AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

ƏDƏBİYYAT 
1.
 
ALESSI, S. M., & Trollip, S. R. Computer-based Instruction: 
2.
 
Methods and development. (2nd ed.). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, Inc. 1991. 
3.
 
АДЫГЕЗАЛОВ  А.  А.,  Алекперова  А.  Н.  Формализация  учебного  материала  для 
автоматизированных обучающих курсов. «Təhsildə İKT» elmi-metodik jurnalı, № 3, Bakı, 2011, s. 
81 – 85. 
4.
 
BASHIROV  Novruz,  ALIYEV  Alekper,  BASHIROVA  AynuraComputer training  and  self-  training. 
Научные труды ЮКГУ им. М. Ауезова, . 2008, № 16, стр. 61 – 66. 
5.
 
BASHIROV  Novruz:  ALIYEV  Alekper,  BASHIROVA  Aynura.  Algorithms  for  creation  of 
Automated, teaching courses. Научные труды ЮКГУ им. М. Ауезова, 2008, № 16, стр. 66 – 70.  
6.
 
BEŞİROV  Novruz.  Bilgisayar  destekli  eğitim  kurslarının  oluşturulmasının  psikolojik-ergonomik 
esasları. N. Tusi adına ADPU-nun haberleri, Tabiyyat ilmleri serisi, 2006, № 2. S.375 – 380. 
7.
 
БАШИРОВ Новруз, БАШИРОВА Айнура. Структура автоматизированных обучающих систем. 
N. Tusi adına ADPU-nun haberleri, 2004, № 1, s. 175 – 177. 
8.
 
БАШИРОВ, Новруз: БАШИРОВА Айнура. Автоматизация самостоятельных занятий учеников 
с помощью компьютера. N. Tusi adına ADPU-nun haberleri, 2004, № 4, s. 60-63. 
9.
 
BEŞİROV Novruz. Bilgisayarla eğitim için diyalok sistemlerinin oluşturulması. N. Tusi adına ADPU-
nun haberleri, Bakü, 2006, № 4, s. 418 – 424. 
10.
 
Баширов Н., Адыгезалов А., Баширова А. Автоматизация самостоятельных занятий. Казахский 
национальный педагогический университет им. Абая. Алматы, 2011, № 2(30), стр. 3-7. 
11.
 
DEDE, C. Probable evolation of artificial intelligence based educational  
12.
 
devices. Technological Forecasting and Social Change, 1998, 34, 113-115. 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
97 
13.
 
DEDE, C. Planning guidelines for emerging’nstructional technologies, Educational Technology, 1989, 
29(4), 7-12. 
14.
 
İsmail İPEK. (2001). Bilgisayarla öğretim: Tasarım, Geliştirme ve Yöntemler. Ankara, 360 s. 
15.
 
JONASSEN, D. H. (Ed.). Instructional design for microcomputer courseware. Hillsdale, New Jersey: 
Lawrance Erlbaum Associates, Inc. 1988. 
16.
 
JONASSEN, D. H. Computers as mindtools  for school: Engaging critical thinking. (2nd Ed.). Upper 
Saddle River, New Jersey: Prentice-Hal, İnc. 2000. 
 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
98 
ÜMUMİ ORTA MƏKTƏBİN FİZİKA KURSUNDA LABORATORİYA MƏŞĞƏLƏSİ 
ŞƏXSİYYƏTYÖNÜMLÜ BACARIQLARIN FORMALAŞDIRILMASI YOLU KİMİ 
 
E.M. Qocayev 
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor 
əməkdar elm xadimi 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
 
N.Y. Səfərov 
fizika-riyaziyyat elmləri namizədi, dosent 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
 
S.K. Rüstəmova 
Gəncə Dövlət Universiteti 
 
XÜLASƏ 
Məqalədə göstərilir ki, , ümumtəhsil məktəblərinin yuxarı siniflərinin fizika dərslərində və həmçinin 
ümumi  fizika  kursunda  laboratoriya  məşğələlərinin  aparılması  təlimin  şəxsiyyətyönümlü  təşkilinin 
mahiyyətinə daxildir. 
Qeyd  olunanları  əyani  olaraq  təsdiq  etmək  üçün  Azərbaycan  Texniki  Universitetinin  fizika 
kafedrasında fəaliyyət göstərən ABŞ şirkətindən alınmış fizikanin bütün bölmələrini əhatə edən 80 dən çox 
işdən biri olan “İmpulsun saxlanma qanunu” laboratoriya işi barədə məlumat verilir. 
 
