AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Петров В.Н. Информационные системы. Учебник.-С.Пб.: Питер, 2002.-688с. 
2.
 
Məlikov G.Y, Müslümov V.B., Novruzov A.H. Tətbiqi dilçilik məsələlərinin MS Office – də həlli, 
Bakı 2012, -256 s.   
3.
 
Müslümov V.B., Novruzov A.H., Babayev F.P. Nitqi tanıma və emalı sistemləri // ADPU, Təhsildə 
İKT, Elmi-metodik jurnal, №1, Bakı, 2011,   səh. 115-119. 
4.
 
http://www.analyrics.com/search?q=Speech%20recognizer  
5.
 
http://en.wikipedia.org/wiki/Speech_recognition  
6.
 
http://www.speechrecognition.com  
7.
 
http://www.capterra.com/speech-recognition  
8.
 
http://www.speech-soft.ru  
 
Şəkil. 2. Səs siqnalı ossiloqramının  bir fraqmenti
 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
44 
ÜMUMİ FİZİKİ MODELLƏR SİSTEMİNDƏ KOMPYUTER MODELLƏRİNİN 
YERİ VƏ ROLU 
 
İ.N. İsmayılov 
pedaqoji elmlər namizədi, dosent 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
 
G. Musayeva 
magistr 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
 
XÜLASƏ 
Məqalədə  model  anlayışı,  fizikadan  ümumi  tədris  modellərinin  xüsusiyyətləri,  onların  didaktik 
imkanları şərh edilmişdir. Bu sistemdə kompyuter modellərinin yeri və imkanları araşdırılaraq maraqlı 
ümumiləşdirmələr aparılmışdır. 
Açar sözlər: Model, maddi, əşyəvi, imitasiya, fiziki hadisə, riyazi modelləşdirilmə, eksperimentin 
modelləşdirilməsi, təcrübə nümayişləri. 
 
ABSTRACT 
The article describes the concept of model, the specifications and didactic capabilities of general 
educational models in physics. The article also includes interesting outcomes of researches on the role 
and importance of computer models. 
 
АННОТАЦИЯ 
В статье описывается понятие модели, а также комментируются особенности общих 
учебных физический моделей с их дидактическими возможностями. Здесь также исследовались 
место  и  возможности  компьютерных  моделей,  в  результате  чего  была  проведена  их 
обобщенность. 
 
Model  –  hər  hansı  bir  obyektin,  yaxud  obyektlər  sisteminin  şərti  obrazıdır  (əksi, 
sxemi, təsviri və i.). Modelin yaradılması üçün öyrənilən hadisənin əsas əlamətlərini ayıraraq 
prosesi əyaniləşdirmək lazımdır, başqa sözlə, onu modelə çevirmək üçün əsas əlamət adekvat 
əks olunmalı, öyrənilən  hadisəyə  izomorf  model  yaradılmalı, şagirdlər üçün  həmin  modelin 
əlverişliliyi təmin edilməlidir.  
Bütün modellərin ümumi xassəsi onların bu və ya digər şəkildə həqiqəti əks etdirmə 
imkanına malik olmasıdır. Müasir elmdə “model” sözü daha böyük və dərin məna kəsb edir, 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
45 
bu da əsas diqqətin obyektin gizlin qalmış daxili xassəsinin modelləşdirilməsinə yönəlməsi ilə 
əlaqədardır.  Belə  modellər  adətən,  təsvir  xarakteri  daşıyır  və  bir  qayda  olaraq  fiziki 
obyektlərin hazırlanmasına ehtiyac qalmır. 
Modelin  yaradılması  üsulundan,  vasitələrdən,  öyrənilən  obyektin  modellə  necə 
canlandırılmasından asılı olaraq bütün modelləri iki sinfə ayırmaq olar: 
1)
 
maddi (fəaliyyətli, əşyəvi, fiziki); 
2)
 
ideal ( fikri, təsəvvür edilən) 
İnsan  tərəfindən  metal,  ağac,  şüşə,  elektrik  elementləri  ilə  və  i.  yaradılan  və  obyektiv 
mövcud olan bütün mümkün modellər maddi modellərə aiddir. 
Süni  yaradılmayan  və  müəyyən  xüsusiyyətləri  insanın  gücü  ilə  seçilən,  öyrənilən 
mürəkkəb prosesləri sadə formada imitasiya edən ( məsələn, kristal qəfəslər, atomun planetar 
modeli, molekulun modeli) “Canlı”modellər- əşyəvi- obrazlı modellər adlanır.  
Maddi  (əşyəvi)  modellər  müxtəlif  maddi  əşyalarla  təmsil  olunsalar  da,  insanlar 
tərəfindən  hazırlanmış  və  obyektiv  mövcuddurlar.  Buraya  süni  şəkildə  hazırlanmış,  belə 
demək mümkündürsə, canlı modellər də aiddir. Onların spesifik təyinatı:  birincisi, öyrənilən 
hadisə,  obyekt  və  prosesin  mahiyyətini,  baş  vermə  səbəblərini  və  strukturunun 
canlandırılmasını  həyata  keçirir;  ikincisi,  təfəkkür  proseslərinə  və  təbiət  qanunlarına  aid 
hadisə və prosesləri əhatə edir.  
Hal-hazırda  ümumtəhsil  məktəblərinin  fizika  fənni  üzrə  uzun  müddətli  tarixi  təcrübə 
əsasında  işlənmiş, təbii eksperimentlərin  aparılmasında  istifadə olunan  bir  sıra ənənəvi  maddi 
(əşyəvi)  modellər  vardır  ki,  biz  də  onların  ən  çox  istifadə  olunanını  bölmələr  üzrə  seçərək 
verməyi məqsədə müvafiq hesab etdik.  
Mexanika 
1. Maddi nöqtə (ideal model) 
2. Mütləq bərk cisim (ideal model) 
3. İdeal yay (ideal model) 
4.  Ətalət  qanununun  öyrənilməsində  istifadə  olunan  Qalileyin  fikri  eksperiment 
modeli. 
5. «Arximed qüvvəsi» anlayışını daxil edərkən istifadə olunan fikri eksperiment. 
6. Elektrik mühərrikli avtomobilin modeli. 
7. Akselometrin modeli. 
8. Raket modeli. 
9. Üfüqlə müəyyən bujaq altında atılmış jismin hərəkət trayektoriyasının modeli. 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
46 
10. Mail müstəvinin elektriklənmiş modeli. 
11. Vint modeli. 
12. Qaldırıcı kran modeli. 
13. Hidravlik maşının əldə hazırlanmış modeli. 
14. Hidravlik presin modeli. 
15. Hidravlik əyləcin hərəkətli modeli. 
16. Müxtəlif diametrli, monometrli borular modeli. 
17. Təyyarənin qanadlarının modeli. 
18. Hidravlik turbinin modeli. 
19. Avtomatik nasos stansiyasının modeli. 
20. Vertolyot modeli. 
21. Külək mühərrikinin modeli. 
Molekulyar fizika və termodinamika 
22. Molekul modelini yaratmaq üçün qulplu atomlar dəstinin modeli. 
23. Broun hərəkətinin modeli. 
24. Ştern təcrübəsinin modeli. 
25. İdeal qaz modeli. 
26. Real qaz modeli. 
27. Atomların uzaq düzülüşdə yerləşməsinin nümayiş modeli. 
28. Zərrəciklərin sıxlaşdırılaraq yerləşdirilməsi və fəza qəfəsinin nümayiş modeli. 
29. Cisimlərin deformasiyasının öyrənilməsi üçün istifadə olunan model. 
30. Dörd taktlı daxili yanma mühərrikinin modeli. 
31. Buxar turbinin əldə qayırma modeli. 
Elektrodinamika 
32. İofe – Milliken təcrübəsinin modeli. 
33. Mandelştam – Papeleksi təcrübəsinin modeli. 
34. Tolmen – Styuart təcrübəsinin şəkil modeli. 
35. Elektronun ətalət hərəkətinin mexaniki modeli. 
36. Elektrik sahəsinin mənzərəsinin modeli. 
37. Elektrik dövrəsində baş verən proseslər üçün mexaniki model. 
38. Yarımkeçiricilərin xüsusiyyətləri (aşqarlı və aşqarsız). 
39. Qalvanik elementin modeli. 
40. Turşulu akkumulyatorun modeli. 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
47 
41. Qələvili akkumulyatorun modeli. 
42. Elektrostatik generatorun modeli. 
43. Günəş batareyasının modeli. 
44. MHD generatorunun hərəkətli modeli. 
45. Elektromaqnit sistemli cihazın modeli. 
46. Maqnitoelektrik sistemli cihazın modeli. 
47. Elektrodinamik sistemli cihazın modeli. 
48. Elektrostatik sistemli cihazın modeli. 
49. A.S.Popovun ilk radioqəbuledicisinin modeli. 
50. Radioteleqraf əlaqəsi yaradan metrlik dalğaların modeli. 
51. Radiotelefon əlaqəsi yaradan metrlik dalğaların modeli. 
52. Lazer şüalarının köməyi ilə məsafədən informasiyaların ötürülməsinin modeli. 
53. Breqin zəncirvari modeli. 
54. Göz modeli. 
55. Periskop modeli. 
56. Mikroskopun modeli. 
57. Rezerford təcrübəsinin modeli.  
58. Eynşteynin fikri təcrübəsinin şəkil modeli 
Kvant fizikası 
59. Atomun klassik modeli. 
60. Atomun energetik modeli. 
61. Atomun damcı modeli. 
62. Atomun örtük modeli. 
Məktəbdə  hər hansı  bir səbəbdən sadə cihazlarla aparılması  mümkün olmayan tədris 
təcrübələrinin displeyin ekranında imitasiya edilməsi, olduğu kimi göstərilməsi asan və ucuz 
başa  gəlir.  Yəni,  heç  bir  laborator  analoqu  olmayan  ideallaşdırılmış  obyekti  kompyuter 
modelləri  vasitəsi  ilə  şagirdlərə  nümayiş  etdirmək  mümkündür.  Bu  baxımdan  kompyuter 
modelləri  çox  böyük  didaktik  imkana  malik  olub,  təcrübə  nümayişlərini,  laboratoriya, 
praktikum  və  məktəb  eksperimentlərini,  sinif  şəraitində  aparılması  mümkün  olmayan  və  ya 
çətin  olan  istənilən  fiziki  hadisə  və  prosesin  təbii  şəkildə,  nümayişini  təmin  edir.  Buna 
mərkəzəqaçma  qüvvəsinin  təsiri  ilə  cismin  hərəkətini,  Aya  və  Veneraya  kosmik  gəminin 
uçması, «uçmaq və enmək», bərk cisimlərə aid kristalların quruluşu və birləşmələrin tiplərini, 
nüvə  reaktorlarının  iş  prinsipini,  siklatronda  elekronun  sürətləndirilməsini,  molekulların 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
48 
hərəkət  sürətini  təyin  etmək  (Ştern  təcrübəsi),  atomun  və  atom  nüvəsinin  daxilində  gedən 
prosesləri,  dəniz  və  okeanlarda,  yerin  təkində  və  kosmosda  baş  verən  hadisələri,  atom  və 
molekulların  hərəkətini,  elementar  zərrəciklərin  səpilməsini  və  s.  çoxlu  sayda  misallar 
göstərmək olar.  
Fizika  təlimində  kompyuter  modellərindən  istifadə  artıq  aparıcı  üsullardan  birinə 
çevrilmişdir. 
Məktəbdə fizika fənninin tədrisində modelləşdirmənin iki növündən daha çox istifadə 
olunur: a) fiziki hadisə və prosesin təsvirini əks etdirən imitasiya modelləşdirməsi; b) bir sıra 
fiziki kəmiyyətlərin müəyyən edilməsində istifadə olunan riyazi modelləşdirmə.  
Qeyd etmək  lazımdır ki, kompyuter texnologiyasının  imkanlarından  istifadə etməklə 
istənilən  obyektə  məxsus  modelləri  müvafiq  alqoritm  əsasında  proqram  tərtib  edərək 
modelləşdirib, nümayiş etdirmək mümkündür. 
İmitasiya  modelləşdirilməsinə  misal  olaraq  Ştern,  Rezerford  təcrübələrini  və  çox 
mürəkkəb qurğuların iş prinsipini göstərmək olar (şək.1). 
 
