Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

 
 
š11. &Devanu-lug`at-it-tu`rk[ miynetinin` morfologiyal8q qur8l8s8
  
 
 M.Qashg`ariyd7n` 
&Devanu-lug`at-it-tu`rk[ miynetinde tu`bir ha`m 
ko`mekshi morfemalar arab filologlar7 u`lgisinde u`sh so`z shaqab7-ataw7sh, feyil 
ha`m ko`mekshi so`zlerge bo`lingen. Ataw7sh so`z shaqab7na ha`zirgi tilimizdegi 
atl7q, kelbetlik, sanl7q, almas7q so`zler kiredi. 
Atl7q. San kategoriyas7. 
 
&DLT[ te ko`pliktin` tiykarg`7 morfologiyal7q ko`rsetkishi -lar//ler affiksi 
bolg`an: &alplar birle urushma, begler birle tutushma, kishiler olturd7lar, ko`zler 
yum7lushd7[. 
 
Ko`plik ma`nini an`lat7w ush7n -an//en affiksleri jumsalg`an: &eren[, &og`lan[. 
M.Qashg`ariy bul tuwral7 b7lay jazad7: &Er[ so`zi ko`plikte eren tu`rinde ush7rasad7. 
Lekin bul jag`day ju`da` az ush7rayd7 ha`m ol qag`7ydag`a qarama-qars7, o`ytkeni 
ko`plik jalg`aw7 - lar/ler tu`rinde bolad7. (1,71); Og`lan yu`grushd7, eren u`rpeshdi. 
 
Tart7m kategoriyas7. 
 
&DLT[te to`mendegi tart7m affiksleri ush7rasad7: 
1-bet: -m,-7m//-im,-um//-um: ko`zu`m, y7lq7m, o`pkem, og`lum, begim, -m7z//-
miz, umuz//u`miz: biznin` anda alg`um7z bar, 
2-bet: -7n`//-in`, -un`//u`n`: senin` kezigin`-senin` gezegin`, -n`7z, n`iz, 
un`uz//u`niz, 
3-bet: -7//-i,//s7, -si: an7n` atas7, -ernin` o`pkesi, biznin` o`z kishi ol. 
Seplik. 
 
Tiykar7nan 6 seplik: ataw, iyelik, bar7s, tab7s, or7n, sh7g`7s seplikleri ush7rasad7. 
-Ataw sepliginin` arnawl7 morfologiyal7q jalg`aw7 joq, tu`bir ha`m tiykar 
atl7qlar arqal7 an`lat7lad7, biraq sepliklerdi jasawda tiykarg`7 baza x7zmetin atqarad7. 

 
45
 
-‰yelik sepliginin` ma`nisi -n7n`//-nin`, -nun`//-nyn`, -7n`//-in`, affiksleri 
arqal7 an`lat7lg`an: bu ayaqnun` yaruqi bar -bul 7d7st7n` jar7g`7 bar.(3,22), biznin` o`z 
kishi ol (1,80), bizin` ev. 
 
-Bar7s sepligi -g`a//-ge, -qa//-ke, geru, qaru//keru`, ra//re, a//e, affiksleri 
menen jasalg`an: atqa ot bergil (1,71), ko`zime, atama, urag`ut og`l7g`a su`t emu`zdi 
(1,189), ewge bard7, beg an`g`a sh7qt7 (1,109),  
-ra//re, ru//ru`: tashra sh7q7b, ol an7 bashra qaqturd7-ol bash7na urg`7zd7 (4,222), 
 -g`aru//geru`, qaru//keru`: yag`7qaru kirish qurd7m-jawg`a qaray giriske oq sald7m, 
(4,88), ta`n`rigeru`-ta`n`irge (3,268), 
 
Bar7s sepliginin` bul formas7 ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi ilgeri, shetkeri, 
ushqar7, t7sqar7, son`ra so`zlerinde saqlan7p qalg`an. 
 
-Tab7s sepligi. &DLT[ te 7g`//ig`, 7q//ik, ug`//u`g, n7//ni, n, 7//i affiksleri 
arqal7 jasalg`an: Ol so`zig anlad7, begni yag`7 bast7, Ku`n tonug` qur7tt7- Ku`n tond7 
qur7tt7, kewdirdi, (2,17), Ol atn7 tutg`7l, ol kishini, o`shin aldumu, ol so`zin unutt7, 
ol at7n arpalad7- ol at7na arpa berdi. Su`rdi menin` qoyum7- Menin` qoylar7md7 
aydap ketti. 
 
-Sh7g`7s sepliginin` -dan//den, tan//ta`n, dun//du`n, d7n//din, t7n//tin, 
affiksleri jumsalg`an: ko`zden yash sawr7qt7, ol meni suwdan keshu`rdi, ku`sh ald7n 
kirse, to`ru` tu`n`lu`kten sh7qar-zorl7q, kush esikten kirse, to`relik, a`dillik 
tu`nlikten sh7g`7p ketedi.(2,29), Er ewdin sh7qd7, suwd7n` qand7,(3,201), An7n` tishi 
buzdun s7zlad7 - On7n` tisi muzdan aw7rd7. 
 
