Axborot kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘ati
Download 9.86 Mb. Pdf ko'rish
|
|
interneziya ingl.: internesia rus.: интернезия Ma’lum axborotning qaysi veb-sayt yoki boshqa Internet manbaidan (email
yoki yangiliklar guruhi) olinganligini eslash mumkin emasligi. Internet (Internet) va amneziya (amnesia) so‘zlari birikmasidan yasalgan. interpretator ingl.: interpreter rus.: интерпретатор To‘la o‘girgich kabi, qadam-baqadam o‘girgich dastur tuzuvchi tomonidan yozilgan dastlabki kodni mashina kodiga o‘giradi. Masalan, BASIC tili uchun qadam-baqadam o‘girgich. To‘la o‘girish usuli butun dasturni o‘sha kompyuterda qo‘shimcha o‘girishlarsiz keyingi safar ham undan to‘gridan-to‘g‘ri foydalanish uchun bir marta foydalaniladi. Qadam-baqadam o‘girgich esa, dastur kodining har bitta qatori bo‘yicha o‘giradi. Shuning uchun, mashina dasturni bajarishi uchun har safar qadam- baqadam o‘girgichdan foydalanishi lozim bo‘ladi. intranet ingl.: intranet rus.: интранет Internet standartlari, texnologiyalari va dasturli ta’minotidan foydalanuvchi tashkilot yoki korxonaning mahalliy hisoblash tarmog‘i. Odatda intranet Internet bilan brandmauer orqali bog‘langan bo‘lib, u tarmoqdan ruxsatsiz erkin foydalanishdan muhofaza qiladi. Intranet faqat
tashkilot xodimlari tomonidan foydalaniladi, biroq uning ish hamkorlari ham undan erkin
foydalanishi mumkin.
Kompaniyalar intranet ya’ni ichki
veb- serverlaridan xodimlarni axborot bilan qulay va oson ravishda ta’minlash uchun foydalanadi. Masalan, universitetlarda barcha
ma’ruza Internetni tartibga so... 129
materiallari, boshqa resurslar, talabalar uchun axborot, uy vazifalari intranetda mavjud bo‘ladi. intratarmoq ingl.: intranetwork rus.: интрасеть qarang: intranet IP qisq.: Internet Protocol Internet – bayonnoma. TCP/IP bayonnomalari yig‘masidan iborat
tarmoq pog‘onasi bayonnomasi. IP bayonnomada tarmoqdagi xar bir kompyuterga to‘rt xonalik IP – manzil (4 bayt) mos
qo‘yiladi. Shu
bilan birga
nimtarmoqdagi kompyuterlar manzilning umumiy boshlang‘ich bitlari bilan birlashtiriladi. Hamma joyda IP bayonnomaning 4 rusumi (IPv4) tarqalib ketgan, u RFC 791 da tavsiflangan. Shuningdek, bayonnomaning yangi 6 rusumi (IPv6) ishlab chiqilmoqda. IP aliasi ingl.: IP-alias rus.: IP-alias Bitta LAN interfeysida bir necha IP manzilni qo‘llab-quvvatlash imkonini beruvchi vazifa. Bu modemning bitta fizik qo‘shgichiga bir necha kompyuterni qo‘shimcha ruterlar va boshqa tarmoq qurilmalarini o‘rnatmay ulash imkonini beradi. Bunda har bir kompyuter o‘z shaxsiy IP manziliga ega bo‘ladi. IP bayonnomalari ingl.: IP protocol rus.: протокол IP Xalqaro
Internet kompyuter tarmog‘ining asosiy bayonnomalari to‘plami. Ular Internetda birlashgan hududiy
tarmoqlarning ham,
tarmoqqa alohida ulangan kompyuterlarning ham o‘zaro ishlash qoidalarini belgilaydi. Tarmoqlararo IP bayonnomasi 40 baytdan 32 Kbaytgacha bo‘lgan axborotning apparatli vositalar va axborot tashuvchilariga ko‘ra «paketlar» shaklida uzatilishi hamda har bir paketning tarmoq orqali boshqa paketlardan mustaqil ravishda uzatilishini belgilaydi. Bunday
texnologiya biror
bir foydalanuvchining tarmoqqa yakka hokim bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Paketlar ularni yetkazish uchun yetarli bo‘lgan Internet manzillari va
sarlavhalarga ega
bo‘ladi. Ma’lumotlarni uzatishning boshqarish bayonnomasi TCP (Transmission Control Protocol) ma’lumotlarni paketlarga ajratish va ularga tartib raqami berish qoidalarini, hamda alohida paketlar olinganda axborotning to‘liq olinganligi, ma’lumotlar esa to‘g‘ri tartibda joylashganligini tekshirish qoidalarini belgilaydi. Paketni uzatayotganda xato paydo bo‘lganligi aniqlanganda uning qayta uzatilishi so‘raladi. Internet orqali ma’lumotlar uzatilishini amalga oshiruvchi apparatli va dasturiy ta’minot TCP/IP bayonnomalariga binoan ishlaydi.
1. Nuqtalar bilan ajratilgan to‘rtta sondan iborat noyob son. Har bir son 0-255 oralig‘ida bo‘lishi lozim. Masalan, 212.134.145.156. Internet tarmog‘idagi har bir kompyuter o‘zining noyob (doimiy yoki ulanish vaqtida belgilanadigan) IP manziliga ega. Kompyuterdan osonroq erkin foydalanish uchun odatda
uning domen
nomidan foydalaniladi. Internetga ulangan tarmoqlarni qurishda IP manzillar provayder tomonidan taqdim etilgan oraliqdan tanlab olinadi. Provayder tomonidan berilgan IP
manzilga ega
bo‘lmagan kompyuterlar (yo‘naltirish to‘g‘ri sozlanganda) mahalliy tarmoqlar uchun zahiralangan oraliqdagi IP manzillarga ega bo‘lib, boshqa mahalliy kompyuterlar bilan ishlashi mumkin: 192.168.0.1 - 192.168.255.255 172.16.0.1 - 172.16.255.255 10.0.0.1 - 10.255.255.255 Ushbu kompyuterlar Internetga proksi serverlar yordamida yoki IP maskarading orqali ulanishi mumkin.
2. IP bayonnomalari, masalan Internet asosida qurilgan hisoblash tarmog‘ida kompyuterning raqamli manzili. Bunday tarmoqda ma’lumotlarni faqat IP manzillar bo‘yicha uzatish mumkin. Bugungi kunda 4 mlrd. turli xil manzillarni ishlatish imkonini beruvchi 32- bitli
manzillash qo‘llaniladi. Manzil makonining ma’lum oraliqlariga alohida ishlov beriladi: masalan, o‘z-o‘ziga axborot uzatish uchun «teskari aloqa halqasi» (loopback), mahalliy hisoblash tarmoqlarida ishlatiladigan manzillar bloklari, keng ko‘lamda tarqatish (broadcast) va guruhiy uzatish (multicast)
IP manzili
130
manzillari. 32-bitli manzilni yozayotganda uning baytlari nuqtalar bilan ajratiladi, masalan: 192.168.38.94 (manzil 3'232'245'342 yoki C0A8265E16). Manzil ko‘lamini kengaytirish uchun 128-bitli IPv6 manzillashini ishga tushirish rejalari bor. U tarmoqdagi turli qurilmalar uchun manzillarni erkin belgilash imkonini yaratadi. Inson uchun raqamli manzilni eslash noqulayligi tufayli bitta kompyuterga bitta yoki bir necha so‘z ramzlarini berish imkonini yaratuvchi domen nomlarning maxsus tizimi ishlab chiqilgan. IP telefoniyasi ingl.: IP-phone rus.: IP-телефония Internet yoki boshqa IP tarmoqni ayni vaqtdagi xalqaro va shaharlararo telefon so‘zlashuvlari va fakslarni jo‘natishni tashkil etish va amalga oshirish vositasi sifatida qo‘llanilishini ta’minlovchi texnologiya. Buning uchun tovush raqamli shaklga o‘tkazilib raqamli ma’lumotlar uzatiladigan holda uzatiladi. Odatda xalqaro va shaharlararo so‘zlashuvlar ko‘plab oraliq telefon stansiyalari orqali amalga oshirilib, har bir stansiya uzib-ulash uchun o‘z narxini qo‘shadi va bu so‘zlashuv narxining oshishiga olib keladi. Internet orqali amalga oshirilgan so‘zlashuvlar telefon stansiyalari tarifikatsiyasiga uchramaydi. Shu bilan birga, IP telefoniyasida tovush sifati, sekinlik, zichlash algoritmi va xizmat sifati kabi muammolar mavjud.
IP-bayonnomadan foydalanadigan tarmoqda signallar yoki ma’lumotlarni tashish uchun yaroqli shaklga aylantiruvchi qurilma. Masalan, Internet orqali telefon aloqasini tashkil qilishda, analogli tovush tebranishlarini (nutqni) raqamli paketlarga aylantiruvchi qurilma.
1. Initial Public Offer – Dastlabki (aksiyalar) oshkora taklif
qilinishi. Kompaniyani aksionerlash bosqichi. 2. Input-Processing-Output – Kirish-ishlov berish-chiqish, IPO diagrammasi. Tuzilmalali loyihalashning HIPO texnologiyasining asosiy elementi.
Axborotga ishlov berish tizimi. IPsec qisq.: Secure IP Xavfsiz IP, IPsec bayonnomasi. IPv6 qisq.: Internet Protocol Version 6 Internet – bayonnoma, 6-rusum. TCP/IP uchun tarmoq pog‘onasidagi bayonnomaning yangi rusumi. Avvalgi, 4- rusumga nisbatan, IPv6 bayonnomasi manzillar fazosini kengaytirish va xizmat
ko‘rsatish sifati
(QoS) degan
tushunchani kiritish imkonini beradi. IPX qisq.: Internetwork Packet eXchange Tarmoqlararo paket almashuvi, IPX bayonnomasi. Novell NetWare tarmoqlarida tarmoq pog‘onasi bayonnomasi, IP ga o‘xshash.
IPX/SPX bayonnomalarining steki. Novell NetWare tarmoqlarida ishlatiladi. IPX
bayonnomasi tarmoq pog‘onasini ta’minlasa (paketlar yetkazish, IP ga o‘xshash), SPX transport va seans pog‘onalarini ta’minlaydi (TCP ga o‘xshash). IR qisq.: InfraRed Infraqizil (IQ). Masalan, IQ-port (noutbukda, shaxsiy kompyuterda).
Haqiqiy vaqt Internet chati. Internetda boshqa odamlar bilan haqiqiy vaqt rejimida bog‘lanish uchun ishlatiladigan xizmat tizimi. IRC 1988 yili fin talabasi Yarko Oykarinen (Jarkko Oikarinen) tomonidan yaratilgan. Rus kompyuter slengida IRC ni «Irka» deb ataladi. IP telefoniyasi
131
Foydalanuvchi IRC-mijoz dasturi yordamida IRC-serverga ulanganda, erkin foydalanishi uchun kanallar ro‘yxatini ko‘radi, ularning har biridan (yoki birdaniga bir nechasiga) «erkin foydalanishi» mumkin. Kanal virtual «xona» shaklida namoyon bo‘ladi, unda bir necha kishi bo‘lishi mumkin. Bu kanalda berilayotgan barcha xabarlar shu kanaldagilarning barchasiga ko‘rinadi. Har bir kanal o‘z nomiga ega, odatda muhokama uchun o‘z
mavzusiga ham.
