Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

7.2.1. Zaman-impuls çevrilməli ARÇ. Bu ARÇ-lərin qurulma prinsipi 
ölçülən kəmiyyətin sabit tezlikli impulslarla (say impulsları ilə) doldurulan 
zaman intervalına çevrilməsinə əsaslanmışdır və zaman intervalının, gərginliyin, 
tezliyin, fazalar fərqinin və digər kəmiyyətlərin koda çevrilməsi üçün tətbiq 
olunurlar. 
Zaman-impuls çeviricili ARÇ-nin sadələşdirilmiş funksional sxemini şəkil 
7.2-də verilmiş kimi təsvir etmək olar. Onun tərkibinə iki çevirici daxildir.
Birinci çevirici girişdəki X kəmiyyətini ∆t zaman intervalına, ikincisi isə 
∆t intervalını N impulslar ardıcıllığına (rəqəm koduna) çevirir. Giriş kəmiyyəti 
X-in növündən asılı olaraq birinci çeviricinin strukturu müxtəlif, ikinci 
çeviricinin strukturu isə bütün bu tip ARÇ-lər üçün eynidir. 
Şək. 7.2. Zaman-impuls çeviricili ARÇ-nin 
sadələşdirilmiş struktur sxemi 
Adətən, bu tip ARÇ-lərin birinci bloku giriş kəmiyyətini ona mütənasib 
gərginliyə və öz növbəsində bu gərginliyi onun qiymətinə düz mütənasib olan 
zaman intervalına çevirir. Ona görə birinci blok iki hissədən: miqyas 
gücləndiricisindən və “gərginlik – zaman” çeviricisindən ibarətdir. Ona görə 
də çox vaxt zaman-impuls çevrilməli ARÇ-ləri “gərginlik-zaman” çeviricili 
ARÇ-lər də adlandırırlar. Bir qayda olaraq bu ARÇ-lərin tərkibində zaman 
formalaşdırıcı blok (ZFB), say impulsları generatoru (SİG) və zaman selektoru 
(ZS) olur (şək. 7.3.). ∆t
x
= t
2
– t
1 
zaman intervalı u
t1 
dayaq gərginliyi ilə (t
1 
zaman anında) və u
t2
interval gərginliyi ilə (t
2 
zaman anında) verilir. Bu 
impulslar, u
d 
amplitudlu ∆t
x
= t
2
– t
1
uzunluğa malik olan düzbucaqlı impulslar 
hasil edən ZFB-yə daxil olurlar. Qeyd olunan düzbucaqlı impulslar ZS-in bir 
girişinə (şəkildə 1-ci giriş) verilir. ZS-in digər girişinə (2-ci giriş) SİG-dən daim 
verilmiş f
s
tezliyinə malik olan u
s
say impulsları ardıcıllığı daxil olur. Say 
∆t
 N 
X  
∆t

---

117
impulsları ZS-dən çıxışa yalnız ZS, u
d
düzbucaqlı impulsu ilə açıldıqda, yəni 
∆t
x
zaman intervalı müddətində keçirlər. Belə ki, say impulslarının təkrarlanma 
periodu T
s
= 1/f
s
, ∆t
x 
–dən olduqca kiçik olduğundan qeyd etmək olar ki, ZS-
dən keçən say impulslarının sayı N aşağıdakı düsturla ifadə olunur: 
N 
 ∆t
x
/T
s 
=∆t
x
f
s
(7.3) 
Buradan ∆t
x
= N/f
s 
olur. 
Beləliklə hər zaman intervalına uyğun olaraq ARÇ-nin çıxışında müəyyən 
sayda impulslar ardıcıllığı, yəni rəqəm kodu yaranır. 
Yuxarıda baxılan ARÇ-nin cəm xətası aşağıdakı əsas faktorlarla təyin 
olunur: say impulslarının tezliyinin qeyri-stabilliyi ilə, ölçülən zaman 
intervalının ZS-ni açan düzbucaqlı impulsun uzunluğuna çevrilməsi xətası ilə, 
diskretliyin xətası ilə. Tezliyin qeyri-stabilliyi ilə əlaqədar olan xətanı aradan 
qaldırmaq üçün kvars əsasında qurulan SİG tətbiq edirlər. Xətanın ikinci 
toplananı ZFB-yə maneələrin təsiri ilə əlaqəlidir. Onun azaldılması üçün imkan 
daxilində ZFB-nin girişində siqnal/maneə nisbətini artırmaq lazımdır. 
Xətanın üçüncü toplananı onunla əlaqəlidir ki, analoq kəmiyyətin ∆t
x 
zaman intervalının ədədi qiyməti tam sayda T
s
periodları ilə əvəz olunur. Bu 
xətanın mütləq qiyməti T
s 
- dən böyük olmur. Bu xətanın azaldılmasının ən 
əlverişli variantı T
s
- in azaldılmasıdır. Yüksəktezlikli aparaturanın yaradılması 
zamanı bir sıra texniki çətinliklər yaranır. Ona görə də diskretləşdirici zaman 
intervalının başlanğıcı ilə say impulslarının sinxronlaşdırılmasını da tətbiq 
edirlər. Bundan başqa daha mürəkkəb, lakin daha effektiv metodlar vardır. 
Şək. 7.3. Zaman-impuls çeviricili ARÇ-nin sfruktur sxemi 