 
Şək.1. Ştern təcrübəsinin modelini əks etdirən qurğunun prinsipial sxemi 
Belə  üçölçülü  modeli  kompyuterdə  xüsusi  3-DS  paketlərin  köməyi  ilə  yaratmaq 
mümkündür. Bu cür modellərin məqsədi reallığı əks etdirmək olduğundan, əyani vasitə kimi 
dərsin istənilən mərhələsində istifadə oluna bilər.  
Bu zaman kompyuterin rəng  imkanlarından  istifadə edərək bir sistemli detalları  eyni 
rəngdə, baş verən fiziki hadisələri müxtəlif rənglərdə göstərməklə daha əyani və güclü effekt 
yaratmaq  olar.  Bu  da,  istənilən  fiziki  hadisə  və  prosesləri  daha  canlı,  obrazlı  göstərməyə 
imkan verir, fiziki mahiyyətin başa düşülərək öyrənilməsini təmin edir.  
Шяк.4.3.
2.1 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
49 
Məktəb  fizika  kabinetində  tələb  olunan  eksperimentlərin  aparılması  üçün  lazım  olan 
qurğular  olmadıqda,  onun  aparılması  təhlükəsizlik  texnikası  qaydalarına  görə  qadağan 
edildikdə, yaxud təbii eksperimentin aparılmasını əlavə materialla gücləndirmək lazım gəldiyi 
halda  kompyuter  modellərindən  istifadə  etmək  məsləhət  görülür.  Daha  doğrusu,  mürəkkəb 
məktəb  fizika  eksperimentinin  modellərlə  əvəz  olunması  təbii  reallığı,  sistemin  funksional 
xarakteristikasının  öyrənilməsini  və  təqdim  edilməsini,  onun  avtomatik  idarə  olunmasını, 
gözlə  görünməsi  mümkün  olmayan  proseslərin  bir  başa  sinifdə  şagirdlərin  gözləri  önündə 
canlandırılaraq  nümayiş  edilməsində  istifadə  olunur.  Bunlara  misal  olaraq  «İşığın 
polyarizasiyası» (şək.2.) mövzusunun tədrisində istifadə ediləcək modelə nəzər yetirək. 
 
Şək.2. İşığın polyarizasiyasını əks etdirən model 
 
Burada adi işıq mənbəyindən (məsələn, közərmiş lampadan) çıxan şüaların, yəni təbii şüaların 
polyarizə  olunmamış,  başqa  mənbələrin,  məsələn,  lazer  şüalarının  polyarizasiya  olunmuş 
şüalar olduğunu, bunların işıq rəqslərinin elektrik və maqnit sahələrinin bütün istiqamətlərdə 
deyil, məhz iki bir-birinə perpendikulyar müstəvilərdə yayıldığını, eyni zamanda işığın xətti, 
müstəvi və elleptik polyarizasiya olunduğunu modellə çox asan göstərmək mümkündür.  
Məktəb  tədris  eksperimentinin  təsnifatı  birmənalı  qəbul  edilmədiyindən  bir  çox 
tədqiqatçılar  xarakterindən asılı olaraq onu  təbii (birbaşa  natura) və  model  olmaqla  iki  yerə 
bölmüşlər. 
Model eksperimentin təbii eksperimentdən əhəmiyyətli  fərqi onun  müxtəlif struktura 
malik  olmasındadır.  Model  eksperimentin  strukturunun  fərqli  xüsusiyyətləri  onun  subyektiv 
tərəfləri  ilə  deyil,  məhz  tədqiqatın  və  təfəkkür  vasitələrinin  xarakterinin  imitasiya  olunan 
obyektə münasibətinin obyektivliyi ilə müəyyən olunur.  

