a rasm) shinaning deformatsiyasiga sarflangan ish uning shaklini tiklash uchun 2—3 (7.4-a rasm) qismda qaytarilgandan katta, chunki energiyaning bir qismi rezinaning ichki ishqalanishiga sarflanadi. Shuning uchun 1—2 qismdagi p_z bosim 2—3 qismdagidan katta va harakat yo‘nalishida 0 o‘qqa nisbatan (7.4- a rasm) siljigan R_n normal reaksiyalar g‘ildirakning sirg‘alishiga to‘sqinlik qiladi.
Pnevmatik shina bilan deformatsiyalanadigan yo‘l bo‘yicha (haydalgan yer, qum, zichlanmagan qor) g‘ildirak chayqalishiga qarshilik, asosan, energiyaning tuproqni deformatsiyalash (iz hosil qilish) hamda g‘ildirak va tuproq o‘rtasidagi ishqalanish kuchini yengishga sarflanishi hisobiga hosil bo‘ladi (7.4-b rasm).
7.4-rasm. Chayqalishda avtomobil g‘ildiragiga ta’sir qiladigan
kuchlar sxemasi: a — qattiq yo‘l bo‘yicha; b — yumshoq tuproq bo‘yicha;
c — harakat tenglamasini tuzishda yong‘in o‘chirish avtomobilining hisob
sxemalarida shartli tasvir.
Avtomobil transport vositalarining harakatlanish nazariyasida R_n reaksiyani tayanch sirtga perpendikular g‘ildirakning 0 o‘qi orqali o‘tkazish, g‘ildirakning chayqalishiga qarshilikni esa yo‘l tekisligida g‘ildirak harakatiga qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan P_fn kuch hisobiga e’tiborga olish qabul qilingan (7.4-c rasm).
Avtomobil transport vositalari g‘ildiragining chayqalishiga qarshilik kuchi barcha g‘ildiraklar P_jn chayqalishga qarshilik kuchlarining summasi hisoblanadi:
n n
^pf =Ё ^pfn =Ё /Л , (7.12)
i i bu yerda f~n g‘ildirakning chayqalishga qarshilik koeffitsienti; R_n~n g‘ildirak tayanch sirtining normal reaksiyasi; n — g‘ildiraklar soni.
Yurituvchi va yuritiluvchi g‘ildiraklarning/n qarshilik koeffitsientlari deyarli farq qilmaydi. Shuning uchun yong‘in o‘chirish avtomobillari harakatini hisoblashda P ni quyidagi formula bilan hisoblash mumkin (7.1-rasm):
n
Pf = f £ ^Rn =fGg cos a, (7.13)
i bu yerda a — yo‘lning bo‘ylama qiyalik burchagi; f — g‘ildirak chayqalishiga qarshilik koeffitsienti; g—9,81 m/s² — erkin tushish tezlanishi.
Chayqalishga qarshilik koeffitsienti f, asosan, yo‘l qoplamasining turi va holati, shinalar tuzilishi va ulardagi havo bosimiga bog‘liq. 80—100 km/soat tezlik intervalida amaliy hisoblar uchun/ koeffitsientni faqat yo‘l qoplamasining turi va holatiga bog‘liq doimiy kattalik deb hisoblash mumkin (7.2-jadval).
7.2-jadval