B. G. Pürliýew, E. G. Rahmanowa, M. B. Meläýewa TÜrkmenistanyň ykdysadyýeti

§4. Girdejileri paýlamagyň ýörelgeleri
Dürli ýurtlarda we dürli döwürlerde girdejileri emele getirme­
giň dürli ulgamlary hereket edýär. Girdejileri paýlamagyň aşakdaky 
ýörelgeleri öz aralarynda tapawutlandyrylýar. 
Gyradeňleşdirip paýlaýyş jemgyýetiň ähli agzalarynyň (ýa-da 
olaryň bir böleginiň) girdejileri we nygmatlary deň möçberde alma­
gyny göz öňünde tutýar. 
Bazar paýlaýşy mahalynda ol ýa-da beýleki bir önümçilik şer­
tiniň (işçi güýjüniň, telekeçilik ukybynyň, maýanyň, ýeriň) eýeleri 
tarapyndan özüne degişli şertiň hojalyk taýdan peýdalylygyna ýa-da 
önüm berijiligine görä girdeji alynýar.
Toplanan emläk boýunça paýlaýyş haýsydyr bir eýeçiligi (ýeri, 
jaýy, gymmatly kagyzlary we ş.m.) toplan we miras hökmünde alan 
adamlar tarapyndan şol emläk boýunça goşmaça girdeji gazanan ma­
halynda ýüze çykýar. 
Artykmaçlyklar nazara alnyp paýlaýyş, köplenç, demokratik däl 
jemgyýet üçin mahsusdyr, şonda häkimiýet başyndaky adamlar jem­
gyýetçilik nygmatlaryny özleri üçin ýokarlandyrylan iş haklary we 
pensiýalar, aýratyn gowulandyrylan ýaşaýyş, zähmet we dynç alyş 
şertleri we ş.m. ýeňillikler görnüşinde öz peýdalaryna gaýtadan paý­
laýarlar.
Emma paýlaýşyň haýsy ulgamy ulanylýanam bolsa, adamlaryň 
girdejileriniň arasyndaky deňsizlik gutulgysyzdyr. 
§5. Girdejileriň deňsizlik meseleleri we onuň 
kadalaşdyrylyşy
Bazar ykdysadyýeti şertlerinde girdejileriň deňsizligi obýektiw 
şertlendirilendir, çünki bazar ulgamy sap ykdysady babatda haýyr-
sahawaty bilmeýän, adamlara diňe olaryň işiniň ahyrky netijeliligi 
esasynda girdeji getirýän berk mehanizmdir. Adamlar bolsa zähmet­
söýerlik, işjeňlik, başlangyç goýuş, ukyp, zehin, bilim, emläge eýeçi­
lik ediş we ş.m. babatlarda biri-birlerinden örän tapawutlydyrlar. 

---

200
Diýmek, olar birmeňzeş işläp we gazanç edip bilmeýärler. Şonuň 
bilen baglylykda döwlet jemgyýetiň gatlaklara bölünişiniň hetdenaşa 
derejä ýetmegine ýol bermezlik üçin adamlaryň girdejilerindäki deň­
sizlikleri kadalaşdyrmak ugrunda çäreleri görýär. Emma girdejileriň 
gaýtadan paýlanyşyna we gyradeňleşdirilmegine döwletiň has içgin 
gatyşmagy önümçiligiň netijeliligini peseldýär. 
Şeýlelikde, önümçiligiň netijeliligi bilen girdejileriň deň bolma­
gynyň arasynda gapma-garşylyk döreýär. Deňlik has adalatly bolup 
biler, emma ol zähmete bolan höwesi peseldýär. Bu gapma-garşylygy 
diňe girdejileri döwlet tarapyndan gaýtadan paýlamagyň has netijeli 
çägini kesgitlemek arkaly çözmek mümkin. Umuman, deňlik barada 
aýdylanda girdeji gazanmaga her bir adamyň ukybyna laýyklykda de­
gişli şertleriň döredilmegi göz öňünde tutulýar. 
Şeýlelik bilen, döwletiň durmuş syýasaty makroykdysady kada­
laşdyrylyşyna örän habardar bolup we çeýe ulanylmagyny talap edýän 
inçe guraly bolup durýar. Girdejileriň deňsizligi barada aýdylanda, ol 
her niçik-de bolsa, gutulgysyzdyr we adamlaryň zähmet işjeňligini 
höweslendirmek babatynda belli bir derejede zerurdyr. Meseläniň şol 
taraplaryny nazara almak bilen, ilatyň girdejileriniň döwlet tarapyn­
dan kadalaşdyrylmagy amala aşyrylýar. 
Girdejileri kadalaşdyrmak boýunça döwlet syýasaty şol girdeji­
lere dürli möçberdäki salgytlaryň salynmagy, maliýe çeşmesi kemter 
bolan ýaýrawlarda işleýänlere döwlet tarapyndan hak tölenmegi ýaly 
ugurlar boýunça amala aşyrylýar. 
Ilatyň hakyky girdejileri, esasan, iş hakynyň we jemgyýetçilik 
sarp ediş gorlaryndan tölenýän serişdeleriň hasabyna emele gelýär. 
Iş haky çekilen zähmetiň mukdaryna we hiline, onuň netijeliligine 
görä tölenýär. Jemgyýetçilik sarp ediş gaznasynyň üsti bilen serişde­
ler adamlaryň mätäçligi nazara alnyp paýlanýar. 
Jemgyýetçilik sarp ediş gaznasynyň üsti bilen serişdeleriň paý­
lanmagy döwlet tarapyndan şu ugurlar boýunça amala aşyrylýar: 
• durmuş taýdan ätiýaçlandyryş boýunça kömek pullarynyň beril­
megi, hak tölenýän zähmet rugsatlary, garrylyk we maýyplyk boýunça 
kömek pullary we ş.m.;

---

201
• çagalar üçin kömek pullary, maýyplaryň ýöriteleşdirilen bejer­
gisi, mekdep-internatlary, mekdebe çenli çagalar edaralaryny sakla­
maga sarp edilen çykdajylar we başgalar;
• durmuş-medeni ýaýrawyň edaralarynyň üsti bilen ilata natural 
görnüşde berilýän ýeňillikler we hyzmatlar – lukmançylyk kömegi, 
döwletiň aýratyn bilim hyzmatlarynyň maliýeleşdirilmegi we ş.m.