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
50 
Təbii  eksperimentdə  tədqiqat  vasitələri  obyektlə  bilavasitə  qarşılıqlı  təsirdə  olur, 
model  eksperimentdə  isə  obyekt  yox,  məhz  onun  əvəzedici  modeli  iştirak  edir.  Bunun 
üstünlüyü ondadır ki, eksperimental qurğu ilə obyektin modeli birləşərək vahid bir məqsədə 
xidmət edir. Bütün bunlar kompyuter modelləri vasitəsi ilə çox asanlıqla canlandırıla bilir. 
İndiki  zamanda  ideal  modellərin  ən  effektli  yaradılma  üsulu  kompyuter  modelləri 
hesab  edilir.  Onun  mahiyyəti  kompyuterdə  olan  modelin  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  alınmış 
nəticəsi  ilə  müəyyən  edilir.  Tədrisyönümlü  məsələlərdə  istifadə  zamanı  kompyuter 
modellərini:  fiziki  hadisə  və  proseslərin  riyazi  modelləşdirilməsinə,  eksperimentin 
modelləşdirilməsinə, təcrübə nümayişlərinə və məsələ-modellərə bölürlər.  
Hadisə  və  prosesin  riyazi  modelləşdirilməsi  məsələsinin  həlli  obyektin  əsas  əlamət  və 
xüsusiyyətlərini riyazi dildə yazmağa və onun xüsusiyyətlərinin təhlilini aparmağa imkan verir. 
Kompyuter bu işin həllinə çox böyük təkan verməklə prosesi sürətləndirir. Bizim fikrimizcə, bu 
qrupa  fiziki  kəmiyyətlərin  hesablanmasında  tez-tez  alqoritmdən  istifadə  olunan  məsələlər  də 
aiddir. 
Eksperiment  və  təcrübə  nümayişlərinin  modelləşdirilməsi  məsələsi  fundamental  fiziki 
eksperimentlərin  imitasiya  modelləşdirilməsidir. İmitasiya  modellər eksperimenti  idarə etmək, 
müşahidə  olunan  fəza  sahəsini  genişləndirmək,  yaxud  daraltmaq,  eksperimentin  əvvəlinə 
qayıtmaq imkanlarına görə videofilmlərə nəzərən müəyyən texniki üstünlüklərə malikdir.  
Beləliklə  bütün  yuxarıda  qeyd  edilənləri  ümumiləşdirərək  deyə  bilərik  ki,  kompyuter 
modelləri sinifdə müəllimi əvəz etmir, əksinə ən mürəkkəb fiziki proseslərin mikro- və makro- 
aləminin açılaraq göstərilməsində, şagirdlərin sağlamlığına sanitar - gigiyenik baxımdan ziyanlı 
olan,  təhlükəsizlik  texnikası  baxımından  sinifdə  nümayişi  mümkün  olmayan  təcrübələrin 
göstərilməsində əvəzsiz əhəmiyyətə malik olub müəllimin ən yaxşı köməkçisidir. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
İsmayılov  İ.N,  Abdullayev  J.  S.  Təlimin  texniki  vasitələri  və  yeni  informasiya  texnologiyaları. 
Tədrisdə onlardan istifadə metodikası (fizika materialları əsasında) «Təhsil» ABU 2006  
2.
 
İsmayılov  İ.N.  Fizika  təlimində  YİT-dən  praktik  istifadənin  əsas  istiqamətləri/The  Second 
International  Conference  on  Control  and  Optimization  with  Industrial  Applications.  Beynəlxalq 
konfransın materialları. Bakı, 2008  
3.
 
İsmayılov İ.N. Fizikanın tədrisində yeni informasiya texnologiyalarından istifadə üzrə işin sistemi 
(Monoqrafiya). Bakı: Mütərcim, 2009 
4.
 
İsmayılov  İ.N.  Fizika  müəllimlərinin  hazırlığında  YİTV-nin  əsas  tətbiq  istiqamətləri.  Türkiyə 
Hacəttəpə- ADPU, 15-19 may 2010.  

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
51 
5.
 
İsmayılov  İ.N.  Gələcək  müəllimlərin  peşə  hazırlığının  yüksəldilməsində  İKT-nin  yeri  və  rolu. 
Təhsildə İKT. Elmi metodik jurnal. Bakı.2011, №3. 
6.
 
Оспенникова  Е.  В.  Использования  ИКТ  в  преподовании  физики  в  средней 
общеобразовательной школе. М.:БИНОМ. 2011 
 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
52 
MÜASİR İKT-DƏN PEDAQOJİ-PSİXOLOJİ İNFORMASİYALARIN 
İŞLƏNMƏSİNDƏ ZƏRURİLİYİ 
 
Ə.M. Məmmədov 
fizika-riyaziyyat elmləri namizədi, professor 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
 
O.A. Əfəndiyeva 
fizika-riyaziyyat elmləri namizədi, dosent 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
 
Ş.Ə. Həmidova 
Bakı Dövlət Universiteti 
 
XÜLASƏ 
Baxılan  tədqiqatda,  məktəblərdə  və  ali  məktəblərdə  “tədris  planlar”ı,  “sessiya”,  “dərs 
bölgü”sü, “dərs vəsaitləri və dərsliklər”, “dərs cədvəl”i, və başqa bazalar yaratmaqla yanaşı “Tələbə” 
adlı baza yaradılması araşdırılır. 
 