-Or7n sepligi da//de, ta//te, affikslerinin` ja`rdeminde an`lat7lg`an: Men bu 
yerde ornad7m, kishi ewde t7ql7shd7 - hayal u`yge t7g`7ld7 (2,114), ol ishte sh7q7sh 
yoq- ol iste sh7g`7s, payda  joq.  
-Qural ha`m sheriklik sepligi qos7mtas7: -7n//in, la-le: tu`nle keldim, tu`lki 
terisin ekile soymas, terkin kel (1,413) tezin-tez kel, Biligin ulug`luqqa  tegdim-
Bilim, aq7l menen ma`rtebege eristim, Ol an7 bishaq7n sanshd7-Ol on7 p7shaq penen 
shan7sht7. ‰s-ha`rekettin` iske as7w7 qural ha`m sheriklik sepligi an`lat7p kelgen so`z 
arqal7 bildirilgen. 
 Kelbetlik. Kelbetliktin` artt7r7w da`rejesi intensiv formalard7n` kelbetlik 
so`zlerdin` ald7nda keliwi na`tiyjesinde jasalg`an: ap-aq,(1,70), ep-ezgu` nen`-jap-
jaqs7 zat, ko`p-ko`k-ko`m-ko`k (1,316), sap-sar7g`, yap-yash7l. Kelbetliktin` artt7r7w 
da`rejeleri tas, su`m, shim, tu`m so`zlerinin` kelbetlik so`zlerdin` ald7nda keliwi 
na`tiyjesinde  jumsalg`an: tas-tegirme (1,316)- do`p-do`n`gelek, (qq,til: tas-talqan, 
tas-tu`nek, so`z dizbegindegi &tas[ so`zi) shim ho`l ton - ju`da` ho`l kiyim. (1,325), 

 
46
(qq.til: sh7m qara, sh7m aq, sh7m q7z7l), tum qara at (1,324)- d7m qara at (1,324), 
tum torug` at (1,324), d7m qara at (1,324). Sal7st7r7w da`reje-raq//rek affiksi arqal7 
jasalg`an: qatt7qraq, q7z7lraq, 
 Sanl7q. Bir, eki, u`sh, to`rt, besh, yetti, sekiz, on, yigirma//y7gir- mi, ottuz, 
q7r7q, ellik, seksan, m7n`, tu`men, on m7n` sanaq sanl7qlar7 jumsalg`an.  
Qatarl7q san -7nsh-insh, -unsh-u`nsh, -ndi qos7mtalar7 arqal7 jasalg`an birinsh, ikinsh, 
to`rtinsh, beshinsh, onunsh, yigirminsh, ikinti (1,158). 
J7ynaqlaw san -egu` affiksi menen jasalg`an: ikigu`. Toplaw sanl7g`7 sanaq sanlard7n` 
ta`kirarlan7w7 arqal7 an`lat7lg`an: birin-birin m7n` bolur (3,372) M.Qashg`ariyd7n` 
so`zliginde sanl7qlard7n` basqa tu`rleri ush7raspayd7. 
Almas7q. Betlew almas7g`7 men, ben, sen, ol, biz, siz, ol, olar tu`rinde ush7rasad7: 
Ol menin` og`l7m, ol ma`na baqt7, seni tiler, sen`a ayd7m, biz keldimiz, men on`da 
erdim, olar da qoy s7q - olarda qoy az. 
Siltew almas7g`7nan bul ol, almas7qlar7 ush7rasad7, olar seplengende to`mendegi 
formalarda ush7rasad7: Ol menin` og`l7m ol, bu bizni o`z kishi, mun`ar ayd7m, ol 
munda, men anda erdim, onu, munu, mun7 tu`lemese &U`sh[ so`zi &DLT[ &us7[ 
degen ma`nini bildiretug`7n so`z bolg`an: ush qeldigum bu-us7 kelgenim. 
O`zlik almas7g`7 &DLT[ te &o`z[ ha`m &kendu[ so`zleri menen berilgen: er o`zin 
yerge shal7nd7 - adam o`zin jerge taslad7, er o`zine et bishindi - adam o`zinin` etin 
kelip at7rg`anday etip ko`rsetti. 
Soraw almas7g`7U` Bu kim? (1,325), ne tersen? (ne dersen`), bu bez eni neshe? -
bul bo`zdin` eni qansha? neshe yarmaq berdin`, qashan keldin`, og`l7m qan7? 
(3,254), qanday erdin`? qansha barsa? 
Ja`mlew almas7g`7 barsha qamug` so`zleri arqal7 bildirilgen: barsha keldiler, 
qamug`7 bar, 
Feyil. Feyildin` da`rejeleri. O`zlik da`reje: -n, 7n, in, un, u`n, affiksleri arqal7 
jasalg`an: suw o`rku`shlendi, og`ul etlandi, urag`ut bezendi, er ewinde beklendi, er 
sewindi. 
-7l//il, ul//u`l: esu`rk az7ld7-ma`s ay7qt7 (1,203), er kerildi, buzun y7g`7ld7. 
O`zgelik da`reje -7t//it, t affikslerinin` feyil so`zlerge jalg`an7w7 arqal7 jasalad7: Ol 
men`a bitik oq7tt7, ol at sekirtti.  
-tur//tu`r, dur//du`r: Ol tewe sho`ktu`rdi, ol oq atturd7, ol suw ishtu`rdi, ol 
man`a at mu`ndu`rdi, ol an`ar qapug` yapturd7. 
-gur//gu`r: Ol at7n turgurd7. 
-uz//u`z:ug`l7na su`t emu`zdi, ol suw tamuzd7, 

 
47
-duz//du`z, d7r//dir: ol tawar alduzd7, ol mena ish bildu`zdi. 
Belgisiz da`reje  7l//il,l,ul//u`l, affiksleri menen jasalg`an: oq at7ld7, bitik oq7ld7, 
tawar sat7ld7, an`ar yarmaq berildi, ew bezeldi, et tug`rald7. 
-7n//in,i, un//u`n:y7g`ash butand7, teri tilindi, et tuzland7. 
Sheriklik da`reje  -7sh-ish,-ush-u`sh, -sh affiksleri menen jasalg`an:ol men`a 
qapug` ash7shd7, olar bu ishig ukushtilar-olar bul isti uqt7lar, olar ikkigu` su`t 
sag`7sht7 - olar ekewi su`t saw7st7. 
Feyildin` meyilleri. Buyr7q meyildin` birlik sandag`7 birinshi beti     -ay7n//eyin, 
affikslerinin` ja`rdeminde jasalg`an: Ch7q et ko`reyin, - J7n`q et ko`reyin,(3,143). I-
bet ko`plik san7 -al7m//elim affiksi arqal7 jasalg`an: yoqar7 sekirelim.  
Buyr7q meyildin` ekinshi bet birlik san7 barl7q tu`bir feyilleri ush7n ta`n bolad7: 
bil, jat, kesh, suwg`ar.  
2-bet buyr7q meyili -g`7l//gil, q7l//kil, affiksleri arqal7 jasalad7: atqa ot bergil, 
og`l7m u`git alg`7l, barg`7l, turg`7l, ewge kirgil, 2-bet, birlik ha`m ko`plik san7 -
7n`//in`, 7n`7z//in`iz, 7n`lar//in`ler, affikslerinin` jalg`an7w7 arqal7 jasalad7: bar7n`, 
bar7n` qoyman`7z, emd7 mun7 al7n` (3,382). 
Buyr7q meyildin` 3 bet birlik ha`m ko`plik san7 -sun//su`n, affiksi ja`rdeminde 
jasalg`an: yazsun, barsun, kelsu`n, ol barmasun, kelmesu`n, ol et tug`ramasun. 
Sha`rt meyili -sa//se affiksi jalg`an7w7 arqal7 jasalg`an: 7m bilse er o`lmes-adam 
s7rg`a tu`sinse biymezgil o`lmeydi, ot tese ag`7z ku`ymes -ot degen menen aw7z 
ku`ymes, ol ewge barsa, kelse kishi. 
Tilek meyil  &DLT[  te    buyr7q  meyildin`  birinshi  bet  birlik  ha`m  ko`plik 
san7ndag`7 -ay7n//eyin, -al7m//elim, -g`ay//gey affiksleri arqal7 berilgen: ko`reyin, 
sekirelim, men et tug`rag`ayman. 
An7ql7q meyil feyilleri &DLT[ te ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi kibi u`sh ma`ha`lge 
iye: 
O`tken ma`ha`l an7ql7q meyili tu`bir feyilge -d7//di, -t7//ti, -duq//du`k,   -
m7sh//mish affikslerinin` jalg`an7w7 arqal7 jasalg`an: Er ewge keldi, ol bitik yazd7, er 
oq att7, -duq//du`k: men ya qurduq-men jay, sadaq soqt7m, ol keldu`k - ol keldi, 
olar ewge kirdu`k-olar u`yge kirdi. 
Ha`zirgi ma`ha`l. An7ql7q meyildin` ha`zirgi ma`ha`li &DLT[ te-r//ar, er, 
ur//u`r, -7r//ir, yur//yu`r, -maz//mez affiksleri jalg`ang`an kelbetlik feyillerge betlew 
affikslerinin` jalg`an7w7 arqal7 jasalad7: Kelip baqarman, men barmaspan, yu`rek 
y7rt7lur. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde ha`zirgi ma`ha`l feyilleri at7r, tur, ju`r h.t.b. 
ko`mekshi feyillerdin` ja`rdemi menen jasal7w7 ju`da` o`nimli. 

 
48
Keler ma`ha`l feyilleri. &DLT[ te -g`ay//gey, -qay//qey, affikslerinin` jalg`an7w7 
arqal7 jasalad7: ol men`a kelgey, ol su`t sag`qay, 
Feyildin` funktsional formalar7. Ataw7sh feyiller. &DLT[ te to`mendegi 
affikslerdin` ja`rdeminde jasalg`an, -7sh//ish,ush//u`sh: ayt7sh, at7sh, baq7sh, kelish, 
bar7sh, tutush, -maq//mek: qash7nmaq, barmaq-bar7w, kelmek, ol an7 ko`rmek 
ku`sedi. 
Kelbetlik feyil. &DLT[ te kelbetlik feyiller to`mendegi affikslerdin` ja`rdeminde 
jasalg`an: -g`an//gen: bu, er ol so`zni unutg`an, olar ikkigu` tawar sat7shg`an-
al7shg`anlar, ol er ewge barg`an,ol bug`day ar7tqan, ku`lgen er, ol ewin bezetgen,  
-ag`an//egen: ol er ewge barag`an, ozag`an at, su`segen o`ku`zqe ta`n`ri mu`n`u`z 
bermes - su`zegen o`gizge ten`iri mu`yiz bermes. 
-7ndi//indi, und7//u`ndi: aq7nd7 sub, sarq7nd7 suw, qaz7nd7 tobraq, q7r7nd7. 
-g`uwsh7//gu`wshi, quwsh7//ku`wshi: barg`ush7, turg`ush7, kelgu`shi er, at 
ku`zetgu`shi, bitik bititgu`shi (2,369) -as7//esi: bu turas7 yer, bu bizge kelgesi bold7, 
(kelesi j7l, o`lesi adam so`zlerinde qollan7lad7). 
-g`u//gu`: ol bizge kelgu` bold7, senin` barg`un` qashan, barg`u yer.-g`ul7g`//gu`lik: 
ol  yigit bizge kelgu`lu`k erdi, ol munda turg`uluq erdi, 
-r//ar, er//ur//u`r, 7r//ir: kesher, ku`ler er, tamug` qapug`7n ashar tawar. -Para du`n 
ya-mal dozaqt7n` da esigin ashad7 (3,252), Tag` tag`qa qawushmas, kishi kishige 
qaw7shur-Taw-tawg`a qos7lmayd7, adam-adamg`a qos7lad7, M7sh//mish: kelmish 
kishi, ol ewge barm7sh, tug`ralm7sh et, 
Hal feyil. &DLT[ te hal feyiller tu`bir morfemalarg`a to`mendegi affikslerdin` 
jalg`an7w7 arqal7 jasalg`an: e//e:tan` ata yortal7m, Etil suw7 aqa turur, er so`ke olturd7 
- er sho`ge ot7rd7,  
 
