B. I. Ibraximov, X. A. Tashxodjayev

24-rasm. Eng oddiy
o‘zgarmas tok
generatorida ramkalar
sonining oshirilishi.
25
jixatidan sezilarli kichik tebranishga ega. Agar mana shu prinsip buyicha
qutblar oraliqidagi ramkalar soni ko‘paytirilsa, cho‘tkalardagi kuchlanish
va yuklamadagi tokni deyarli o‘zgarmas olish mumkin.
Eng oddiy o‘zgarmas tok generatori kator mavjud kamchiliklarga ega,
undagi magnit oqimi kuchsiz, o‘tkazgichning aktiv uzunligi kichik, buning
natijasida generator qisqichlaridagi kuchlanish kattaligi jixatdan va shaklan
pul'satsiyasi talab kilingan darajada bo‘lmaydi. Zamonaviy generatorlar
konstruksiyasi bu kamchiliklarni to‘g‘rilash imkonini beradi (26-rasm).
Zamonaviy generator, qo‘zg‘almas jism-statina va aylanuvchan jism
yakordan iborat. Stanina yirik mashinalar uchun po‘latdan, kichik
mashinalar uchun cho‘yandan yasaladi va unga qutblarning o‘zaklari
o‘rnatiladi. Bosh qutb staninaning ichki sirtiga o‘rnatilgan bo‘lib, unga
qo‘zg‘atishchulg‘am lari o‘ralgan. Bosh qutb mashinaning asosiy magnit
25-rasm. Eng oddiy o‘zgarmas tok generatorida ramkalar soni oshirilgandagi
kuchlanish va tok diagrammalari.
26-rasm. O‘zgarmas tok generatori.
26
maydonini hosil qiladi. Magnit maydonini
tekis tarkalishi uchun bosh qutbga
uchlik o‘rnatilgan. Yakor silindrsimon
o‘zak bo‘lib, o‘qqa o‘rnatiladi. Yakor
qalinligi 0,35 yoki 0,5 mmli elektrotehnik
po‘lat plastinalar to‘plamidan tayyorlanadi.
Uyurma toklarga bo‘ladigan
kuvvat isrofini kamaytirish maqsadida
plastinalar bir-birlaridan izolyatsiya qilinadi.
Aylanuvchi yakorning chulg‘amlarida
o‘zgaruvchan EYuK hosil qilinib, kollektor va cho‘tkalar yordamida
generatordan o‘zgarmas tok olinadi. Yakor chulg‘ami izolyatsiyalangan
mis simdan iborat bo‘lib, u alohida-alohida seksiya qilinib yasalgandan
so‘ng yakorning o‘zagidagi ariqchalarga joylashtirladi. Chulg‘am yakorning
o‘zagidan yahshilab izolyatsiya qilinadi va mahsus yog‘och ponalar yordamida
ariqchalarga mahkamlanadi (27-rasm). Chulg‘am ning uchlari
kollektor plastinalariga biriktiriladi. Kollektor silindr shaklida bo‘lib, misdan
yasalgan alohida-alohida plastinalardan iboratdir. Korpusdagi tutqichga
o‘rnatilgan cho‘tkalar yordamida kollektordan tok olinadi. Cho‘tkalar
ko‘mir, grafit, mis yoki bronzadan yasaladi.
Agar yakor chulg‘ami, cho‘tkalar va kollektorlar kontaktlari qarshiliklaridan
iborat bo‘lgan mashinaniig ichki qarshiligini gya orqali belgilasak,
u holda yakordagi tok quyidagicha aniqlanadi:
Iyu = E + (Ri/Ryu)
Iyuq Ryu = U, (U — yuklangan generator qisqichlaridagi kuchlanish)
ekanligini hisobga olsak, generator EYuKlari muvozanat tenglamasini olamiz:
U = E - Iyuq Ri
O‘zgarmas tok generatorlarining hususiyatlari ularning qo‘zg‘atish
sxemasiga qarab, ya’ni tok bosh qutbning qo‘zg‘atish chulg‘amlariga qanday
berilishiga qarab turlicha bo‘ladi.
O‘zgarmas tok generatorlari magnit maydoni qo‘zg‘atish usuliga qarab
mustaqil qo‘zqatishli va o‘z-o‘zidan qo‘zqatishli bo‘ladi.
Mustaqil qo‘zqatishli generatorlarning qo‘zg‘atish chulg‘amlariga
beriladigan tok tashqi manbadan (akkumulyator yoki boshqa generator)
olinadi. O‘z-o‘zidan qo‘zqatishli generatorlarning qo‘zg‘atish chulg‘amlariga
beriladigan tok bevosita generatorning o‘zidan-yakoridan olinadi.
O‘z-o‘zidan qo‘zqatishli generatorlar 3 hil bo‘ladi: