Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

7.2.5. İkitaktlı inteqrallama ilə olan ARÇ-lər. Bu tip digərlərindən 
dəqiqliyi və elementlərinin temperatur stabilliyi ilə fərqlənir. Qurulma prinsipi 
ona əsaslanıb ki, ilk əvvəl fiksə olunmuş T zaman müddəti ərzində U
gir 
giriş 
siqnalı analoq inteqratorla inteqrallanır. İnteqratorun çıxışında gərginliyin 
qiyməti aşağıdakı qiymət qədər dəyişəcək 
∆U
i.gir
= TU
gir
/RC. (7.10) 
Bundan sonra inteqratorun girişinə U
gir
–dən başqa işarəli, eyni zamanda 
modulca böyük olan dayaq gərginliyi qoşulur və inteqrallama o vaxta qədər 
aparılır ki, inteqratorun çıxışı ilkin vəziyyətə qayıtsın, yəni sıfır olsun 
∆U
i.gir
- tU
day
/RC = 0 (7.11) 
Nəticədə
t = TU
gir
/U
day 
, (7.12) 
burada T-ni N dərəcəli sayğacla sayılan f takt tezlikli impulsların 
sayılması ilə vermək olar: 
T = 2
x
/f
t
(7.13) 
Təyin edilən t zaman müddətini, çıxışındakı kod aşağıdakı kimi verilən, 
eyni sayğacda həmin takt tezlikli impulsları saymaqla ölçmək olar: 
M = f
t
t (7.14) 
Bunu nəzərə alaraq, alarıq 
M = 2
x
U
gir
/U
day 
. (7.15) 
Bu onu göstərir ki, sayğacdakı M kodu yalnız U
gir
və U
day 
–dan asılıdır. 
RC və takt tezliyinin verilmə tezliyi rol oynamır. Ona görə də takt impulsları 
generatoru və inteqrator sadə sxemlər üzrə qurula bilər. 
7.2.6. Ardıcıl saylı ARÇ. Ardıcıl say üsuluna əsaslanan ARÇ-nin 
strukturu şəkil 7.8,a - da göstərilmişdir. Qurğu takt impulsları generatorundan, 

---

123
“VƏ” məntiq elementindən, sayğacdan, rəqəm-analoq çeviricisindən, 
komporatordan ibarətdir. Qurğunun iş prinsipi aşağıdakı kimidir. 
“1” məntiq siqnalı ilə sayğac ilkin vəziyyətə gətirilir. Onun çıxış siqnalı 
sıfırdır. Odur ki, U
gir
 0 olarsa, komparatorun çıxışında “1” siqnalı olur və takt 
impulsu “VƏ” elementi DD1 vasitəsilə sayğacın C girişinə daxil olur. Lakin R = 
0 olduğundan, sayğacın çıxış kodu X=0 olur. 
Çevrilmə prosesi R – girişindən aktiv məntiq siqnal götürüldükdən sonra 
başlayır. Bu halda hər takt impulsunun təsiri ilə sayğac “inkrement” (“VƏ”) 
əməliyyatını yerinə yetirir. Onun çıxış kodu artmağa başlayır. Bu proses rəqəm-
anloq çeviricisinin çıxış gərginliyi U
gir
qiymətini keçənə qədər davam edir. Bu 
gərginliklər bərabərləşən halda komporator uşə düşür və çıxışında “0” siqnalı 
formalaşdırır. Nəticədə “VƏ” elementinin çıxışında da “0” siqnalı formalaşır və 
sayğacın çıxış kodunun artması kəsilir. Bu zaman sayğacın çıxış kodunun 
qiyməti U
gir
gərginliyinə düz mütənasib və sxemdə istifadə olunan rəqəm-analoq 
çeviricisinin həlletmə qabiliyyətinə (cəldliyinə) tərs mütənasibdir, yəni 
U
çıx 
= U
gir 
/
 olur. 
Rəqəm-analoq çeviricisinin çıxış gərginliyi pilləli formada olduğundan 
N
çıx
gərginliyini U
gir
gərginliyindən çox olan birinci səviyyənin U

N
nömrəsinə 
uyğun gələn yaxın tam ədədə qədər yuvarlaqlaşdırmaq lazımdır. Çevirmə 
dövrünü təkrarlamaq üçün yeni işəsalma impulsu ilə sayğacı sıfır vəziyyətinə 
gətirmək lazımdır. 
Baxdığımız ARÇ-də çevirmə müddəti çıxış koduna və takt impulslarının 
təkrarlanma perioduna düz mütənasibdir: 
T
çev.
= T
i
N
çıx
= T
i
U
gir
/
. 
Baxılan iş rejimi tsiklik (dövrü) rejim adlanır, çünki hər dəfə işəsalma 
impulsu sayğacı sıfır vəziyyətinə çevirir və say hər dəfə sıfırdan başlayır. 
Əgər ARÇ-də reversiv sayğacdan istifadə etsək, dövrü olmayan iş 
rejimini təmin edə bilərik. Bu halda sayğacın çıxışında daimi giriş gərginliyinin 
cari qiymətinə mütənasib olan kod alınır. Bu rejimə uyğun ARÇ-nin struktur 
sxemi şəkil 7.8,b –də göstərilmişdir. 
Burada sxemə əlavə olaraq invertor və “VƏ” məntiq elementi daxil edilir. 
İlk anda sayğac sıfırlanmışdır. RAÇ-nin çıxış gərginliyi U
ORN
= 0 və sayğacın 
“+1” girişinə takt impulsları ardıcıllığı daxil olur. Sayğacın R girişindən aktiv 
məntiq səviyyəyə uyğun siqnal götürüldükdə onun çıxış kodu artmağa başlayır. 
Bu zaman RAÇ-iın çıxış gərginliyi də artır. Bu proses U
ORN 
 U
gir
alınan (t
1
anı) 
qədər davam edir. DA komporatorunun işə düşməsi ilə DD1 elementinin (“VƏ” 

---

124
elementi) çıxışında sayğacın “+1” girişi üçün passiv olan siqnal formalaşır. Eyni 
zamanda invertor DD4 çıxışında “1” siqnalı formalaşdırır. Nəticədə sayğacın “-
1” girişinə takt impulsları daxil ola bilir. Bu halda sayğac dekrement 
əməliyyatını yerinə yetirir və onun çıxış kodu azalmağa başlayır. Bu zaman 
RAÇ-nin çıxış gərginliyi də azalır. U
gir 
 U
ORN 
bərabərsizliyi pozulan anda DA 
komporatorunun növbəti çevrilməsi baş verir və sayğac çıxış kodunu artırmağa 
başlayır. 
a) b) 
Şəkil 7.8. a) tsiklik və b) qeyri-tsiklik ardıcıl saylı ARÇ-nin struktur sxemləri. 
Göründüyü kimi, işəsalma impulsunun təsir etdiyi andan, U
gir 
 U
ORN
bərabərsizliyinin pozulan anına qədər hər iki çevirici eyni cür işləyir. 
Bərabərsizlik pozulan andan sonra dövrü olmayan ARÇ daimi olaraq giriş 
gərginliyinin dəyişməsini izləyir. Bu isə çevirmə müddətini kifayət qədər 
qısaldır. 
Bu sxemlərin mənfi cəhəti U
gir 
 U
ORN 
bərabərsizliyi pozulan ana qədər, 
yəni sayğacın çıxış kodunun giriş gərginliyinə ekvivalent olan qiymətinə çatana 
qədərki zaman intervalının olmasıdır. Bundan başqa, gərginliyi artırmaq üçün 
sayğacın və RAÇ-nin dərəcələrini azaltmaq lazım gəlir. Belə strukturlara malik 
ARÇ – onların İS texnologiyası ilə yaradılmasında istifadə olunmurlar.