-7b//ib, ub//u`b: meni ko`rib esi ag`d7, ko`rib neshu`k qashmad7n`, ol erni urub 
mo`n`retti-ol adamd7, erdi ur7p baq7rtt7,  
-7ban//iben, uban//u`ben:yay baruban -jazda bar7p, sen qeliben. 
-g`al7//geli, qal7//keli: tutushqal7, ol turg`al7 qopd7, er qulun urg`al7 sesindi -er adam 
qul7ndur7wg`a seskendi. 
-g`7nsha//ginshe, -gunsha//ginsha:o`ku`z azaq7 bolg`7nsha, buzag`u bash7 bolsa iygi, 
tinmeginsha o`pmes, tilemaginsha bolmas, suw ko`rmeginsha etu`k tartma. 
Ra`wish. &DLT[ te ra`wish so`zler layu//leyu` affiksleri arqal7 jasalg`an: 
arslanlayu` ko`krelim-ar7slanday gu`rkireyik, ulush7b eren bo`rileyu-erler bo`ridey 
ur7s7p; -sha//she, affiksleri arqal7: ewge yag`7 kirmishsha bolur, ol menin`she, ozaq7 

 
49
bilge ansha aym7sh-ozalg`7, bilgish, dan7shpanlar sonday depti, tag`-teg: bult teg 
sash7, an7n` azaq7 buzteg. 
Ko`mekshi so`zler. Qashg`ariyd7n` so`zliginde to`mendegi ko`mekshi so`zler 
ush7rasad7. Tirkewishler. ara:kishi ara kirdim, basa: men andan basa keldim-men 
onnan son` keldim, bur7n: mendin bur7n bard7, Toq7m (sawash) ishra urusht7m,-
Qushlar kibi usht7m7z, bizin taba-bizin` tamang`a, Sen menin` sonda kel-sen 
mennen son` kel, Qandler u`za sh7qt7m7z, senin` u`shu`n keldim. Q7r7q y7lg`a tegin 
bay bile sh7g`ay tu`zlenu`r-40 j7lg`a deyin bay menen jarl7 ten` bolad7. 
Da`nekerler. Kalu`rmu`san azu baramusan-kelesen` be ya barasan` ba? tu`lku` 
me tug`d7 azu bo`ri mu`?-tu`lki tuwd7 ma ya qasq7rma?; iki beg birle el bold7, 
Qazg`u yema sawulsun-qayg`7 ja`ne saw7ls7n; an7 bilib taq7 bard7m. Janapaylar. 
mu//mu`, m7//mi, esenmu`sen, kerek mu`, kelu`mu`san, ol bard7 ma? -shu//shu`, 
sh7//shi, sa//se, kelshu`, barmashu, 
Eliklewish ha`m tan`laq so`zler. &Devanu-lug`at-it-tu`rk[ miynetinde 
to`mendegi eliklewish ha`m tan`laq so`zler jumsalg`an. M.Qashg`ariy bul eliklewish 
ha`m tan`laq so`zlerdin` an`latatug`7n ma`nilerine tu`sinik berip o`tedi: eshak 
an`ladi-eshek an`q7rd7, shur-shur-su`tti 7d7sqa quyg`anda sh7g`atug`7n ses, sart-sart-
ayaq kiyimdi qatt7raq kiygende sh7g`atug`7n ses, tars-tars urd7, qars-qars-qolg`a-qold7 
urg`anda sh7g`atug`7n ses, t7rt-t7rt-gezleme, bo`z j7rt7lg`anda sh7g`atug`7n ses. 
 
š12. &Devonu-lug`at-it-tu`rk[ miynetinin` so`zlik quram8  
 
1. Adam mu`shelerin bildiretug`7n so`zler. 
&DLT[ te adam mu`shelerin bildiretug`7n to`mendegi so`zler jumsalg`an: aw7z-
ag`iz /1,89/, qol-qol /3,148/, -elik /1,76/, moy7n-boyni /1,220/, qabaq-ko`z qabaq7 
/1,363/, shash-sash /1,77/, ko`z-ko`z /1,81/, ju`z-juz /1,223/, ayaq-azaq /1,96/, 
ayaq /1,112/, dize-tiza /2,395/, til-til /1,26/, taban-tu`ye taban7 /1,380/, qan-qan 
/1,270/, tis-tish /2,28/, baqay-baqanaq-ayr7 tuyaql7lard7n` eki t7rnag`7n7n` aras7 ha`m 
eki t7rnag`7n7n` biri /3,192/. 2. baqanuq-j7lq7 t7rnaqlar7n7n` qaptal ha`m ast7ndag`7 et 
/3,192/, ju`rek-jurak /2,167/, qulaq-qulaq /1,148/, bas-bash /1,126/, o`kpe-opka 
/2,167/, mur7n-burni /1,473/, t7rnaq-tirin`aq /1,187/, tirin`aq /3,393/, tamaq-
tamg`aq /1,435/, qas-qash /3,166/, barmaq-ernak /1,129/, tob7q-ton`uq /1,198/, 
baw7r-bag`ir /1,270/, qoyn7-quyni /2,399/, turq7 1. turq-uz7nl7qt7 an`latad7 /1,333/. 2. 
turku-jipek kiyim /1,402/, teri-teri /1,177/, emshek-emik /1,300/, tums7q-tumshuq 