ABSTRACT 
In  this  paper,  laboratory  work  in  physics  are  described  as  the  formation  of  personality-oriented 
skills.  Describes  laboratory  work  "Conservation  Momentum”  with  specialty  computer  program 
DataStudio. Lists the functions of this program. The tables, graphs as a model experiment are presented. It 
is noted that the implementation of the such laboratory work fully meets the requirements of  the National 
curiculum. 
 
АННОТАЦИЯ 
В данной статье лабораторные занятия по физике характеризуются как путъ формирова-
ния личностно ориентиръванных умений у школъников общеобразо-вателъной школы. Описывается 
лабораторная  работа  «  Закон  сохранения  импулъса»  с  применением  специ-алъной  компютерной 
программы DataStudio . Перечисляются функции этой программы. Приводятся таблицы, графики в 
качестве  образца  эксперимента.  Отмечается,  что  проведе-ние  подобных  лабораторых  работ 
вполне отвечает треованиям Нациоаналъного Куррикулума. 
 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
99 
Elm  və texnikanın  sürətlə  inkişaf etdiyi  müasir dövrdə  yeni  elmi  nəticələrin praktikaya 
tətbiq  edilməsi,  yaxın  keçmişdə  ağlasığılmaz  hesab  edilən  yeni,  nailiyyətlərin  əldə  edilməsinə 
səbəb olmuşdur. Hətta fundamental tədqiqat işlərindən alınan nəticələr praktikada öz aktuallığını 
təsdiq  etməlidir.  Bu  gün  elmi  biliklərini  praktikada  reallaşdırmağı  bacaran  mütəxəssislərin 
hazırlanmasına çox böyük ehtiyac vardır. İnkişaf etmiş ölkələrin timsalında bu əlamət özünü açıq 
aydın  göstərir.  Biliyini  praktikaya  tətbiq  etmək  bacarığı  təhsilin  ilk  günlərindən  başlayaraq 
aşılanmalıdır. Digər tərəfdən təhsil sistemimizin dünya təhsil sisteminə inteqrasiyası ilə əlaqədar 
olaraq  şagirdlərin  və tələbələrin  sərbəst çalışmaları üçün  nəzərdə tutulmuş  vaxtın azalması  baş 
verir,  fizikanın  yeni  bölmələri  yaranır  və təbiidir  ki, tədris prosesinin tamlığını təmin etmək  və 
fizika  fənnini  dərindən  öyrənmək  üçün  yeni  priyomlar,  yollar  axtarılmalıdır.  Bu  yollardan  biri 
informasiya  kommunikasiya  texnologiyasından  (İKT)  sistemli  şəkildə  ,  yerində  istifadə 
olunmasıdır.  Məlum  olduğu  kimi  fizika  fənninin  təlimi  prosesində  əldə  edilən  elmi  biliklərin 
praktikaya  tətbiq  edilməsi  üçün  fənnin  tədrisində  laboratoriya  məşğələlərinə  kifayət  qədər  yer 
ayrılmışdır  və  bundan  səmərəli  istifadə  edilməlidir.  Səmərəliliyi  artırmaq  üçün  laboratoriya 
qurğularından  müasir İKT-nin tətbiqi  ilə  istifadə  edilməlidir. Belə olduqda şagird (tələbə) həm 
fizikadan  biliyini praktiki sınaqdan keçirir,  həm  işin  icrası zamanı  xətaya  az  yol  verir,  həm də 
onda  İKT  ilə  işləmək  bacarığı  formalaşır.  Nəticədə  fizikanın  təlimi  şəxsiyyətyönümlü, 
nəticəyönümlü xarakter alır. 
Tələbyönümlülük,  nəticəyönümlülük,  şagirdyönümlülük  ümumi  təhsilin  müasir 
məzmununun  didaktik  əsasını  təşkil  edir  və  Azərbaycan  Respublıkası  Nazirlər  kabinetinin  30 
oktyabr  2006-cı  il  tarixli,  233  nömrəli  qərarı  ilə  təsdiq  olunmuş  “Azərbaycan  Respublıkasında 
ümumi  təhsilin  Konsepsiyası  (Milli  Kurrikulumu)”  [1]  çərçivə  sənədi  bilavasitə  həmin 
prinsiplərin üzərində qurulmuşdur.  
Mənimsənilən  biliklər  əsasında  formalaşan  bacarıqlar  orta  məktəb  məzununun  gələcək 
həyatının qurulmasını, cəmiyyətdə öz yerini tapmasını, növbəti mərhələlərdə təhsil ala bilməsini 
təmin etməlidir. 
Kurrikulimlar bilavasitə  həyati bacarıq və vərdişlərə üstünlük verilməsi  ilə  fərqlənir. Bu 
kurrikuluma görə insanın gələcək  həyat fəaliyyətində  lazım olacaq praktik  bacarıq  və vərdişlər 
əhatə edilir, onun əqli fəaliyyətlə bağlı qabiliyyətlərinin formalaşması ön plana çəkilir. 
Bizim qənaətimizə görə, ümumtəhsil məktəblərinin yuxarı siniflərinin fizika dərslərində 
və  həmçinin  ümumi  fizika  kursunda  laboratoriya  məşğələlərinin  aparılması  təlimin 
şəxsiyyətyönümlü təşkilinin mahiyyətinə daxildir. 
Qeyd  olunanları  əyani  olaraq  təsdiq  etmək  üçün  Azərbaycan  Texniki  Universitetinin 
fizika kafedrasında fəaliyyət göstərən ABŞ şirkətindən alınmış fizikanin bütün bölmələrini əhatə 
edən 80 dən çox  işdən  biri olan  “İmpulsun  saxlanma qanunu”  laboratoriya  işi  barədə  məlumat 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
100 
verək. Məlumdur ki, bu qanunun yoxlanılması uzun illərdir istifadə olunan pirimitiv laboratoriya 
qurğusunda  yerinə  yetirilirdi.  Adı  çəkilən  iş  xüsusi  kompyuter  proqramının  tətbiqi  ilə  yerinə 
yetirilir  və  yuxarı  siniflərin  fizika  proqramına  daxil  edilə
 
