AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

 
KAYNAKÇA 
1.
 
Akkoyunlu,  B.  (2008).   Bilgi  Okuryazarlığı  Ve  Yaşam  Boyu  Öğrenme.  International Educational 
Technology Conference (IECT) 2008, 6 – 8 Mayıs. Eskişehir, Anadolu Üniversitesi. 
2.
 
Elkind,  D.  (2001).  Child  Rearing  and  Education in  a  Changing  World.  Dünya  da  ve  Türkiye’de 
Değişen  çocukluk.  3.  Ulusal  Çocuk  Kültürü  Kongresi,  16-18  Ekim  2000,  Ankara.  Ankara: 
Üniversitesi Çocuk Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 231-240. 
3.
 
Erkan,  S.(1998).  Cumhuriyetin  75  Yılında  Eğitimde  Yeni  Arayışlar:  Enformasyon  Toplumunun 
Okul  Öncesi  Öğretmeni,  Milli  Eğitim    Dergisi,  Cumhuriyetimizin  75  Yılında  Eğitim.Temmuz-
Ağustos-Eylül, Sayı: 39, 49-52. 
4.
 
MEB. (2008). OÖE. www.meb.gov.tr. 
5.
 
Oktay, A. (2000). Yaşamın Sihirli Yılları: Okul Öncesi Dönem, Epsilon Yayınları, İstanbul. 
6.
 
Oktay,  A.  (2001).  21.  Yüzyılda  Yeni  Eğilimler  ve  Eğitim,  21.  Yüzyılda  Eğitim  ve  Türk  Eğitim 
Sistemi, Serdar Yayınları, İstanbul. 
7.
 
Oktay, A. (2003). 21. Yüzyıla Girerken Dünyada Yaşanan Değişimler ve Erken Çocukluk Eğitimi. 
Erken Çocuklukta Gelişim ve Eğitimde Yeni Yaklaşımlar, Morpa kültür Yayınları, İstanbul. 
8.
 
Önderoğlu, 
S. 
(2006) 
Bologna 
Süreci. 
www.meds.hacettepe.edu.tr/diger/genel 
kurullar/Bologna.ppt. Erişim tarihi: Mayıs,2008. 
9.
 
Sezal, İ. Ve Erkan, S. (1996). XXI. Yüzyılın Öğretmeni. Yeni Türkiye, Ocak Şubat 1996, Yıl 2, 
Sayı 7, 58-62. 
10.
 
T.C.  Yüksek  Öğretim  Kurumu  Bologna  Uzmanları  Ulusal  Takımı.  Bologna  Süreci  Projesi. 
http://www.bologna.gov.tr.tr/documents/files/2007_Bologna_Projesi_Sunum.pdf.Erişim 
Tarihi: 
Mayıs, 2008. 

TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI 
 
 
Təhsildə İKT 
35 
11.
 
Tuğrul,  B.  (2002).  Blomm’un  Taksonomik  Süreçlerine  Etkileşimci  Taksonomi  Açısından  Bir 
Bakış. H.Ü Eğitim Fakültesi Dergisi, 23, 267- 274. 
12.
 
Tuğrul, B. (2005). Çocuk Gelişiminde Anaokulu Eğitiminin Önemi. Milli Eğitim Dergisi, sayı: 62, 
yıl 6 . 
13.
 
Tuğrul,  B.  (2007).Etkili  Okul  Öncesi  Eğitim  Programının  Özellikleri.  Okul  Öncesi  Eğitimi  & 
Öğretmen Eğitimi, Türkiye Özel Okullar Derneği Birliği, VI. Antalya Sempozyumu Kitabı, 50-61. 
14.
 
TÜSİAD (2005). Doğru Başlangıç: Türkiye’de Okulöncesi Eğitim. 
 
 

TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 
 
 
Təhsildə İKT 
36 
ORTA ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ İNGİLİS DİLİ FƏNNİNİN 
TƏDRİSİNDƏ İKT-NİN ROLU 
 
S.Ə. Məmmədov 
Təhsil Texnologiyaları Mərkəzinin əməkdaşı 
 
XÜLASƏ 
Məqalədə orta ümumtəhsil məktəblərində ingilis dili fənninin tədrisində yeni təlim metodlarından 
istifadə  etməklə,  dünya  standartlarına  cavab  verə  biləcək  yeni  pedaqoji  və  metodiki  yanaşma 
problemləri nəzərdən keçirilir.  
 