 
50
/1,435/, jaw7r7n-jag`rin /3,355/, qar7n-qar7n /2,365/, bilek-bilak /1,366/, az7w-azig` / 
haywann7n` az7w tisi /1,95/, tugi-tu /3,224/, ko`kirek-koksi /1,233/, erin-erin 
/1,106/, tam7r-tamir /1,456/, bo`kse-boksak-1. ko`kirektin` joqarg`7 ta`repi, saqal-
saqal /1,109/. 
Ha`r bir tildin` so`zlik quram7ndag`7 adam mu`shelerinin` atamalar7 sol tildin` 
en` eski qatlamlar7n7n` biri bol7p tab7lad7.  
Adam mu`shelerinin` atamalar7n7n` baz7 birewleri ko`p ma`nili, 
metaforizatsiyal7q ha`m metonimiyal7q qa`siyetke iye bol7p keledi. Bul jerde 
tiykar7nan anatomiyal7q atamalard7n` tiykarg`7 nominativ ma`nisi esapqa al7nd7. 
M. Qashg`ariyd7n` &Devonu lug`at-it turk[ miynetinde ha`m ha`zirgi qaraqalpaq 
tilinde ush7rasatug`7n adam mu`shelerinin` atamalar7: buw7n-bog`im /1,370/, kirpik-
kirpuk /2,322/, tamaq-bog`oz /2,284/, ishek-shish /2,147/, put-but /3,131/, ko`rki-
ko`rki /1,309/, tuyaq-tuyag` /3,193/, taz-taz /1,304/, talaq-talaq /1,390/, qolt7q-
qoltiq /1,440/, su`yek-son`uk /1,444/, jaq-jan`aq-aw7zd7n` eki ta`repindegi tisler 
ornat7lg`an ko`mik, jaq /3,386/, qaz7-qazi -adam qarn7n7n` bu`klemi, may /3,243/, 
bu`kir-bukur /3,344/, sin`ir-sin`ir /tam7r/, /3,374/. 
2. Tuw7sqanl7q qar7m-qatnast7 an`latatug`7n so`zler. 
Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quram7nda ush7rasatug`7n tuw7sqanl7q qar7m-qatnast7 
an`latatug`7n so`zlerdi u`sh toparg`a aj7rat7p qarawg`a bolad7: 
a./ Qang`a baylan7sl7 tuw7sqanl7q terminler. apa-aba /1,113/, eke-ata /1,114/, 
ag`a-eka, /1,302/, ini-ini /1,119/, ata-ata /1,201/, ul-og`l /1,73/, q7z-qiz /1,239/, 
sin`li-sin`il-erkeklerdin` o`zinen kishi q7z qar7ndas7 /3,377/, shar-sharmaq /3,162/, -
ana /1,239/, jora-jurj hayald7n` inisi. Erinin` kishi inisine &ini[ delinedi, jas7 u`lken 
bolsa &ishi[ delinedi. Erlerdin` o`zinen kishi qar7ndas7na &sin`il[ baldiz delinip, 
o`zinen u`lkenine &aka[ delinedi /3,13/. 
b./ Nekege baylan7sl7 tuw7sqanl7q terminler: ku`yew-kuzag /3,18/, kelin-kelin 
/3,18/, jesir hayal-tul urag`ut /3,147/, er-er /1,70/, qat7n-kisi /1,318/, qan`siq-
o`gey, qan`siq ata, qan`siq og`ul /3,393/, qa`yin-qazin /2,123/, bald7z -baldiz 
/1,426/, baja-namija /1,417/. 
v./ Adamn7n` jas7na baylan7sl7 terminler: jigit /50/-jigit-barl7q na`rsenin` jas7 
/3,14/, g`arr7-qari /2, 38/, kari er mundi-g`arr7 adam alj7d7, er-u`lken jastag`7 adam, 
jasl7q-jashlig` /3,49/, jas-jash-taza /3,175/, shal /427/, q7z-qiz /1,315/, tul-tul-
balag`a qarat7la qollanad7. /3,147/.  
 

 
51
M. Qashg`ariydin` &DLT[ miynetinde &Qan`dash[ so`zine &atas7 bir ag`a-iniler[ 
/3,392/ dep tu`sinik berilgen. Qaraqalpaq tilinde &qar7ndas[ so`zi &atas7 bir ag`a-
qar7ndast7[ an`latad7. Sonday-aq, &kishi[ so`zi &eradam[ degen ma`nini de, &qat7n[ 
degen ma`nini de an`latad7. /3,244/. &DLT[ te &qan`siq[ so`zi &o`gey[ degen 
ma`nini an`latad7: Qan`siq ata, qan`siq og`ul /3,393/. Bul so`z ha`zirgi qaraqalpaq 
tilinde ush7raspayd7. 
3. Ja`miyetlik -siyasiy leksika. 
&DLT[ te ma`mleketti basqar7w islerine, siyasiy turm7sqa, adamn7n` sotsiall7q 
jag`day7na baylan7sl7 qollan7lg`an so`zler ush7rasad7. Bul tematikal7q toparg`a 
kiretug`7n terminlerdin` bas7m ko`pshiligi qul iyelewshilik ha`m feodall7q ja`miyetlik-
ekonomikal7q du`zimge baylan7sl7 so`zler bol7p tab7lad7: Xan-xan-turklerdin` en` 
u`lken basl7qlar7 /3,172/, orda-ordu/sha`ha`r, 1,291/, jaljn`uq-adam ha`m basqa 
maqluqlar, /3,365/, to`re-toru, /insap, 2,25/, g`a`ziyne-komshu /1,395/, tamg`a-
tamg`a-shax ha`m t.b. tamg`as7 1,400/, bek-bek, /bekkem, 1,321 /, bay-baj/3,173/, 
kun` /154/ 1. kun`-ka`niyzek /2,87/, 2. gun`-shor7 /3,433/, kisi-er adam /98/, kisi-
qat7n /1,318/, qul-qul /1,324/, wa`zir-jug`rush-xal7qt7n` aras7nan wa`zirlikke 
ko`terilgen adam /3,47/, qala-kend /1,188/, alaman-buzun-adamlar topar7 /3,88/, 
shat7r-shatir /1,385/, borg`uj-u`plep shertetug`7n s7rnay /3,259/, el-el /1,79/, 
qor7qsh7-qorug`shi /3,260/, jarl7q-jarlig` -qag`ann7n` buwr7g`7, xat7 3,49/, ur7-og`ri 
/2, 201/,  bayraq-bajraq /3,199/, qar7z-alim /3,201/, boj/xal7q, qa`wim, a`wlad 
3,155/, jarl7-shig`aj/3,257/, Ordu-Balasag`un qalas7 jan7ndag`7 bir sha`ha`rdin` at7 
/1,145/. 
4. A`skeriy leksika. 
&DLT[ te a`skeriy islerge baylan7sl7, qural-jaraq atamalar7, a`skeriy kiyim-kenshek 
atamalar7, ur7s taktikas7na baylan7sl7 so`zler ush7rasad7: qorg`an-kend /1,239/, oq-oq 
/1,181/, saw7t-say jariq /3,173/, nayza-sun`u /2,306/, q7l7sh-qilish /1,192/, q7n-qin 
/1,192/, kisen-kishan /2,21/, saqpan-saln`u /3,389/, sadaq-jasig` /3,57/, sar7 jay-ja 
/3,81/, jaw-jag` /1,180/, jaraq-jarag` /1,294/, jariq-ur7slarda kiyetug`7n temir ko`ylek 
/3,23/, qalqan-qalqan /1,413/, qon`7raw-qon`rag`u /3,397/, bende-bandi /2,35/ 
sadaq /97/-sherig /2,104/, geze-kez oq atatug`7n or7n /3,332/, at7spaq-atish /1,92/, 
bashaq borisi-oq ush7na o`tkizilgen temir /3,239/, dab7l-tovil-an`g`a sh7qqanda 
qarsh7g`a qus ush7n qag`7latug`7n tavil-nog`ora. Men bul so`zdi arabshadan al7ng`an 
dep esaplayman. Lekin men bul so`zdi turklerdin` en` shetki u`lkelerindegi haq7yq7y 
tu`rklerden esittim./M.K.3,180/, ur7s-urush /1,192/, duzaq-tuzaq /1,213/, la`shker-
su-a`sker /1,312/, tutg`un /1,202/, jizaq-a`skerdin` ald7nda baratug`7n bo`limi 