bilər.  Əvvəlcə  istifadə  olunan 
kompyuter proqramı haqqında qisa məlumat, sonra laboratoriya işinin nümunə ilə birlikdə təsviri 
verilir. 
Laboratoriya qurğusu, onun təsviri yeni olduğundan işin şərhini tam verməyə çalışacağıq. 
İKT-nin  tətbiqi  məqsədilə  xüsusi  (lisenziyalı)  kompyuter  proqramı  istifadə  edilir  və 
“DataStudio” adlanır. 
DataStudio məlumatların toplanması, vizuallaşdırılması və analizi üçün nəzərdə tutulmuş 
kompyuter proqramıdır. Məlumatları toplamaq və analiz etmək üçün bu proqram analoq və 
rəqəmli siqnal çeviriciləri (interfeyslər) və xüsusi çeviricilər (sensorlar) ilə birlikdə işləyir. 
DataStudio-nu fizika, kimya və başqa elm sahələrində eksperimentlərin yaradılması və yerinə 
yetirilməsi məqsədi ilə istifadə etmək olar.  
Bizim  təqdim  etdiyimiz  eksperimentlərdə  ScienceWorkshop  750  interfeysindən  istifadə 
edilir. DataStudio-dan istifadə edə bilmək üçün ən azı aşağıdakılar tələb olunur: 
Windows - Windows 95, 98 və ya NT 4.0 Operativ yaddaş 8 Mb(RAM), USB port, CD-
ROM drive, daimi yaddaş 20 MB (Hard disk)  
Eksperiment  aparılan  müddətdə  DataStudio  məlumatları  toplayır  və  vizuallaşdırır. 
Eksperimentin  işə  salınması  uyğun  çeviricinin  (sensorun)  interfeysin  uyğun  yuvasına 
birləşdirilməsi və proqramın qurulması ilə başlayır. DataStudio məlumatları müxtəlif şəkillərdə 
göstərə bilər: qrafik, cədvəl , histoqram, ədədlərlə və s. 
DataStudio  əvvəlcədən  kompyuterə  yüklənir  (lisenziya  olmalıdır)  və  eksperiment 
aparılan  müddətdə  uyğun  fayl  seçilməklə  işə  salınır.  Proqramla  iş  tələb  olunan  cihazların  və 
proqram təminatının nizamlanması ilə başlayır. 
Analoq  və  rəqəmli  siqnal  çeviricisinin  (interfeys)  növündən  asılı  olaraq  cihazlar  və 
proqram təminatı bir – birindən fərqlənir. ScienceWorkshop və PASPORT variantlarını istifadə 
etmək  olar.  Biz  ScienceWorkshop  750  interfeysi  vasitəsilə  ScienceWorkshop  eksperimentinin 
qurulmasını bilməliyik. 
DataStudio məlumatları toplayaraq onları müxtəlif şəkilli (qrafik, cədvəl və s.) görüntüləri 
ilə  yanaşı  əks  etdirir.  Proqramda  geniş  imkanları  olan  müxtəlif  alətlər  mövcuddur.  Bu  alətlərlə 
yanaşı Kalkulyator  fəaliyyət göstərir ki, o, yalnız DataStudio-da riyazi  ifadələrin hesablanması 
ilə məşğul olmur, həm də sensorlardan alınan ölçüləri idarə edir. Görüntülər kimi, hesabatlar da 
istənilən vaxt yaradıla və ləğv edilə bilər
. 
İmpulsun saxlanma qanunu. 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
101 
Ləvazimat:  xüsusi  hazırlanmış  dinamik  maşınlar;  maşınların  hərəkəti  üçün  2.2  m-lik 
rels; xüsusi dayaqlar; fırlanma hərəkəti çeviricisi; tərəzi; xüsusi buferlər;  ScienceWorkshop 750 
interfeysi; adapterlər; DataStudio proqram təminatı 
GİRİŞ  
İşdə  müxtəlif  kütləli  iki  dinamik  maşın  vasitəsilə  elastik  və  qeyri-elastik  toqquşma 
hadisələri  öyrənilir.  Mütləq  elastik  toqquşmanı  reallaşdırmaq  üçün  maqnit  buferlərdən,  mütləq 
qeyri- elastik toqquşmada isə Velcro® buferlərdən istifadə edilir. Hər iki halda, impuls saxlanır. 
Şəkil 1. Laboratoriya qurğusunun görünüşü (relsin ayaqları bərkidilməmişdir)  
Maşınların  sürətləri  iki  fırlanma  hərəkəti  çeviricisindən  istifadə  etməklə  qeydə  alınır. 
Ceviricilər bloklara sarınan ip vasitəsilə maşınlara birləşdirilmişdir. Bu ölçmə metodu təcrübəyə 
çox  kiçik  sürtünmə  əlavə  edir  və  sürətlərə  kəsilməz  olaraq  nəzarət  edildiyindən,  bu  zaman 
sürtünməyə  görə  istənilən  yavaşıma  ölçülə  bilər.  Həmçinin,  toqquşmadan  əvvəl  və  sonra  tam 
kinetik enerji öyrənilir.  
QISA NƏZƏRİYYƏ: 
Klassik fizikada cismin impulsu onun kütləsindən və sürətindən asılıdır. 
v
m
p