АННОТАЦИЯ 
В данной работе  наряду с проблемами разработке в школах и в университетах учебных 
планов, методических пособий и учебников рассматриваются вопросы создания баз данных, под 
названием «Студент». 
 
Bilirik  ki,  cəmiyyətin  iqtisadi  strukturunda  getdikcə  artan  mürəkkəbliyi  təsərrüfat 
mexanizminin  sabitliyini  pozur,  həyatın  tələbi  ilə  gənc  nəslə  verilən  təhsil,  peşəyönümü 
arasında  çox  böyük  fərq  nəzərə  çarpır,  şəxsi  maraqla  cəmiyyətdə  olan  tələb  arasında 
uyğunsuzluq yaranır. İctimai və şəxsi maraq birləşdirilməlidir ki, gənc nəslin fəaliyyət dairəsi 
artırılsın.  Burada  çox  hər  tərəfli,  dərindən  işlənilən  fəaliyyət  proqramı  olmalıdır.  Konkret 
elmlər tibb, fiziologiya, psixologiya, pedaqogika, sosiologiya insanın bu və ya başqa fəaliyyət 
növünü  öyrənir.  Bu  elmlərin  təklikdə  verdiyi  xarakteristikalar  fərd  haqqında  tələb  olunan 
informasiyaları əhatə etmir. İnsan amili çox mürəkkəb mexanizmə malikdir, ona görə  bütün 
xassələri  bircinsli  qruplara  ayırmaq,  qrupların  sayını  tapmaq  və  hər  qrupun  xassələrini 
öyrənmək  lazımdır.  Burada  kombinator  analizin  məsələləri  həll  olunmalıdır.  Məşhur  dünya 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
53 
şöhrətli alim Norbert Vinerə sual verilmişdir ki, Siz insanın analoqu olan bir maşın yaratmağa 
necə  baxırsınız?  O,  demişdir  ki,  mən  8  ildir  ki,  kəsilməz  maraqla  insan  fiziologiyasını 
öyrənirəm,  ancaq  cəmi  insanı  1%  (bir  faiz)  öyrənə  bilmişəm.  Bu  isə  insanın  olduqca  çox 
mürəkkəb bir sistem olduğunu göstərir. İnsana mürəkkəb bir obyekt kimi baxdıqda keyfiyyət 
və xassələrə görə üç qrupa bölünür: 
1)  Obyektin  quruluşu  ilə  bağlı  material  struktur  keyfiyyətləri  və  xassələrinə  görə 
qruplar; 
2)  Obyektin funksiyasından asılı funksional qruplar; 
3)  Obyektin bu və ya başqa sistemə aidliyi ilə təyin olunan sistemli qruplar. 
Fərdi göstəricilərinə görə  
1)  bioloji tibbi göstəricilər; 
2)  psixi-fizioloji göstəricilər; 
3)  tədris pedaqoji xarakteristikalar; 
4)  sosial mənəvi xarakteristikalar. 
Burada birinci iki göstərici hər bir şəxsin təbiət tərəfindən baxış edilmiş göstəricisidir. 
İnsanın  boyu,  çəkisi,  görmə,  eşitmə  qabiliyyəti,  əsəb  sisteminin  mütəhərrikliyi,  reaksiya 
göstəricisinin  sürətliliyi,  hiss  etmə  və  s.  bu  göstəriciləri  ayrılıqda  əsas  götürmək  olmaz. 
Sağlamlıq  meyarı  müasir  elm  və  texnikanın  nailiyyətlərinin  insan  fəaliyyətində  tətbiq 
edilməsində bir hissədir. Başqa göstəricilər də təhlil oluna bilər. Lakin məqsədimiz pedaqoji 
prosesdə  şagirdin,  tələbənin  və  başqa  öyrənənlərin  fərdi  xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi  və 
tədris  prosesində  istifadə  edilməsidir.  Bu  çox  mürəkkəb  məsələdir,  burada  hədsiz  dərəcədə 
çox  informasiya  toplanılmalıdır,  çox  böyük  baza  yaradılmalıdır,  artıq  təhlil  aparmaq  üçün 
texnikaya zərurət yaranır. Hesablama texnikasında təhlil aparmaq üçün, yəni bu və ya başqa 
proqramın  söylənilməsi  üçün  çoxlu  statistik  məlumatlar  toplamaq  və  onların  ehtimal 
xarakteristikalarını öyrənmək lazımdır. Məhz pedaqoji eksperimentlərin təhlilində bu qanuna 
uyğunluğa  görə  hesablama  alqoritmləri  yaradılmalıdır.  İnformasiya  modelləşdirilməsi 
aparılmalı  və  kompyuter  eksperimentindən  keçirilməlidir.  İnformasiya  modelləşdirilməsi 
funksional  əlaqəli  informasiyalar,  onların  emalı  və  əks  əlaqəsi  ilə  xarakterizə  olunur. 
İnformasiyalar  üzərində  əməliyyat  aparmaqla  öyrənilən  obyektin  təsvirini  vermək  olar. 
İnformasiyaların  kodlaşdırılması  və  dekodlaşdırılması  aparılmaqla  modelə  obyektin, 
məlumatın kəmiyyət və keyfiyyət tərəfləri daxil edilir. İnformasiya modeli miqdar və qeyri-
miqdar  münasibətlərini  əhatə  edə  bilər.  Qeyri  –  miqdar  münasibətlərində  riyazi  məntiqdən, 
çoxluqlar,  alqoritmlər  nəzəriyyəsindən  və  s.  istifadə  edilir.  İnformasiya  modeli  vasitəsilə 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
54 
tədqiqat  obyektin  daxili  quruluşunu  xarakterizə  edən  informasiya  şəbəkəsinin  strukturu, 
idarəetmə  prosesi  haqqında  təsəvvürün  əldə  edilməsi  və  s.  mümkün  olur.  Praktikada  eyni 
zamanda – struktur – funksional və informasiya modelindən istifadə edilir ki, belə modellərə 
kibernetik  model  deyilir;  bu  modellər  mürəkkəb  obyektlərin  öyrənilməsində  tətbiq  edilir. 
Məsələn,  dərs  cədvəlinin  tərtibi  məsələsinə  baxaq.  Dərs  cədvəlində  çoxlu  variantlar  vardır. 
Hər qrupda və birləşmədə dərsin aparılması vaxtları müntəzəm bölünməlidir, bir korpusdan o 
birinə  keçid  nəzərə  alınmalıdır.  Əgər  İnstitutun  auditoriya  fondu  kifayət  qədər  olsa  cədvəli 
tərtib etmək çətinlik törətməz. Məhdud auditoriya fondunda optimal variantın tapılması çətin 
məsələlərdən  biridir.  Deməli,  auditoriya  fondunun  düzgün  birləşdirilməsi  daha  effektiv 
cədvəlin tərtib edilməsinə təsir edir. məsələnin həlli üçün auditoriyaların siyahısı tərtib edilir 
və onların tipləri göstərilir. Burada auditoriyanın tipi tələbə tutumu və ixtisaslaşma ilə təyin 
edilir.  məşğələnin  növü  onun  hansı  auditoriyada  keçə  bilməsi  ilə  təyin  edilir.  Burada 
modelləşdirmə  icra  olunsa  görürük  ki,  bu  məsələ  xətti  proqramlaşdırmada  nəqliyyat 
məsələsidir. Başqa sözlə bu məsəl  