 
52
/3,26/, -shebin`-juwan temir nayza /3,380/, su-a`sker /1,312/, bolun`-tutq7n /3,94/, 
quru-temirden islengen u`sh putaql7 bir q7yl7 ur7s a`spab7 /3,242/. 
5. Diniy isenimge baylan7sl7 so`zler. 
&DLT[ tin` so`zlik quram7nda tu`rkiy xal7qlar7n7n` islam dinin qab7llag`ang`a 
shekemgi diniy isenimine baylan7sl7 so`zler az sanda qollang`an: -ta`n`ir-tan`ir /2,9/, 
sin`qa /3,72/ -go`r ma`nisin an`latad7, jin-jel /3,178/, shaytan-jek /2,274/, ja`nnet-
ushmaq /3,384/, sa`lle-subluq /2,103/. 
6. Mal sharwash7l7g`7na baylan7sl7 so`zler. 
&DLT[te mal sharwash7l7g`7na baylan7sl7 qollan7latug`7n so`zler ko`plep 
ush7rasad7. Mal sharwash7l7g`7na baylan7sl7 leksika altay tilleri sem yas7na kiretug`7n 
xal7qlard7n` turm7s7ndag`7 en` a`hmiyetli-basl7 tarawlard7n` biri. &DLT[te 
to`mendegidey so`zler qollang`an: at-at /1,70/, ingen-in`an-urg`ash7 tu`ye, 1,142/, 
don`7z-ton`uz /1,296/, an`-an`-qust7n` at7 /1,76/, quyr7q-quzruq /2,344/, jem-jem 
/1,444/, qoy-qoj /1,127/, qon /arg`u tilinde 3,154/, bota-botu /2,393/, botuq 
/3,236/, tu`ye-tewaj /1,147/, atan-atan-pishtirilgen tu`ye /1,105/, bug`a-buqa 
/3,246/, buwra-bug`ra-erkek tu`ye /1,397/, o`giz-okuz /1,288/, teke-teka /3,113/, 
eshki-eshku /2,21/, qoshqar-qosh-qoshqar, tiykar7 qoshin`ar /1,311/, qoshingar 
/3,113/, qoshn`ar /3,392/, qus-ushuq /3,82/, an`-aw /1,109/, qoz7-qozi /1,215/, tay-
tay /1,304/, tuyaq-tuiaq /2,102/, j7lq7-jilqi-to`rt ayaql7 haywanlard7n` ba`rinin` at7 
/3,41/, sawl7q-sag`liq /2,319/, biye-bi /3,223/, baytal-qisr, qul7n-qulun /1,221/, 7laq-
og`laq-eshki balas7 /1,141/, mu`yiz-mun`uz /1,72/, ju`n-jun` /1,465/, quyr7q-
qudruq /1,438/, quzruq /2,344/, ayg`7r-azgir /1,167/, eshki-og`laq /3,159/, s7y7r-
sig`ir /1,344/, tusaw-tushag` /1,443/, jaylaw-jaylag` /2,410/, jal-jal ha`mme tu`rkiy 
qa`wimleri tillerinde de &jal[ aq7rg`7, pitetug`7n mu`she, ag`za degen ma`nide 
/M.K.3,175/, jelin-jelin /3,323/, eshjaq /1,246/, sig`ir /3,344/, baqlan-jas, semiz 
qoz7 /1,415/, jabi-er u`stine qoy7latug`7n ko`pshik, ko`rpeshe /3,30/, Ud-s7y7r 
/1,331/, qulan-jabay7 eshki /1,392/, toqli /1,405/, -alt7 ayl7q qoshqar, buzag`u 
/1,417/, teri /3,205/, uz-o`giz /3,411/. 
7. Quslar ha`m haywanatlar du`n yas7na baylan7sl7 so`zler. 
&DLT[ tin` so`zlik quram7nda quslar ha`m haywanatlar du`n yas7na baylan7sl7 
to`mendegi so`zler qollang`an: qus-qush /3,12/, qund7z-qund7z, suw iyti /1,426/, 
g`arg`a-qarg`a /1,255/, qanat-qanat /2,10/, g`az-qaz /1,255/, p7sh7q-mush /2,22/, 
taw7q-taqag`u /1,417/, qurt-qush-qurt /3,12/, taz7-tajg`an /2,23/, ko`pa`k-it /2,337/, 
bu`lbu`l-sanduvash /1,481/, quzg`7n-quzg`un /1,412/, uya-uja /3,342/, qarg`a-
qarg`a /1,401/, sazan-shazan-shayan, peshshe, sh7b7n /3,378/, ar7slan-arslon /1,105/, 