  
(1) 
Cismin impulsunun istiqaməti sürətin istiqaməti ilə eynidir. Toqquşma ərzində, maşınlar 
sisteminin  tam  impulsu  saxlanır,  çünki  sistemə  təsir  edən  əvəzləyici  qüvvə  sıfırdır.  Bu  o 
deməkdir  ki,  tam  impulsun  toqquşmanın  başlandığı  və  bitdiyi  anlarda  eynidir.  Maşının  birinin 
impulsu  müəyyən  qədər  azalırsa,  digərinin  impulsu  həmin  qədər  artır.  Bu  ,  toqquşmanın 
növündən asılı olmayaraq və hətta kinetik enerjinin saxlanmadığı hallarda da doğrudur.  
İmpulsun saxlanması qanunu aşağıdakı kimi yazıla bilər: 
p
tam toqquşmadan əvvəl 
=  p
tam toqquşmadan sonra
  
(2) 
Maşının  kinetik  enerjisi  də  onun  kütləsindən  və  sürətindən  asılıdır,  lakin  o,  skalyar 
kəmiyyətdir. 
2
2
1
mv
E
k

  
(3) 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
102 
İki  maşından  ibarət  olan  sistemin  tam  kinetik  enerjisi,  maşınların  kinetik  enerjilərinin 
cəmi kimi tapılır..  
Cismin  impulsu  adlanan  kəmiyyət  haqqında  müəyyən  fikirlər  söyləmək  zərurəti  hiss 
edirik. 
İmpuls hərəkət edən sükunət kütləsi olan (massiv) və olmayan cisimlərin (zərrəciklərin) 
ayrılmaz xassəsidir və onların hərəkətinin istiqamətliliyini və ətalətliliyini əks etdirir.  
Relyativist mexanikada düzxətli hərəkət edən massiv zərrəciyin impulsu  
p = mv[1 − (v/с)
2
]
−½
  
( 4 )  
tənliyi ilə təyin edilir. Bu tənlikdə (v/с) nisbətinin qiymətindən asılı olaraq iki limit hala 
baxılır:  v  <<  с  olduqda  mötərizədəki  ifadə  praktik  olaraq  1-ə  bərabər  olur  və  onda  klassik 
mexanikada tətbiq olunan 
p = mv  
( 5 ) 
düsturunu alırıq [4]. 
Araşdırmalarımız göstərir ki, cismin impulsu mexaniki düzxətli hərəkət formasının hal 
koordinatıdır, enerji daşıyıcısıdır və klassik mexanikada deyilən hərəkət formasının 
öyrənilməsinə cismin impulsu anlayışı ilə başlamaq lazımdır [2,3]. 
Qurğunun yığılması 
1.  Relsin  ayaqcıqlarına  bağlanmış  vintlərdən  istifadə  edərək  ayaqcıqların  vəziyyəti  elə 
nizamlanır ki, relsin üzərinə yerləşdirilən maşınlar hərəkət etməsinlər.  
2. İstifadə olunan qurğu şəkil 1-də göstərilmişdir. Maşınları asan fərqləndirmək üçün bir 
qırmızı və bir göy maşından istifadə edilir. İp tutqacından istifadə edərək maşınların hər birinə ip 
xətti bağlayın (şək.3 ). İpi fırlanma hərəkəti çeviricisi üzərindəki ən geniş bloka dolayaraq relsin 
digər ucundakı kiçik blokdan aşırmaqla geri maşının üstündəki ip tutqacına qaytarın (şək.4). 
 
Şəkil 2. Səviyyəni tənzimləyən ayaqları ilə birlikdə 2,2 m-lik rels 
İp  həddindən  artıq  gərgin  olmamalıdır;  gərilmə  elə  olmalıdır  ki,  maşın  hərəkət  edəndə 
fırlanma hərəkəti sensorunun üzərindəki blok fırlansın. 
3.  Kompyuterdə  Data  Studio  proqramını  işə  salın  və  "  Cismin  impulsu"  adlanan  faylı 
açın. 
4.  Qırmızı  maşına  birləşdirilmiş  fırlanma  hərəkəti  çeviricisinin  çıxış  naqilləri  750 
interfeysdə 1 və 2 kanallarına və göy maşına birləşdirilmiş fırlanma hərəkəti çeviricisinin çıxış 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
103 
naqilləri  isə  3  və  4  kanallarına  qoşulur.  Sarı  və  qara  birləşdiricilərin  yerini  dəyişsək  sürətin 
müsbət istiqaməti dəyişəcək. 
 
Şəkil 3. Maşına ipin birləşdirilməsi 
 
 
Şəkil 4. İpi bloklara dolamaq qaydası 
 
1. İşin gedişi  
A. Kütlələri bərabər olan dinamik maşınlar 
1.  Hər  maşının  kütləsini  tapmaq  üçün  tərəzidən  istifadə  edin.  Hər  maşına  ip  tutqacı 
birləşdirin.  
2. Maşınlardan birinin porşenini sona qədər sıxın. Hansı maşının porşeninin sıxılmasının 
fərqi varmı? Rels üzərində iki maşını elə yerləşdirin ki, onlar bir-birinə toxunsunlar. 
3.  Kompyuterdə  START  düyməsini  basın  və  maşınları  işə  salmaq  üçün  porşeni  basıb 
buraxın.  
4. Kompyuterdə STOP düyməsi basın. 
5.  Kompyuterdə  zamandan  asılı  olaraq  sürətin  dəyişməsi  qrafikindən  istifadə  edərək, 
toqquşma  bitən  an  üçün  qırmızı  maşının  sürətini  tapın.  Siz  uyğun  nöqtəni  seçilmək  üçün 
ayırsanız,  həmin  məlumat  nöqtəsi  cədvəldə  də  seçilib  rənglənəcək.  Bu  yol  sürətin  qiymətini 
qrafikdən  oxumağa  cəhd  etməkdən  daha  asandır.  Bir  də  qrafiki  böyüdərək  sizi  maraqlandıran 
hissəni aydın görə bilərsiniz. 
6. Göy maşının toqquşma bitən andakı sürətini tapmaq üçün addım 5-i təkrar edin. 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
104 
7. Hər maşının toqquşma bitən andakı sürətini tapın. 
8.  İki  maşından  ibarət  sistemin  toqquşma  başlanan  və  bitən  anlardakı  tam  impulslarını 
müqayisə edin. 
B. Kütlələri fərqli olan dinamik maşınlar 
 