---

118
Rəqəmli voltmetrlərdə geniş tətbiq olunan zaman-impuls ARÇ-nin 
struktur sxemini nəzərdən keçirək (şək. 7.4.). Bu ARÇ sabit gərginliyi rəqəm 
koduna çevirir. Şək. 7.3-də verilmiş sxemdəki bloklardan əlavə bu ARÇ-nin 
tərkibinə xətti dəyişən gərginlik generatoru (XDGG), müqayisə qurğusu (MQ), 
həmçinin, idarəetmə bloku (İB) daxildir. 
Şək. 7.4. Rəqəmli voltmetrlərdə geniş tətbiq olunan
zaman-impuls ARÇ-nin struktur sxemini 
ZS-ə İB-dən U
t1
impulsu daxil olur və bu ona gətirib çıxarır ki, ZS çıxışa 
U
s
say impulslarını buraxmağa başlayır, və eyni zamanda XDGG işə düşür. U
k 
xətti gərginliyi, U
k
gərginliyi U
k
giriş gərginliyinə bərabər olduğu anda U
t2
impulsunu hasil edən müqayisə qurğusuna (MQ) daxil olur. U
t2 
impulsu isə ZS-
in bağlanmasına və ondan say impulslarının keçməsinin dayandırılmasına gətirib 
çıxarır. Belə ARÇ-nin işçi gərginliklərinin zaman diaqramları şək. 7.4, b-də 
verilmişdir. 
t
1 
– t
2 
zaman intervalını dolduran impulsların sayı təxminən aşağıdakı 
düsturla verilir 
N 
 ( t
1 
– t
2
) / T
s
, (7.4) 
Digər tərəfdən t
1 
– t
2 
= u
x
/ k , burada k əmsalı u
x
xətti dəyişən gərginliyin 
artma sürətindən asılı olan əmsaldır. Beləliklə,

---

119
N 
 u
x
/ (kT
s
), (7.5) 
yaxud 
N 
 u
x
f
s
/ k . (7.6) 
Yuxarıda sadalanmış xətalardan əlavə çevirmə xətasına XDGG-nin 
gərginliyinin xəttiliyi də, k əmsalının qeyri - xəttiliyi, yəni xətti dəyişən 
gərginliyin əyrisinin mailliyinin qeyri - xəttiliyi və sıfır sürüşməsi ilə əlaqəli 
xətalar daxildir. Giriş siqnalının üstünə gələn küy maneəsi u
küy
həmçinin maneə 
mənbəyidir, çünki belə maneələr olduqda müqayisə qurğusu u
k 
= u
x
anında yox,
u
k 
= u
x
+ u
küy 
anında işə düşür. Bu maneələrin ləğv edilməsi xüsusi süzgəclər 
vasitəsi ilə yerinə yetirilir. Bu tip ARÇ-nin ümumi xətası 0,1% təşkil edir.