ABSTRACT 
Teachers will play a great role in establishment of classes for active and curious students going 
to  be  a  worthy  citizen  of  the  society  using  modern  teaching  technology.  This,  in  its  turn,  means  that 
pedagogical searches of teachers giving preference to intellection all over the world will never end.  
Taking  into  account  all  these,  for  productive  results  of  all  above-mentioned  cases  new 
pedagogical and methodological approach, new way of thinking meeting world standards are extremely 
important by using new methods in teaching the English language at comprehensive secondary schools. 
 
АННОТАЦИЯ 
В  статье  рассматривается  пути  достижения  эффективного  результата  в 
преподавании  английского  языка  в  обще  -  образовательных  школах  с  использованием  новых 
методов, отвечающих мировым стандартам. 
 
Son  illərdə  respublikamızda  bütün  sahələrdə  olduğu  kimi  təhsil  sahəsində  də  ciddi 
nailiyyətlər  əldə  edilmişdir.  Bu  baxımdan  2009-cu  ildə  qəbul  olunmuş  “Təhsil  haqqında 
qanun”  və  bununla  bağlı  olan  bir  sıra  islahatlar  təhsildə  keyfiyyətli  tədris  prosesinin  təşkili 
üçün  zəmin  yaratmışdır.  Öz  növbəsində,  keyfiyyətli  təlim  –  tərbiyə  prosesinin  təşkili  üçün 
məktəb  rəhbərliyi  və  məktəb  kollektivi  üzərinə  böyük  məsuliyyət  düşür.  Orta  ümumtəhsil 
məktəblərində dərs prosesi elə qurulmalıdır ki,  müəllim  – şagird qarşılıqlı  fəaliyyəti  müasir 
təlim metodlarında özünü qabarıq şəkildə göstərməklə zamanın tələbinə cavab versin. 
Məlumdur  ki,  orta  ümumtəhsil  məktəblərində  “dərs”  təlim  –  tərbiyə  prosesinin  əsas 
təşkili  formasıdır.  Dərsin  təşkili  prosesi  düzgün  aparılarsa,  müasir  təhsil  metodlarından 
səmərəli  istifadə edilərsə o  zaman təlimdə  yüksək nəticə əldə  etmək olar. Pedaqogika  fənni 
kursundan  bizə  məlumdur  ki,  müasir  dərsə  verilən  tələblər  aşağıdakılardan  ibarətdir: 

TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 
 
 
Təhsildə İKT 
37 
təhsilverici tələblər, tərbiyəedici tələblər, inkişafetdirici tələblər. Bunlar birlikdə vəhdət təşkil 
etdiyi zaman yüksək səviyyəli təhsildən söhbət gedə bilər.  
Son  dövrlərdə  bütün  sahələrdə  olduğu  kimi,  təhsil  sahəsində  də  ingilis  dili  fənninə 
böyük  maraq  yaranmışdır.  Belə  ki,  orta  ümumtəhsil  məktəblərində  müəllim  –  şagird 
fəaliyyətində  bu  fənnə  ciddi  yanaşmalar  müşahidə  olunur.  Bu  baxımdan  Təhsil  Nazirliyi 
tərəfindən  ingilis  dili  fənni  tədrisinə  dair  keçirilən  layihələr  təqdirəlayiqdir.  Bunlardan 
“British  Council”  (Britaniya  Şurası)  ilə  Təhsil  Nazirliyi  birgə  əməkdaşlıq  çərçivəsində 
Azərbaycanda  təhsil  sahəsində  keçirilən  çoxsaylı  layihə  və  proqramlar  barədə  bir  sıra 
istiqamətləri qeyd etmək olar:  
–  Azərbaycan  İngilis  dili  Müəllimlər  Assosiasiyasına  dəstək  layihəsi  .  Bu  layihə 
British Councilin Azərbaycanda həyata keçirdiyi əhəmiyyətli layihələrdən biridir. Layihənin 
icrasına  2003–cü  ildən  başlanmışdır.  Layihənin  əsas  məqsədi  Azərbaycan  İngilis  dili 
Müəllimləri  Assosiasiyasının  geniş  tanınması  və  davamlı  infrastrukturunun  qurulmasına 
kömək  etməkdir.  Hazırda  “Gənc  İngilis  dili  Müəllimlər”  layihəsi  bu  assosiasiya  tərəfindən 
həyata  keçirilir.  Eyni  zamanda  bu  təşkilat  ingilis  dili  müəllimləri  üçün  seminarlar,  təlimlər, 
konfranslar  təşkil  edir,  ingilis  dilinin  tədrisi  metodikasının  təkmilləşdirilməsi  istiqamətində 
səylər göstərir.  
–  İngilis  dilinin  tədrisi  sahəsində  layihələr  həyata  keçirilir.  Bu  layihələr  vasitəsilə 
British  Council  Azərbaycanda  ingilis  dili  müəllimlərinin  təkmilləşdirilməsi  vasitəsilə 
müəllimlərin  peşəkar  inkişafını  dəstəkləyir.  Layihə  müasir  təlimin  aspektlərini,  dərsliklərin 
qiymətləndirilməsi,  yeni  ingilis  dili  kurrikulumunun  nəzərdən  keçirilməsi,  innovativ  layihə 
modulu,  tədrisin  təkmilləşdirilməsi,  dərsin  səmərəli  planlaşdırılması  və  müşahidə, 
müəllimlərin ixtisasının artırılması və digər sahələri əhatə edir. 
Məlum  olduğu  kimi  ingilis  dili  dünyada  inteqrasiya  rolu  oynadığı  üçün  bu  fənnin 
tədrisinə respublikamızda böyük önəm verilir. Bu baxımdan da ingilis dili fənninin tədrisində 
müasir  təlim  metodlarından  istifadə  etməyə  böyük  zərurət  yaranmışdır.  Yeni  təlim  metodu 
dedikdə  fənn  kurrikulumu,  interaktiv  təlim  metodları,  İKT  və  onun  tətbiqi  və  s.  kimi  başa 
düşülür.  
Artıq  2006–cı  ildən  etibarən  Milli  Kurrikulum  Konsepsiyası  işlənmiş,  bu 
konsepsiyaya  uyğun  fənn  kurrikulumları  hazırlanmışdır.  Azərbaycanda  Milli  Kurrikulum 
çərçivə  sənədinə  müvafiq  yaradılan  xarici  dil  üzrə  fənn  kurrikulumunda  deyilir:  “Xarici  dil 
kurrikulumu  şagird,  müəllim,  valideyn  və  cəmiyyətin  digər  üzvləri  üçün  maraq  doğuran 
konseptual bir sənəd olub xarici dil təliminin məqsədlərini, bu məqsədlərə nail olmaq üçün 

TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 
 
 
Təhsildə İKT 
38 
bütün  fəaliyyətləri  əhatə  edir.  Bu  sənəd  hər  bir  şagirdin  maraq  və  meylləri  nəzərə 
alınmaqla onların nitq və dil, bacarıq və vərdişlərini inkişaf etdirməyi nəzərdə tutur”.  
İngilis  dilinin  tədrisi  zamanı  müasir  təlim  metodlarından  və  İKT  –  dən  istifadə 
müəllimlə  şagird  arasında,  şagirdlərin  öz  aralarında  və  məktəblə  ev  arasında  baş  verən 
qarşılıqlı  əlaqələr  qurmağa  imkan  yaradır.  Təlim  prosesinin  daha  da  yaradıcı  olmasının  və 
şagirdlər  tərəfindən  müxtəlif  üsullar  vasitəsilə  hər  hansı  bir  məlumatın  qavranılmasının  və 
qəbul  edilməsinin  asanlaşması  üçün  müxtəlif  metodlar  təklif  olunur.  İngilis  dilinin  tədrisi 
zamanı  müasir  təlim  metodlarından  istifadədə  fəal  dərsin  mərhələləri  aşağıdakılardan 
ibarətdir: 
1.
 
Motivasiya (problem situasiyanın yaranması, fərziyyələrin irəli sürülməsi, tədqiqat 
sualı ) – 5-10 dəq. 
2.
 
Tədqiqat işi (qrup işi) – 10-12 dəq. 
3.
 
Məlumat  mübadiləsi  (şagirdlərin  cavabları,  qrupların  cavablarının  bir  –  birinə 
təqdimatı) – 7-8 dəq. 
4.
 
Məlumatın müzakirəsi və təşkili (hər alınan cavabdan sonra) – 5 dəq. 
5.
 
Ümumiləşdirmə və nəticə - 5 dəq. 
6.
 