1.  Tərəzidən  istifadə  edərək  kütlə  toplusundan  iki  fərqli  kütlə  seçib  hər  ikisini  göy 
maşında yerləşdirin. A bölməsindən 2-9 addımlarını təkrar edin. 
2. Qeyri-bərabər kütləli maşınlar üçün, toqquşma bitən ana uyğun hər bir maşının kinetik 
enerjisini hesablayın 
II. KEYFİYYƏTCƏ FƏRQLƏNƏN TOQQUŞMALAR 
Növbəti toqquşmaların  hər  biri üçün "Əvvəl" diaqramı  və "Sonra" diaqramı  çəkin. Hər 
maşının  hərəkət  istiqamətini  qeyd  etmək  üçün  onu  sürət  oxu  ilə  göstərin.  Həmçinin  impulsun 
istiqamətini  və  təxmini  qiymətini  qeyd  etmək  məqsədi  ilə  maşınların  hər  biri  üçün  impuls  oxu 
çəkin. Nümunə aşağıda göstərilmişdir. O, sürətləri təxmini müəyyən etmək üçün  kompyuterdən 
istifadə  edəndə  faydalı ola  bilər. Belə ki, sizdə  heç  bir ölçü qeyd etmək  və  ya  heç  bir  hesabat 
aparmaq zərurəti qalmır.  
A.Velcro buferli eyni kütləli maşınlardan istifadə edərək yapışan tərəfləri bir-birinə qarşı 
yönəltməklə  maşınları  bir-birinə  yapışdırın.  Bu,  mütləq  qeyri-elastik  toqquşmadır.  Bu  zaman 
porşen sıxılmış vəziyyətdə olmalıdır (şək. 5). 
 
Şəkil 5. Qeyri-elastiki toqquşma üçün Velcho buferləri 
1. Maşın-2 tərpənməzdir, maşın-1 maşın-2 -yə tərəf hərəkət edir. 
2. Maşın-1 və maşın-2 təxminən eyni sürətlə bir-birinə tərəf hərəkət edir. 
Son 
dayanacaq 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
105 
  
1.  Maşın-  1  və  maşın-  2  hər  ikisi  sağ  tərəfə  hərəkət  edir.  Maşın-  1  maşın  2-dən  daha 
böyük sürətə malikdir.  
A.Kütlələri maşın- 1- də yerləşdirin və A bəndindəki 1, 2 , 3 addımlarını təkrar edin.  
B.Kütlələri maşın- 1- də yerləşdirin və A bəndindəki 1, 2 , 3 addımlarını təkrar edin. 
 
Şəkil 6. Elastiki toqquşma üçün maqnit buferlər
 
C. Maqnit buferli eyni kütləli maşınları bir-birinə tərəf itələyin, eyniadlı maqnitlərin bir-
birini  itələməsi nəticəsində onlar əks tərəflərə itələnəcəklər. Beləliklə, toqquşma mütləq elastik 
(şək.6) olacaqdır. A bəndindəki 1,2,3 addımlarını təkrar edin. 
III.
 
KEYFİYYƏTCƏ FƏRQLƏNƏN TOQQUŞMALAR  
A.  Bərabər  kütləli  maşınlar  üçün  ikinci  hissənin  1-ci  bəndini  təkrarlayın.  Kompyuterdə 
START düyməsi basın, toqquşmanı başa çatdırın və STOP düyməsini basın. 
B.  Kompyuterdə  zamandan  asılı  olaraq  sürətin  dəyişməsi  qrafikindən  istifadə  edərək, 
toqquşma  bitən  an  üçün  maşın-1-ın  sürətini  tapın.  Siz  uyğun  nöqtəni  seçib  ayırsanız,  həmin 
məlumat nöqtəsi cədvəldə də  seçilib rənglənəcək. Bu  yol sürətin qiymətini qrafikdən oxumağa 
cəhd  etməkdən  daha  asandır.  Qrafiki  böyüdərək  sizi  maraqlandıran  hissəni  daha  aydın  görə 
bilərsiniz. 
C. Maşın-2-nin başlanğıc və son sürətləri nə qədərdir?  
Toqquşmadan 
sonra 
Toqquşmadan
 
əvvəl  

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
106 
D.  Hər  bir  maşının  kütləsini  ölçün.  Maşınların  rənglərinə  uyğun  qiymətləri  yadda 
saxlayın.  Maşınlar  sistemi  üçün  toqquşmadan  əvvəl  və  toqquşmadan  sonra  impulslar  cəmini 
hesablayın. 
E. Faiz fərqini aşağıdakı kimi hesablamaqla impulsları müqayisə edin.  
%
100
%
x
p
p
p
evvel
sonra
evvel


 
 