Foydalanuvchi kanalga ulangandan so‘ng ekranga qolgan munozara ishtrokchilari nima ko‘rsatayotganini ko‘radi, hamda o‘zi ham unda ishtirok etishi mumkin. Odatda kanaldagi munozara mavzusi uning nomidan kelib chiqadi (masalan, kanal ##OpenGL). IRC ga ulanish uchun maxsus mijoz-dastur kerak bo‘ladi. Ko‘proq tanilgan mijoz-dasturlar: mIRC - http://www.mirc.com va Xchat - http://xchat.org lardir IrDA qisq.: Infrared Data Association 1. Ma’lumotlarni infraqizil uzatish uyushmasi. Xalqaro uyushma, ma’lumotlarni infraqizil spektr oralig‘ida uzatishning xalqaro standartini yaratish uchun 1993 yili yaratilgan. 2. IrDA standarti. IrDA uyushmasi tomonidan ishlab chiqilgan ma’lumotlarni infraqizil uzatish standarti. 3. Telefonda infraqizil portni
(IQ-port) mavjudligi, u mobil telefonni ixtiyoriy IQ- portga ega
qurilma (noutbuk, cho‘ntak kompyuteri, modem va h.k.) bilan simsiz va to‘g‘ridan – to‘g‘ri ko‘rinadigan masofadan ulanish o‘rnatishga imkon beradi. Kompyuter bilan aloqadan foydalanib, siz telefonga yangi logoturlar va kuylarni yuklashingiz, telefon va kompyuter orasida
sinxronlashni amalga
oshirishingiz (masalan, manzillar kitobidagi yoki oynomadagi yozuvlar bilan almashish), bevosita kompyuterdan SMS-xabarlarni qabul qilish va jo‘natishni boshqarishingiz mumkin. IQ-portga ega mobil telefon noutbuk uchun modem sifatida yoki cho‘ntak kompyuteri (agar telefon GPRS standartini quvvatlasa) sifatida ishlatilishi mumkin. IRQ qisq.: Interrupt ReQuest (line) Tanaffuslarni so‘rov liniyasi. Qurilma kompyuterning protsessorga tanaffus signallari uzatiladigan liniya tartib raqami. PnP paydo bo‘lgunga qadar, bu
qiymatni qo‘lda
o‘rnatishga to‘g‘ri kelardi. IRTF qisq.: Internet Research Task Force Internet tadqiqotlar ishchi guruhi [rivojlantirish uchun]. Internetni bayonnomalari, arxitekturasi va texnologiyalari masalalari ustida ish olib boradi.
Foydalanish uchun ajralmas huquq. Xalqaro optik kabellarga nisbatan qo‘llanadigan uzoq muddatli ijara xili. Aniq o‘tkazish qobiliyatiga ega bir necha kanallarni ajratishda ifodalanadi.
Axborot tizimi. ISA qisq.: Industry Standard Architecture Standart sanoat arxitekturasi, ISA [shina] standarti. Kompyuter shinasi standarti. Shaxsiy kompyuterlarda amalda PCI
standarti tomonidan siqib chiqarilgan. ISAPI qisq.: Internet Server Application Programming Interface IIS (Microsoft) uchun API. Qo‘shimcha DLL fayllarni qo‘shish evaziga IIS vazifalar doirasini bajaradigan kengaytirish imkonini beradi. ISBN qisq.: International Standard Book Number Kitob uchun xalqaro standart tartib raqami. Kitobga nashrlovchi tomonidan beriladigan 10- xonalik noyob tartib raqami. Tartib raqamlash tamoyillari ISO
2108 ko‘rsatmalarida keltirilgan.
ISO
132
ISOC qisq.: Internet SOCiety Internet hamjamiyati. Internetni rivojlantirish sohasidagi hamkorlikni tashkil qilish va harakatlarni muvofiqlashtirish masalalari bilan shug‘ullanadigan xalqaro notijorat tashkilot.
Internet xizmatlari yetkazib beruvchi. Boshqa tashkilotlarga va xususiy shaxslarga Internetdan erkin foydalanish xizmatlarini va qo‘shimcha xizmatlarni (e-mail, news, xosting) taqdim qiluvchi tashkilot. iste’molchi iste’molchi uchun ingl.: customer to customer (C2C) rus.: потребитель для потребителя Tijorat munosabatlari iste’molchilarning bir-biri bilan muloqotida quriladigan bozor sohasi. Ushbu soha veb-resurslariga Internet kim oshdi savdolari misol bo‘laoladi.
1.Axborot makonida iqtisodiy faoliyat sohasi. Bu soha yakuniy foydalanuvchi talablarini qondirishga va uzoq muddatga mo‘ljallangan iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan. 2. Biznes olib borishning elektron modeli. Unda yakuniy mahsulot iste’molchisi bilan ishlab chiqaruvchi orasida
kelishuvlar elektron ko‘rinishda bajariladi. B2C sektoriga, Internet orqali bevosita iste’molchilar va boshqalar bilan savdo qiluvchi elektron do‘konlar, tashkilotlar kiradi.
ISV qisq.: Independent Software Vendor Mustaqil dasturiy ta’minotni yetkazib beruvchi. IT qisq.: Information Technology Axborot
texnologiyasi. Axborot
yaratish, saqlash, ishlov berish va uni uzatish amalga oshiriladigan ixtiyoriy texnologiyani bildiradigan tushuncha. itoatkorlik ingl.: non-failure operation rus.: безотказность Obyektning berilgan sharoitda, berilgan vaqt oralig‘i davomida talab qilingan amallarni bajara olish qobiliyati ITU qisq.: International Telecommunications Union qarang: Xalqaro Elektr Aloqa Ittifoqi (XEAI) ixcham disk ingl.: Compact Disk (CD) rus.: компакт-диск Markazida teshigi bor disk shaklidagi axborot tashuvchisi. Undan axborot lazer yordamida o‘qib olinadi. CD shaklidagi kichkina optik yig‘uvchilar. Ular foydalanishda qulay va katta hajmdagi axborotlarni yozish imkonini beradi. Shu sababli CD disklar kasbiy axborot tizimlarida ham, maishiy elektronikada ham keng tarqalib ketdi. Axborotni yozish tavsifi va qo‘llanish sohasiga qarab disklarni bir necha turlarini ajratishadi: CD-R (yoziladigan disk), CD-RW (qayta yoziladigan disk), CD-DA (tovush yozish uchun raqamli tovush diski), DVD (diskret signallarni yozadigan raqamli videodisk) va boshqalar. Ixcham disk. U qalinligi 1,2 mm va diametri 12 sm bo‘lgan doira shaklidagi yupqa plastinadan iborat. Disk polikarbonat asosdan tarkib topgan, uning bir tarafi lak plyonkasi bilan muhofazalangan, yupqa aluminiy qatlami bilan qoplangan. ixcham kompyuter ingl.: portable computer rus.: компьютер портативный Kichkina ko‘chma shaxsiy kompyuter, u muxtor ozuqa manbaidan ishlay oladi.
Tarmoqni doimiy ravishda kezib yuruvchi va veb-sahifalardan axborot yig‘uvchi (ularni indekslovchi) maxsus dastur. izlash tizimi ingl.: search engine rus.: поисковая система Internet tarmog‘ida axborot izlash va uni yetkazish uchun mo‘ljallangan tizim. Axborotni kataloglashtirish uchun tashkil qilingan. Odatda keyinchalik ushbu
axborotni topishni osonlashtirish uchun
HTML sahifalarni indekslashdan foydalanadi. Izlash ISOC
133
mashinasining ishi ikki bosqichdan iborat. Maxsus dastur (izlash roboti, avtomati, agenti, o‘rgimchak. Qurt) tarmoqni doimiy ravishda kezib yurib veb-sahifalardan axborot yig‘adi (ulari indekslaydi). Foydalanuvchi so‘rov
berganda izlash oldindan qurilgan indeks orqali amalga oshiriladi. Izlash natijasi – so‘rovga tegishli hujjatlarga (veb-sahifalarga) murojaatlar ro‘yxatidir. Izlash mashinalari faoliyat sohasi bo‘yicha mahalliy (milliy domen, ma’lum til bilan cheklangan) va globallarga bo‘linadi.
Download 9.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|