Qiymətləndirmə - 3 dəq. 
7.
 
Yaradıcı tətbiqetmə (ev tapşırığının verilməsi) – 2 dəq. 
Həm  sinifdə,  həm  də  dərnəklərdə  xarici  dil  dərslərinin  təşkili  üçün  ənənəvi  model 
uzun  müddət  presentation  –  practice  –  production  (təqdimat  –  məşqetmə  -  əksetdirmə) 
yanaşmasına  əsaslanmışdır. Həmin  model üzrə  hər hansı  leksik  material  müəllim tərəfindən 
təqdim olunduqdan sonra şifahi və yazılı tapşırıqlar formasında məşq olunur. Bu yanaşma ona 
görə tənqid olunur ki, seçilmiş qrammatik material açıq – aydın kortəbii şəkildə təyin olunur 
və bu da öyrənənlərin linqvistik ehtiyaclarına uyğun gəlməyə bilər.  
Presentation  Practice  Production  (PPP)  modelinin  alternativlərindən  biri  TTT 
(ÖYÖ), yəni Teach – Test – Teach (Öyrət – Yoxla – Öyrət) – dir. Bu modelə müvafiq olaraq, 
əksetdirmə (production) mərhələsi birinci gəlir və dili öyrənənlərdən hər hansı tapşırığı yerinə 
yetirmək  tələb  olunur  (məsələn,  rollarda  oyun).  Bundan  sonra  müəllim  birinci  mərhələdə 
qaldırılan bəzi qrammatik və ya leksik problemlə məşğul olur. Bu zaman öyrənənlərdən tələb 
olunur ki,  ya  ilkin tapşırığı  yenidən  yerinə  yetirsinlər,  ya da oxşar tapşırıq etsinlər.  “Öyrət” 
(teach) mərhələsində təqdim olunacaq leksik materialı əvvəlcədən o zaman proqnozlaşdırmaq 
olar  ki,  ilkin  əks  etdirmə  mərhələsi  diqqətlə  seçilmiş  olsun.  Ancaq  bu  modeldə  təsadüfilik 
təhlükəsi mövcuddur.  

TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 
 
 
Təhsildə İKT 
39 
Task  – Based  –  Learninq (Tapşırığa  əsaslanan təlim)  modeli Ceyn Villis 1996  –  cı 
ildə “Tapşırığa əsaslanan təlimin kursu” adlı kitabında təqdim etmişdir. ÖYÖ – dən radikal 
şəkildə fərqlənməyən dərslərin təşkili üçün istifadə olunan bu model möhkəm nəzəri bazaya 
əsaslanır  və  həqiqi  ünsiyyətə  olan  ehtiyacı  nəzərə  alır.  Tapşırığa  əsaslanan  təlim  (TƏT) 
əsasən  üç  mərhələdən  ibarət  olur.  Birinci  mərhələ  tapşırıqdan  əvvəlki  mərhələ  adlanır  ki, 
burada mövzunu təqdim edib, mənasını açır və öyrənənlər məşğələyə başlayırlar. Bu fəaliyyət 
ya onlara əsas tapşırığın yerinə yetirilməsində yararlı olacaq söz və ifadələri xatırlamaqda, ya 
da tapşırıq üçün əhəmiyyət kəsb edən yeni leksik ifadələri öyrənməkdə kömək edir. Bundan 
sonrakı  mərhələni  Villis  “Tapşırıq  dövrəsi”  adlandırır.  Burada  öyrənənlər  tapşırığı  (əsasən 
oxu,  dinləmə  və  ya  problemi  həlletmə  tapşırığını)  cütlükdə  və  ya  kiçik  qruplarda  yerinə 
yetirirlər. Daha sonra onlar tapşırığı necə yerinə yetirdiklərinə və hansı nəticələrə gəldiklərinə 
dair bütün sinfə hesabat hazırlayırlar. Nəhayət, onlar tapıntılarını və ya nəticəni yazılı və ya 
şifahi  şəkildə  sinfə  təqdim  edirlər.  Yekun  mərhələdə  dilə  diqqət  yetirilir  və  bu  zaman 
tapşırıqdan  doğan  spesifik  dil  xüsusiyyətləri  vurğulanır  və  üzərində  iş  görülür.  Məruzələrin 
təqdimatı mərhələsində öyrənənlərin işinə əks əlaqənin göstərilməsi müvafiq ola bilər. TƏT – 
in  əsas  üstünlükləri  ondadır  ki,  dil  həqiqi  məqsəd  üçün  istifadə  olunur,  ünsiyyət  baş  verir, 
öyrənənlər  bütün  qrup  üçün  məruzə  hazırladıqda  TMƏ  modelində  olduğu  kimi  yeganə 
formaya  deyil,  dil  formasını  ümumilikdə  nəzərə  almalı  olurlar.  TMƏ  modelinin  məqsədi 
dəqiqlikdən səlisliyə aparmalı olduğu halda, TƏT – in məqsədi bütün dörd vərdişi inteqrasiya 
etmək və səlislikdən dəqiqliyə keçmək, daha sonra yenidən səlisliyə qayıtmaqdır. Bu model 
üzrə  mövcud  olan  tapşırıq  diapazonu  (oxu  və  dinləmə  üçün  mətnlər,  problemi  həlletmə 
tapşırıqları,  rollarla  oyunlar,  anketlər  və  s.)  böyük  ölçüdə  işləklik,  elastiklik  təklif  edir  və 
öyrənənləri  təlim  prosesində  olduqca  həvəsləndirir.  Qrammatik  proqrama  istinad  edən  daha 
ənənəvi  modelə  öyrəşmiş  şagirdlər  üçün  TƏT  –  in  müəyyən  mənada  təsadüfliyi  çətin  ola 
bilər,  lakin  TƏT  sistematik  yanaşma  ilə  qrammatika  və  leksikaya  inteqrasiya  olunarsa, 
nəticədə bütün öyrənənlərin ehtiyaclarını ödəyən müfəssəl, hərtərəfli yanaşma yarana bilər. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Təhsil Nazirinin çıxışı, “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, Bakı 19 mart 2010. 
2.
 
A.R. Təhsil Nazirliyi, AMİ “Pedaqogika fənni üzrə proqram”, Bakı, 2010, 1541№li əmr. 
3.
 
Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu, “Elmi əsərlər” Bakı, 2008, 
№4. 
4.
 
“Müasir təlim metodları və yeni pedoqoji texnologiyaların tətbiqi”, A. Həsrət, 2 may 2010 –cu il. 
5.
 
В. Сафонова, И. Тверхлебова, Е. Соловьева English VIII класс, М: Просвещение, 2000. 

TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 
 
 
Təhsildə İKT 
40 
NİTQİN TANINMASI ÜÇÜN SƏSİN RƏQƏMLƏR AXININA ÇEVRİLMƏSİ 
VASİTƏLƏRİ 
 
M.M. Kərəmova 
Azərbaycan Dillər Universiteti 
 
XÜLASƏ 
Məqalədə  nitqin  tanınması  üçün  təyin  olunmuş  vasitələrin  və  kompyuter  proqramlarının  iş 
prinsipləri haqqında məlumat verilir. Səsin rəqəmsal axına çevrilməsi prosesi xarakterizə olunur. 
 
ABSTRACT 
The Article deals with the principles of certain means and programs installed in the computer for 
the  recognition  of  speech.  The  process  of  transformation  of  the  sound  to  the  stream  of  digits  is 
characterized. 
 
АННОТАЦИЯ 
Для  опознания  речи  в  статье  даются  конкретные  информации  о  принципах  работы 
определенных  средств  и  программ  вложенных  в  компютер.  Характеризуется  процесс 
превращения звука в цифровой поток.  
 
Kompyuterlər  üçün  nitq  interfeysinin  yaradılması  problemlərinin  həlli  istiqamətində 
tədqiqatçılar  çox  zaman  müstəqil  olaraq  kompyuterə  səsin  daxil  edilməsi  və  kompyuterdən 
səsləndirilməsi  (çıxarılması)  üçün  avadanlıqlar  hazırlamaq  məcburiyyətində  olurdular.    Bu 
gün  artıq  belə  avadanlıqlar  yalnız  tarixi  əhəmiyyət  kəsb  edə  bilər.  Belə  ki,  müasir 
kompyuterləri səsin giriş və çıxış qurguları olan səs adapteri, mikrofon, səs gücləndiricilər və 
qulaqcıqlar kimi avadanlıqlarla asanlıqla təmin etmək olar. 
Bildiyimiz  kimi  səs,  insanın  qəbul  edə  biləcəyi  diapazon  tezliyində  olan  hava 
dalğalarıdır. Müxtəlif  insanlarda eşidilən tezliklərin diapazonları  fərqli ola  bilər, lakin qəbul 
olunur ki, səs dalğaları 16-20000 Hers diapazonunda yerləşir. 
Kompyuterə  səsli  informasiyaları  daxil  edən  qurğulardan  biri  mikrofondur. 
Mikrofonun  funksiyası  səs  dalğalarının  elektrik  rəqslərinə  çevirməkdir  ki,  sonradan  onlar 
gücləndirilə  bilər,  maneələrdən təmizlənmək üçün  filtarsiya  edilə  bilər  və kompyuterə daxil 
olması üçün rəqəmsal səsə çevrilər. 

TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 
 
 
Təhsildə İKT 
41 
İş  prinsipinə  görə  daha  çox  yayılmış  mikrofonlar  aşağıdakılar  sayıla  bilər:  kömürlü, 
elektrodinamik,  kondensatorlu  və  elektertli.  Bu  mikrofonlardan  bəzilər  işləməsi  üşün  xarici 
enerji mənbəyi tələb edir (məsələn, kömürlü və kondensatorlu), digərləri isə səs dalgalarının 
təsiri  altında  özləri  müstəqil  olaraq  dəyişən  elektrik  cərəyanı  hasil  etməyə  qadirdirlər 
(məsələn, elektrodinamik və elektret mikrofonlar). 
Mikrofonları  təyinatına  görə  də  ayırmaq  olar.  Studiyalarda  istifadə  olunan 
mikrofonlar: onları əldə saxlamaq və ya müxtəlif dirəklərə bərkitmək olar, radiomikrofonlarda 
vardır ki, onları paltara bərkitmək olar və s. 
Kompyuterlər  üçün  təyin  olunmuş  xüsusi  mikrofonlar  var.  Onlar  adətən  masanın 
üstündə  qoyulur.  Prinsip  etibarı  ilə  kompyuterə  qoşula  bilən  istənilən  mikrofonla  sınaqlar 
keçirmək  olar.  Lakin  nitqin  tanıma  sistemlərinin  yaradıcıları  mikrofonun  işləmə  vaxtı 
danışanın ağzından müəyyən sabit  məsafədə olmasını tövsiyyə edirlər. 
Əgər  ağızla  mikrofon  arasındakı  məsafə  dəyişmirsə,  onda  mikrofondan  daxil  olan 
elektrik  siqnalının  orta  səviyyəsi  də  kəskin  dəyişməyəcəkdir.  Bu  müasir  nitqin  tanıma 
sistemlərinin işinə müsbət təsir göstərər. 
Burada problemin mahiyyəti nədən ibarətdir? 
İnsan  çox  geniş  hüdudlarda  dəyişən  nitqin  yüksəkliyini  uğurla  tanımağa  (qəbul 
etməyə)  qadirdir.  İnsan  beyni  yavaş  (asta)  nitqi  müxtəlif  maneələrdən  filtarsiya  edərək, 
(məsələn, küçədə hərəkət edən maşınların səsindən, kənar danışıqlar və musiqidən) qəbul edə 
bilir. 
Müasir nitqin tanıma sistemlərinə gəlincə onların bu istiqamətdə imkanlarının artması 
arzu ediləndir. Əgər mikrofon masanın üstündədirsə, insanın başının fırlanması və ya müxtəlif 
səbəblərdən  mikrofonla  ağız  arasındakı  məsəfənin  dəyişməsi  mikrofonda  çıxış  siqnalının 
dəyişməsinə və nəticədə nitqin tanınmasının etibarlılığını azaldılmasına gətirib çıxaracaq. 
Buna görə də nitqin tanınması sistemləri ilə işləyərkən qulaqcıqlarla kombinə edilmiş 
mikrofondan  istifadə  etməklə  daha  yaxşı  nəticələr  əldə  etmək  olar.  Onun  istifadəsi  zamanı 
mikrofonla ağız arasındakı məsafə dəyişməz olaraq qalır. 
Mikrofon  bizə  səs  dalğalarının  elektrik  rəqslərinə  çevrilməsini  həyata  keçirir.  Bu 
rəqsləri ossiloqrafın ekranlarında müşahidə etmək olar. Ossiloqrafik tədqiqatları biz səs kartı 
(platası, adapteri) Sound Blaster ilə təchiz olunmuş adi kompyuterin köməyi ilə yerinə yetirə 
bilərik.  Şəkil  1.-də  uzun  “a”  səsinin  tələffüzündən  alınan  səs  siqnalının  ossiloqramması 
verilmişdir.  Bu  ossiloqram  GoldWave  proqramının  köməyi  və  şəkil  1.-də  göstərilmiş 
mikrofon və Sound Blaster səs kartının vasitəsilə alınmışdır.  

TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 
 
 
Təhsildə İKT 
42 
Şəkil. 1. Səs siqnalının ossiloqramı
 
GoldWave proqramı ossiloqramı zaman oxu üzrə uzatmaq imkanı verir ki, bu da xırda 
detalları  diqqətlə  müşahidə  etməyə  imkan  verir.  Şəkil  2.-də  “a”  səsinin  ossiloqramının 
uzadılmış 
bir 
fraqmenti 
göstərilmişdir. 
Diqqətlə  baxdıqda  mikro-
fonda 
qəbul 
olunan 
giriş 
siqnalının 
qiyməti 
periodik 
olaraq  dəyişir  və  həm  müsbət  , 
həm də mənfi kəmiyyətlər alır. 
Əgər  giriş  siqnalında 
yalnız  bir  tezlik  iştirak  edərsə 
(yəni 
səs 
“təmiz” 
olarsa), 
mikrofondan  qəbul  edilən  siqnalın 
forması sinusoidal olardı. Lakin, artıq qeyd etdiyimiz kimi insan nitqinin səs spektri tezliklər 
külliyatından  (çoxluğundan)  ibarət  olduğundan,  nitqin  ossiloqramının  forması  sinusoiddən 
uzaqdır (fərqlidir). 
Zaman  ərzində  qiyməti  kəsilməz  dəyişən  siqnal,  analoq  siqnal  adlanır.  Məhz  belə 
siqnal mikrofondan daxil olur. Analoq siqnaldan fərqli olaraq, rəqəmsal siqnal zaman ərzində 
diskret olaraq dəyişən ədədi qiymətlər çoxluğundan ibarətdir. 
Kompyuterin  səs  siqnalını  emal  edə  bilməsi  üçün  onu  analoq  formasından  rəqəmsal 
formaya çevirmək lazımdır. Yəni onun ədədi qiymətlər çoxluğu formasına gətirmək lazımdır. 
Bu proses analoq siqnalının rəqəmsallaşdırılması adlanır. 
Səs  siqnalının  (və  digər  istənilən  analoq)  rəqəmsal  siqnala  çevrilməsi  xüsusi  qurgu 
vasitəsilə yerinə yetirilir. Buna analoq-rəqəmsal çevirici (ARÇ) (Analog to Digital Converter, 
ADC) deyilir. Bu qurgu mikrosxem şəklində olaraq səs kartının (platasının) üzərində yerləşir. 

TƏHSİLİN İNFORMATLAŞMASININ PEDAQOJİ VƏ PSİXOLOJİ ƏSASLARI 
 
 
Təhsildə İKT 
43 
ARÇ  iki  mühüm  parametrə  görə  xarakterizə  edilir  –  çevirmə  tezliyinə  və  giriş 
siqnalının  kvantlaşma  səviyyəsinin  kəmiyyətlərinə  görə.  Bu  parametrlərin  düzgün  seçimi 
analoq siqnalının rəqəmsal adekvatlığının son dərəcə vacib şərtidir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  peşəkar  səs  avadanlıqlarında  çevrilmə  tezliyi  verilmiş 
kəmiyyətlərdən  dəfələrlə  çox  seçilir.  Məqsəd  səsin  rəqəmsallaşdırıl-masında  çox  yüksək 
keyfiyyətə  nail  olmaqdır.  Nitqin  tanınması  sistemində  bu  məsələ  bir  o  qədər  də  aktual 
deyildir. 
Kompyuterlərdə  istifadə  olunan  nitqin  tanınma  sistemləri  standart  səs  kartlarına 
(platalarına)  uyğun  olaraq  rəqəmsallaşdırma  üçün  44000  Hers  çevrilmə  tezliyindən  istifadə 
edirlər. Bu bir tərəfdən informasiya həcminin kəskin artımına imkan vermir, digər tərəfdən isə 
- nitqin kifayət qədər keyfiyyətlə rəqəmsallaşdırılmasını təmin edir.