 F. Maşınların toqquşmadan əvvəl və toqquşmadan sonra kinetik enerjilərini hesablayın.  
G.  II  hissədən  qeyri-bərabər  kütləli  maşınlar  üçün  A  -  dan  E-yə  qədər  addımları  təkrar 
edin. 
IV. İmpuls və Enerji 
A. DataStudio Proqramında "İmpuls Enerji" faylını açın. 
B.  DataStudio  proqramında  kalkulyatora  qeyri  -  bərabər  kütləli  maşınlar  üçün  kütlələri 
(kiloqramla)  daxil  edin.  Qeyri-bərabər  kütlələr  üçün  qeyri-elastiki  toqquşmanı  (II  hissədən 
toqquşma-1-i) təkrar edin.  
C. Maqnit buferdən istifadə etməklə toqquşmanı təkrar edin. 
Aşağıda müxtəlif məlumatları əks etdirən nümunə verilmişdir. 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
107 
 
Şəkil.7 Maşınların qeyri elastik toqquşması 
 
 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
108 
 
Şəkil.8 Maşınların elastik toqquşması 
 
Təsvir etdiyimiz laboratoriya işinin aşağıdakı üstünlüklərini göstərmək olar: toqquşmanın 
başlanması və bitməsi anını 0, 0001 san dəqiqliyi ilə müəyyənləşdirmək mümkündür; toqquşma 
başlanan və bitən anlar arasında 0, 0001 san dəqiqliyi ilə ölçülə bilən zaman fasiləsi (toqquşma 
müddəti)  vardır;  beləliklə,  toqquşmanın  bir  anlıq  hadisə  yox,  proses  (toqquşma  müddətində 
impuls alış-verişi nəticəsində toqquşan cisimlərin makrofiziki xassələri fəzadan, zamandan asılı 
olaraq  dəyişir)  olduğu  görünür;  toqquşmanın  başlanması  və  bitməsi  anlarında  hər  iki  cismin 
sürətini 0, 01  m/san dəqiqliyi  ilə təyin etmək  mümkündür; 0,0001 san dəqiqliyi  ilə  hansı anda 
maşınların  sürətlərinin  eyniliyi  və  bu  sürətin  nə  qədər  olduğu  (0,01m/san  dəqiqliyi  ilə)  tapıla 
bilir;  toqquşma  müddətinin  istənilən  anı  üçün  I  maşının  verdiyi,  II  maşının  aldığı  impulsların 
bərabərliyini  göstərməklə  saxlanma  qanununun  doğruluğunu
 
nümayiş  etdirmək  mümkündür; 
həm  I,  həm  də  II  maşına  təsir  edən  qüvvələri  toqquşma  müddətinin  ixtiyari  anında 
=
 
düsturu ilə hesablayıb, Nyutonun III qanununu eksperimental üsulla yoxlamaq olar; keyfiyyətcə 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
109 
müxtəlif  olan  toqquşmalar  (maşınlardan  biri  toqquşma  anında  sükunətdədir;  müxtəlif  kütləli 
maşınlar  qarşı-qarşıya  toqquşur  və  s.)  icra  etmək  olar;  qüvvə  impulsu  və  cismin  impulsu 
kəmiyyətlərinin  fərqini  eksperimentlə  aydınlaşdırmaq  olar;  eyni  kütləli  maşınları  qarşı-qarşıya 
hərəkət etdirərək toqquşdurmaqla impulsun vektor olduğunu eksperimental üsulla göstərmək olar 
(
2
1
p
p