 
53
u`yrek-ordak /2,34/, torg`ay-torig`a /3,189/, taw7q-taquq /2,330/, shabaq-shabaq 
/1,361/, q7rg`aw7l-suklin /1,415/, j7lan-jilan /1,147/,  kiyik-kejik /1,170/, bal7q-baliq 
/1,103/, tu`lki-tilku /1,404/, jolbar7s-bars /1,330/, a`jdarha-nek jilan /3,170/, 
sun`qar-son`qur /2,101/, tegin`-sobol , Susarlar sem yas7na kiretug`7n j7rtq7sh 
haywan /3,381/, quw-qug`u /3,245/, sh7msh7q-shanshurg`a /3,260/, qara qus-
qaraqush-q7rg`7y /3,240/, iyt-it /1,71/, in-turag` /2,177/, qasq7r-bori /1,404/,  baqa-
qurbaqa /3,134/, q7rg`7y /387/-qirg`uj /2,101/, biyt /126/-bit /1,310/, arqar-taw 
eshkisi /1,221/, buti-put7, shat7 /1,255/, lashin /1,388/, buka-uz7n, u`lken j7lan 
/3,247/, qarl7g`ash /1,479/, mujav-p7sh7qt7n` balas7 /2,22/, bez-bez /3,134/, jangan-
bas7 aq bolg`an ala g`arg`a /3,396/, sishg`an-t7shqan /1,105/, orun` qush-aq lash7n, 
sun`qar,  
qara qush-bu`rkit, tebej qush-tu`ye qus, jun` qush-taw7s, el qush-q7rg`7y /1,319/, 
qanjiq-qansh7q /1,440/, taquq jalig`i-qoraz kekili /3,20/, jag`an-pil /3,36/, kejlik-
maym7l /3,190/, burga-bu`rge /3,219/, sirka /3,220/, turna-t7rna /3,257/, sun`qur-
j7rtq7sh quslard7n` birinin` at7 /3,392/, bursumoq-pors7q /3,423/, ko`ko`rshgun-
kepter, ko`gershin /3,425/, jumurtg`a-jum7rtqa, ma`yek /3,439/, tur7mtaj-j7rtq7sh 
qust7n` at7 /3,261/, kirpi-kiriptiken /1,393/. 
8. O`simlikler du`n yas7na ha`m diyxansh7l7qqa baylan7sl7 qollan7latug`7n so`zler. 
&DLT[ tin` so`zlik quram7ndag`7 o`simlikler du`n yas7na, sonday-aq 
diyxansh7l7qqa baylan7sl7 qollan7latug`7n so`zlerdi u`yreniw son7 ko`rsetedi, 
qaraqalpaq xalq7 eski waq7tlardan baslap o`simlikler du`n yas7n jaqs7 bilgen, 
sonl7qtanda qaraqalpaq tilinin` leksikas7nda o`simlikler du`n yas7na ha`m 
diyxansh7l7qta qollan7latug`7n so`zler ko`plep ush7rasad7: alma-alma /1,150/, piste-
bitrik /1,441/, jag`aq /3,15/, qam7s-qamish /1,456/, jemis-jemish /2,19/, yer 
at7zlandi-jer egiske tayarlan7p bolindi, at7z-atiz /1,287/, terek-terak /1,390/, da`n-
tarug` /2,118/, qay7n`-qazin` /3,380/, ag`ash-jig`ash /2,28/, arsha-arshu /1,303/, 
tal-tal-jas shaqa /3,171/, sh7b7q-shibiq /1,309/, qaw7n-qag`un /2,335/, ur7q-urug` 
/1,95/, jantaq-jandaq /3,51/, puta-buta /1,180/, shaqa-butiq /2,151/, biyday-bugdaj 
/1,166/. Ay7r7m ilimpazlar bul so`zdi eski q7tay tilinen o`zlestirilgen so`z dep 
esaplayd7, gul /249/, -shashak /1,369/, tam7r /353/-jildiz /3,47/, tup /3,130/, qar7q-
salma /1,17/, tarig`-da`n /3,436/, jigda-jiyde /3,37/, jikan-jeken /3,29/, ot /1,70/, 
tun`luk-tu`ynek /3,394/, pishen-qushg`un-haywanlar jeytug`7n jas qam7s /1,412/, 
eruk-miywalard7n` ul7wma atamas7 /1,99/, u`zu`m-ju`zim /104/, arpa /1,144/, 
jag`aq-jan`g`aq /1,265/, shigit /1,337/, kepak-kepa`k /1,371/, jorinshqa-jon`7shqa 
/1,405/, burshaq-lobiya /1,433/, jukur-ul7wma da`n, biyday, tar7 /3,16/,-qaraqalpaq 

 
54
tilindegi &tar7[, tikan-tiken /3,51/, japurg`aq-jap7raq /3,58/, jen`lik-qaram7q /3,394/, 
saban-saban /2,366. 
9. Turm7sl7q leksika. 
&DLT[ tin` leksikas7nda turaq jay ha`m on7n` tu`rlerine, bo`limlerine baylan7sl7, 
kiyim-kenshekke, az7q-awqatqa, xojal7qtag`7 buy7mlard7n` atamalar7na baylan7sl7 
qollan7lg`an so`zler ko`plep ush7rasad7. 
a./ Turaq jay ha`m on7n` tu`rlerine baylan7sl7 qollan7latug`7n so`zler.  
&DLT[te qaraqalpaq xalq7n7n` ku`ndelikli turm7s7na baylan7sl7-turaq jay, on7n` 
tu`rleri, bo`limlerine baylan7sl7 to`mendegidey so`zler qollang`an: u`y /220/-ew 
/1,73/. &DLT[te diywal ma`nisin an`lat7w ush7n barl7q or7nda &tam[ so`zi qollang`an 
/1,186/, qap7-qapug` /1,97/. 
b./ Kiyimnin` tu`rlerin bildiretug`7n so`zler. 
&DLT[te kiyimnin` tu`rlerin bildiretug`7n so`zler-bas kiyimdi an`latatug`7n 
so`zler, u`st kiyimdi an`latatug`7n so`zler, kiyimnin` bo`limlerin an`latatug`7n 
so`zler, kiyimnin` qanday materialdan islengenin an`latatug`7n so`zler bol7p 
bo`linedi: 
 