n
j
j
b
x
m
i
j
i
,...,
2
,
1
1




 
(1) 


n
j
a
x
i
m
j
j
i
,...,
2
,
1
1




 
(2) 





m
j
j
m
i
i
b
a
1
1
(
0

j
i
x
 tam ədədlərdir) 
(3) 
Şərtləri daxilində  
j
i
m
i
n
j
j
i
X
C



1
1
 
(4) 
Xətti  formanın  minimumlaşdırılması  məsələsidir.  Burada  auditoriyaların  tipləri  sayı 
m,  məşğələ  növlərinin  sayı  n, 
i
-ci  auditoriyada 
j   növlü  məşğələnin  keçirilməsini  göstərən 
kəmiyyət 
j
i
X
, 
i
  tipli  auditoriyanın  fond  vaxtı 
i
a
,  belə  ki, 
t
g
a
i
i


, 
i
g   -  isə 
i
  tipli 
auditoriyaların sayı, t – planlaşdırılmış vaxtda dərs saatların miqdarı, 
j
b  hər məşğələ zamanı 
saatlarla  ölçülən  tələb  işarə  edilir.  Burada  bizim  məqsədimiz  hər  bir  paket  proqramın 
tərtibinin  nə  qədər  riyazi  bilik  tələb  etməsini  nümayiş  etmək  üçün  göstərildi  yəni  proqram 
paketini  hazırlayan  bir  qrupda  müxtəlif  ixtisasçılar  olmalıdır  ki,  hər  biri  öz  vəzifəsini  icra 
etsin.    Kompyuter  texnikası  təlimin  məzmununun  təyin  edilməsində,  kvalivikasiya 
xarakteristikalarının qurulmasında, tədris proqram və planların tərtibində, tədris vasitələri və 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
55 
dərsliklərdə  materialın  sistemləşdirilməsində  və  s.  sistemlərdə  tətbiq  edilməlidir.  Optimal 
variantın  təyini  faktiki  olaraq  müxtəlif  variantlara  baxmağı  tələb  edir,  optimallıq  meyarının 
təyini üçün son nəticəyə təsir edən bütün amilləri təhlil etmək lazımdır. Pedaqogikada tədris 
planı  və proqramların tərtibində EHM-dən  istifadəyə dair  müəyyən təcrübə vardır. Hələ 60-
70-ci  illərdə  tədris  planlarının  tərtibi  üçün  riyazi  aparat  və  maşın  alqoritmi  işlənmişdir, 
İ.İ.Loqinovun  “Иммитационное  моделирование  учебных  proqram”  (Moskva  1960)  adlı 
kitabında və yazılmış məqalələrdə araşdırmalar vardır. 
Pedaqogikada  uzun  müddətdir  ki,  “avtomatlaşdırılmış  axtarış  sistemlərindən  istifadə 
edilir.  Tibbi  diaqnostika  üçün  yeni  ekspert  sistemləri  barədə  məlumatlar  hazırda  geniş 
yayılmışdır. Burada  bir  məsələni  unutmaq  lazım  deyildir ki, kompyuter “proqram paketsiz” 
boş  bir  yeşikdir.  Biz  yüksək  səviyyəli  proqramlaşdırma  dillərində  müəyyən  məsələləri 
proqramlaşdırıb həll edirik, çünki həmin dillərə aid sistem proqram paketindən istifadə edirik. 
Məktəbdə hər bir müəllim proqram paketləri ilə təmin olunmazsa, o, kompyuterdən səmərəli 
istifadə  edə  bilməz,  deməli  çox  yüksək  səviyyədə  proqram  paketsiz  İKT-nin  tətbiqindən 
istifadə məsələsini demək olar ki, 0-a endirir. Təlim məqsədi üçün proqram paketləri kifayət 
qədər  olmasa  da  vardır.  Burada  bir  daha  qeyd  edək  ki,  bir  məsələnin  həllini  diskə  yazıb 
nümayiş  etmək  əyanilikdir.  Dərsdə  əyani  vasitələrdən  istifadədir,  proqram  paketi  deyildir. 
Məsələn, Paskal dili  ilə  işləyirik. Bu dildə  məsələni  həll  etmək üçün çoxlu sayda  bir-birinə 
qarşılıqlı kömək edən modul proqramları vardır. Əgər proqramçı həmin paketi hazırlayarkən 
hər  hansı  modulu  proqrama  daxil  etməyibsə,  orada  qrafikanı  işləmək  olmaz.  Beləliklə,  bir 
proqram  paketini  müxtəlif  ixtisasçıların  birgə  səyindən  yarana  bilər.  Biz  ciddi  analiz 
aparmırıq ki, bugün pedaqoji proses düzgünmü qurulmuşdur? Hazırladığımız kadrlar yuxarıda 
göstərilən  xarakteristikalara görə qruplaşdırılırmı? Tədris planları tələbləri ödəyirmi? Tədris 
ilinin  miqdarı  təmin  edicidirmi?  Tədris  planlarının  tərtibində  tərcüməçilik  bizi  hara  aparır? 
Orta və Ali məktəblərdə hansı fənlərin tədrisi əsas götürülməlidir ki, şagird və tələbə istedadlı 
şəxs  kimi  yetişsin?  Hazırda  “innovasiya”  “metod”ları  adlandırdığımız  nə  qədər 
innovasiyalıdır?  Hazırda  orta  məktəblərdə  tədris  olunan  məktəblərdə  hansının  tədrisi  lazım 
deyil? 
İndi ibtidai siniflərdə tədris olunan fənlərə ilk növbədə baxış keçirilməlidir. Nə qədər 
fənlər  tədris  olunur?  Onların  dərsliklərinin  həcmi  şagirdləri  vahiməyə  salır,  artıq 
informasiyalar  hədsiz  dərəcədə  çoxdur,  bu  isə  şagirdlərin  sağlamlığına  maksimal  zərbədir. 
bizə məlumdur ki, vaxtı ilə ibtidai siniflər üçün 100 səhifədən az dərslik və dərs vasitələri ilə 
dahilər  yetişmişdir.  Biz  hesab  edirik  ki,  burada  məhz  İKT-yə  ehtiyac  var.  Lakin  burada 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
56 
çətinliklər var, onları öyrənməklə əslində maraqlananlar azdır. Çox güclü baza yaradılmalıdır, 
bu  bazanı  yaratmaq  üçün,  yəni  gələcəyimizin  məktəbi  üçün  heç  olmazsa,  bu  bazanı 
yaratmalıyıq. İlk sual bundan ibarət olmalıdır ki, bu innovasiya adlandırdığımız üçün müəllim 
hazırdırmı?  Yaradıcılıq  qabiliyyəti  inkişaf  edirmi?  Dayanıqsız  müəllim  dayanıqlı  şəxs 
hazırlaya  bilərmi?  Burada  çox  təəssüflə  qeyd  etmək  istəyirik  ki,  başa  düşən  də,  başa 
düşməyən də  həmin sahə  ilə  heç  bir əlaqəsi olmayan da tərifləməklə  məşğul olur, çünki  bu 
zəhmət tələb etmir. Niyə biz görmək istəmirik ki, pedaqoji peşə aşağı səviyyəyə doğru gedir, 
kim  burada  məsuliyyət daşıyır? Məhz  bu problemlərin  həllinə  müvafiq ən güclü  ixtisasçılar 
cəlb  olunmalıdır  ki,  onlar  dünya  təcrübasini  nəzərə  alaraq  bu  məsələni  İKT-nin  köməyi  ilə 
həll  etsinlər.  Biz  indi  informasiya  okeanındayıq,  bu  okeanın  sahili  yoxdur,  burada  həm 
informasiya  bolluğu,  həm  də  informasiya  qıtlığı  altında  təlim  və  tərbiyə  aparırıq.  Bu 
informasiya dövründə insanları öyrənmək, onun xarakteristikalarını tapmaq olduqca çətindir, 
lakin başlı-başına buraxmaq olmaz. Hazırda respublikada istifadə olunan kompyuterlərin və əl 
telefonlarının sayı əhalinin az qala sayına çatsın, hər şagirddə, tələbədə bəzən 2-3 telefon var, 
sual  olunur  ki,  onların  intellektual  səviyyəsi  artmışdırmı?  Apardığımız  müşahidələr  göstərir 
ki,  bu  onların  həm  sağlamlığına  mənfi  təsir  etmiş,  həm  də  onların  əksəriyyətini  robota 
çevirmişdir.  Deməli,  texniki  həll  edici  deyil,  onu  idarə  edən  həll  edicidir,  idarə  edəni  idarə 
etmək lazımdır. İnsan kompyuterdən istifadə edərək onun həlli  yolunu bildiyi məsələləri heç 
zaman həll edə bilməzdi. Digər tərəfdən qərarın qəbul edilməsini kompyuter deyil insan təyin 
edir. Qərarın qəbul edilməsi üçün insanın yaradıcılıq potensialı köməyə gəlir, hətta hazırda bir 
çox dövlətlərdə yaranan iqtisadi böhran problemini insanlar həll etməlidir. İnsan amili həmişə 
diqqətli olmalıdır. Onun öyrənilməsi həmişə lazımdır. Burada bir faktoru xüsusilə qeyd etmək 
lazımdır:  Şagirdlər  və  tələbələr  qəbuldan  institutu  bitirənə  qədər  testlə  işləyirlər,  burada  elə 
tələbələrə rast gəlirik ki, o, gündəlik dərslərin icrasında ən az aktivlik göstərir, bilik səviyyəsi 
minimaldır,  heç  bir  mühazirə  yazmır,  seminarlara hazır gəlmir,  sanki universitetdə oxumur, 
istirahətə  gəlmişdir,  öz  üzərində  işləmir,  biliyi  son  dərəcə  aşağıdır,  lakin  kollokviumlarda 
yüksək  bal  qazanır,  çünki  suallar  və  cavablar  onda  var,  bir  neçə  dəfə  onları  təkrar  etməklə 
əzbər yadda saxlayır, lakin imtahandan sonra həmin bu məsələlərin həllini soruşduqda sanki 
heç  nə  bilmir.  Deməli,  biz  tələbənin  elmi  qabiliyyətini  azaldırıq,  lakin  sanki  belə  olmalıdır 
kimi qəbul  edirik. Bu  yol  innovativ ola  bilməz,  həmin tələbələrin potensial  imkanlarını üzə 
çıxara bilmirik, onların isə inkişaf səviyyəsi o yüksəkdə deyil ki, özü-özünə dərk etsin ki, düz 
yolda  deyildir,  ona  görə  biz  buna  laqeyd  baxa  bilmərik.  Biz  mümkün  dərəcədə  tələbələrin 
inteqral  xarakteristikalarını  öyrənmək  istiqamətində  kifayət  qədər  çox  informasiyalar 