); demək olar ki, ideal elastik (maqnit buferlə) və qeyri-elastik (Velcho buferlə) toqquşma 
yaratmaq mümkündür; qeyri-elastik toqquşmada sürətin aşağı meylindən (m
1
+m
2
) 
 düsturuna 
görə sürtünmə qüvvəsini və a=µg –dən çox kiçik olan sürüşmə sürtünmə əmsalını hesablamaq 
olar  (şək.7);  eyni  kütləli  maşınlardan  biri  sükunətdədirsə,  o  biri 
  sürəti  ilə  hərəkət  etməklə 
qeyri  -  elastik  toqquşarlarsa,  sürətin  2  dəfə  azalmasını  (
/2)  müşahidə  etməklə  bu  halda  da 
cismin impulsunun saxlanması sübut olunur (birinin impulsu ikisinin arasında bərabər paylanır - 
elektrik yükünə analoq olaraq); mexaniki enerjinin saxlanma qanununu yoxlamaq olar və s. 
Fizikadan  laboratoriya  işləri  həyata  keçirilən  zaman  şagirdlər  bu  və  ya  digər  fiziki 
hadisəni  məktəb  cihazları  vasitəsi  ilə  süni  şəkildə  yaradırlar,  bilavasitə  hadisənin  gedişinə 
müdaxilə  edirlər.  Şagirdlərin  idrak  fəaliyyətini  təşkil  etməklə  onların  praktikada  həyata 
keçirdikləri  hadisələrin  yaranmasının  və  gedişinin  səbəb  -  nəticə  əlaqələrinin  dərindən  başa 
düşülməsinə, hadisələrin mahiyyətinin daha dərindən anlaşılmasına imkan yaranır.  
Laboratoriya  məşğələləri  şagirdlərin  müşahidəçilik  qabiliyyətini  inkişaf  etdirir,  onlarda 
təbiətə  maraq  və  hörmət  doğurur.  Laboratoriya  işləri  şagirdləri  müstəqil  fikirləşməyə  öyrədir, 
ətrafdakı hadisələri düzgün qiymətləndirməyə, hadisələr haqqında düzgün fikir söyləməyə sövq 
edir.  
Qurğunu  müstəqil  olaraq  yığmaq  və  yığdığı  qurğu  ilə  təcrübə  aparmaq,  ölçmələr  və 
hesablamalar aparmaqla fiziki hadisənin mahiyyətini daha dərindən anlamağa və onu digər fiziki 
hadisələrlə  əlaqələndirməyə,  daha  ciddi  düşünməyə  imkan  verir.  Müstəqil  nəticə  çıxarmaq 
zərurəti iş zamanı şagirdlərin fikrini və diqqətini fəallaşdırır.  
Laboratoriya  işləri  şagirdləri  müstəqil  işə  ruhlandırır,  çünki  onlar  laboratoriya  işlərinin 
icraçısı  kimi  daha  fəal  olurlar,  digər  tərəfdən,  onlarda  inam,  etibar  hissi  formalaşır,  axı 
müəllimlər onlara etibar edib cihaz və aparatlar tapşırıb, şagirdlərdə yaranan yüksək məsuliyyət 
hissi, qayğıkeşlik onların intellektual tərbiyəsi üçün çox vacibdir. 
Laboratoriya  işlərini  icra  edərkən  şagirdlər  müxtəlif  ölçmə  texnikası  və  ölçmə 
nəticələrinin hesablanması, təcrübələrin bir neçə dəfə təkrar edilməsi ilə orta qiymət çıxarılması, 
xətaların hesablanması və s. elmi-praktik vərdişlər əldə edirlər. 
Laboratoriya praktikumu xüsusi məşğələ növüdür ki, bu zaman eksperimental bacarıqlar 
formalaşır, tələbələr mənimsədikləri nəzəri materialın doğruluğuna inanır, öz səhvlərini dərk edir 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
110 
və  öz  biliklərinə  müvafiq  düzəlişlər  edir,  eksperiment,  ölçü  metodları  və  vasitələri  ilə  tanış 
olurlar. Laboratoriya işləri tələbələri peşə hazırlığına maksimum yaxın səviyyəyə çıxarır. 
Şagirdlər  fiziki  cihazlarla  işləyərkən  onlarda  ixtiraçılıq  meylləri  əmələ  gəlir.  İşin 
məsləhət görülən yol ilə deyil, başqa bir yolla görülmək imkanı və ya şagirdin müstəqil olaraq 
düşünüb tapdığı variant üzrə həyata keçirilməsi, hər hansı bir sərbəst iş gələcək elmi işlər üçün 
başlanğıc ola bilər və buna görə də şagirdlərdə elmi tədqiqatçılıq meyllərinin yaranmasına səbəb 
ola bilir. 
Bütün  yuxarıda deyilənlərdən  belə  nəticəyə gəlmək olar ki,  fizikadan  laboratoriya  işləri 
şagirdlərin  təlim  və  tərbiyəsi  üçün  ən  vacib  metodlardan  biridir  və  onu  həyata  hazır  şəxsiyyət 
kimi formalaşdırmağa xidmət edir.  
Yuxarıdakı şərhdən görünür ki, laboratoriya işinin yerinə yetirilməsi zamanı informasiya 
kommunikasiya  texnologiyalarının  (İKT)  müasir  səviyyəsi  istifadə  olunur.  Təklif  edirik  ki, 
kompyuter  sinifləri  ilə  təchiz  olunmuş  müasir  məktəblərimizdə  belə  laboratoriya  məşğələləri 
təşkil etməyə çalışsınlar.