Baxtiyor mengliyev

“O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi”
75

---

Tasniflash oddiy bo‘lishdan barqaror tabiatliligi bilan ajralib 
turadi. To‘g‘ri, tasniflashda ham oddiy bo‘lishda amal qiladigan 
barcha tamoyillar asos bo‘lib xizmat qiladi. Ya’ni tasnifda ham 
bo‘lishdagi kabi: 
1) tasniflangan bo‘laklar hajmi tasniflanayotgan butunlik 
hajmiga teng bo‘lishi; 
2) tasnif bir asosda amalga oshirilishi; 
3) tasnif (tasniflangan) guruhlari bir-birini inkor qilishi; 
4) tasnif uzluksiz bo‘lishi, ya’ni unda “sakrash” bo‘lmasligi 
lozim.
Bu qoidalarni qisqacha sharhlaymiz. 
Tasnif tamoyillari.Tasnif qat’iy tamoyillar asosida amalga 
oshiriladi. Ulardan muhimlarini sanaymiz. 
Tasniflangan guruh hajman tasniflanuvchi butunlikka mos 
kelishi. Masalan, fonema unli va undoshga, leksemalar mustaqil va 
nomustaqil leksemalarga, qo‘shimcha so‘z yasovchi va grammatik 
qo‘shimchalarga ajraladi. Agar tasniflangan guruh soni ancha ko‘p 
bo‘lsa, “va boshqalar”, “va hokazo” tarzida sanashni tugatish ham 
mumkin. Masalan, “fe’lning mavzuviy guruhlari “harakat fe’llari”, 
“nutq fe’llari”, “tafakkur fe’llari”, “yurish fe’llari” va hokazo”.
Bu qoidaning buzilishi quyidagi xatolarga olib keladi: 
a) noto‘liq tasnifda turning barcha jinslari to‘liq sanalmaydi. 
Masalan, “So‘z yasovchi ot yasovchilar va fe’l yasovchilarga 
bo‘linadi” kabi. Chunki so‘z yasovchilar aytilganlardangina iborat 
emas; 
b) ortiqcha a’zoli tasniflar tasniflangan guruhlar hajman 
tasniflanuvchi butunlikdan katta bo‘ladi. Masalan, “unlilar 
lablangan, lablanmagan va bo‘g‘iz turlariga ega”. 
Tasnifning bir asosda amalga oshirilishi lozimligi. 
Tasniflanuvchi butunlikni guruhlarga bo‘lish bir paytning o‘zida 
faqat bir belgi, asos, mezon asosidagina amalga oshirilmog‘i lozim. 
Masalan, so‘z turkumlari uch – morfologik, semantik va sintaktik 
belgi asosida tasniflanishi mumkin. Lekin har bir tasnifda ularning 
birigagina tayaniladi. Tasnifda bunga rioya qilmaslik ikki xil 
xatoga olib keladi: 
76

---

a) tasnifni amalga oshira olmaslikni keltirib chiqaradi. 
Masalan, so‘zlar morfologik jihatdan o‘zgaruvchi va o‘zgarmas, 
semantik jihatdan avtosemantik (mustaqil ma’noli) va sinsemantik 
(nomustaqil ma’noli) so‘zlarga bo‘linadi. Lekin ularni bir paytning 
o‘zida morfologik va semantik tasnif qilib bo‘lmaydi. Chunki 
o‘zgarmas so‘z avtosemantik ham, sinsemantik ham bo‘lishi 
mumkin. Masalan, ko‘makchi o‘zgarmas, sinsemantik, ravishlar 
esa o‘zgarmas, avtosemantik so‘z; 
b) tasnifning bir bosqichining o‘zida goh u, goh bu asosni