METODİKA VƏ TƏCRÜBƏ 
 
Təhsildə İKT 
57 
toplamalıyıq, onların bazasını yaratmalıyıq, mənfi və müsbət tərəfləri, daxili və xarici təsirləri 
və  s  öyrənməli  və  bu  bazada  yerləşdirməliyik.  Tələbələrin  fəaliyyətini  əks  etdirən  bütün 
informasiyalar  yazılmalıdır,  saxlanılmalıdır  və  tələbə  haqqında  pedaqoji  xarakteristikalar 
həmin  bazadan  istifadə  etməklə  yazılmalıdır.  Bu  bazaya  çox  zaman  standart  qeydlər  adı, 
soyadı,  atasının  adı,  təvəllüdü,  yaşadığı  yeri  qeyd  etməklə  kifayətlənirik,  halbuki  bu 
informasiyalar çox azlıq edir, kollokviumlar gündəlik qiymətləndirilməsi, sərbəst işlərin icrası 
elmi  iş  aparması  ictimai  işlərdə  fəallığı,  olimpiadalarda  iştirakı,  sağlamlıq  haqqında 
məlumatlar  və s  yazılmalıdır. Bu çox  informasiya bazası olar, ancaq uzun  müddət saxlanıla 
bilər,  tələbənin  də  məsuliyyəti  artar.  1976-80-cı  illərdə  riyaziyyat  fakültəsində  bununla 
əlaqədar  iki  kitab  ayırdıq  -  ağ  və  qara  kitab.  Bütün  tələbələrin  qrup-qrup  tələbələrin  adları 
orada yazılmışdır. Sinif  nümayəndəsi  axırıncı dərsdən çıxdıqda tələbə haqqında  yaxşıları  ağ 
kitaba, pisləri qara kitabda yazırdı, bu tələbələrin intizamına maksimum təsir etdi. Dini dildə 
deyirlər ki, insanın yaxşı və pis əməllərini mələklər yazırlar. Heç nə unudulmur. Burada bir 
həqiqət ondan  ibarətdir ki,  insanın  bütün  hərəkətləri  həqiqətən  “yaddaş”  adlanan orqanlarda 
saxlanılır. 
Respublikada  yüzlərlə  bir-birinin  təkrarı  olan  və  şagirdlərə  güclə  satılma  bəlasından 
xilas  edilməlidir,  orta  məktəbdə  tədris  olunan  fənlərin  sayı  azaldılmalı,  imtahana  salınan 
fənlərin  sayı  4  (dörddən)  çox  olmamalıdır.  Hesab  edirik  ki,  məktəbdə  yekun  imtahanlarına 
heç bir ehtiyac yoxdur.