 
1. Bas kiyimdi an`latatug`7n so`zler. 
Bo`rk-bork-bas kiyim /1,333/, sa`lle-suluq /3,278/, sharsh7-sarag`ush-shalg`7sh 
/1,449/, h.t.b. 
M. Qashg`ariyd7n` &DLT[ miynetinde &topp7[ so`zinin` etimologiyas7 tuwral7 
pikirler ush7rasad7: &tubu-to`be, tubu-adamn7n` to`besi, sonnan topp7[ /3,235/. 
2. U`st kiyimlerdi an`latatug`7n so`zler. 
Etik-etu`k /1,98/, ishik-ishuk haywanlard7n` terisinen tigilgen post7n /1,99/, 
ko`ylek-ko`n`laq /3,394/, bag`irdaq-hayallar tag`atug`7n na`rse /1,460/, ton-ton-
s7rttan kiyetug`7n kiyim /3,166/, sharuq-ayaq kiyim /3,350/, ishton-diz kiyim 
/1,305/, boshmaq-ayaq kiyim /2,317/, h.t.b. 
3. Kiyimnin` bo`leklerin an`latatug`7n so`zler. 
Jag`a-jaqa /1,254/, tu`yme-tugma /1,406/, jen`-jen` /3,373/, etek-etak /1,98/, 
shalg`ay-shalg`aj-qus qanat7n7n` ush7 /3,259/.  
4. Bezeniw buy7mlar7n an`latatug`7n so`zler. 
Ju`zik-juzuk /3,26/, monshaq-munshaq /2,320/, bilazuk /3,222/, sata-marjan, 
tag`7latug`7n bezeniw buy7m7 /3,237/, h.t.b. 
5. Kiyimnin` qanday materialdan islengenin bildiretug`7n so`zler. 

 
55
Parsha-barshin /1,168/, jipa`k-jipa`k /3,171/. &Ton[ so`zi Kultegin de ush7rasad7: 
&jshra ashs7z, tashra tonsiz jav7z jablaq budunta uza olurt7m[. Bul jerde &Ton[ so`zi 
ul7wma kiyim degen ma`nide qollang`an. M. Qashg`ariyd7n` &DLT[ miynetinde 
&ton[ so`zi &s7rttan kiyetug`7n kiyim[ ma`nisinde jumsalg`an: Tash ton-s7rttan 
kiyiletug`7n ton /3,166/, &Qaraqalpaq tilinde ton[ so`zi &qoyd7n` terisinen tigilgen, 
qal7n` kiyim & ma`nisin an`latad7. Prof. N.K. Dmitriev &shapan[ so`zi tu`rkiy 
tillerine pars7 tilinen kelip kirdi degen pikirdi aytad7. &Ko`ylek[ so`zi &DLT[ te 
&qo`n`laq[ formas7nda ush7rasad7 /3,394/. Us7 waq7tqa shekem tu`rkiy tillerinin` 
ishinde kiyim-kenshek atamalar boy7nsha birden-bir miynet bolg`an o`zbek ilimpaz7 
M. Asamatdinovan7n` miynetinde &ko`ylek[ so`zinin` kelip sh7g`7w7 tuwral7 pikirler 
ush7rasad7: &Eto nazvanie proizoshlo ot slovo &kun[-v7delennaya koja, yuft ,-lak 
affiks[. &Belbew[-kundelikli turm7sta qaraqalpaqlar shapann7n` yamasa tonn7n` 
s7rt7nan beline baylaytug`7n buy7mn7n` at7. Ol ha`r q7yl7 materialdag`7 tawarlardan 
isleniwi mu`mkin. Bul so`z qur7l7s7 boy7nsha &bel[ ha`m &baw[ degen eki so`zden 
ibarat. &DLT[ miynetinde bul so`z to`mendegi or7nlarda ush7rasad7: Er kurin 
qurshandi-adam belbewin baylayd7 /2,290/, bag`-baylaytug`7n qurin /3,319/. 
v./ Az7q-awqatqa baylan7sl7 qollan7latug`7n so`zler. 
&DLT[tegi az7q-awqatqa baylan7sl7 qollan7latug`7n so`zler bul qaraqalpaq 
xalq7n7n` materiall7q turm7s7 menen t7g`7z baylan7sl7 taraw bol7p tab7lad7. Qa`legen 
tildi al7p qarag`an7m7zda son7n` ishinde qaraqalpaq tilinde de adamzat ja`miyetinin` 
rawajlan7w basq7shlar7na baylan7sl7 az7q-awqat atamalar7 da rawajlan7p ot7rg`an. 
&DLT[ t7n` leksikas7nda bul tarawg`a baylan7sl7 to`mendegidey so`zler qollang`an: 
awqat-azuq /1,97/, aziq-awqat /as-ash /1,80/, sho`rek-shurak-gulshe /1,369/, 
nanetmak /1,218/, may-jag` /2,17/, pal-bal /2,409/, suw-suv /2,76/, duz as 
ma`nisinde-tuz /1,216/, su`t-sut /1,189/, ayran-ajran /1,142/, qaqlang`an qoy eti-
qaq et /2,326/, et-et /1,70/, sharap-sushik-sharap, ishimlik /3,406/, shag`ir /2,389/, 
qaymaq-qajaq /3,181/, uw /191/-ag`u /1,301/, qaz7-at qarn7n7n` may7 /g`,243/. 
&DLT[te ush7rasatug`7n az7q-awqatqa baylan7sl7 so`zlerdin` ay7r7mlar7 semantikal7q 
ma`ni o`zgerisine ush7rag`an. Ma`selen, &DLT[te &azuq[ so`zi ul7wma &awqat, as[ 
degen ma`nini an`lat7p kelgen bolsa, bul so`z ha`zir ma`nisi jag`7nan bir qansha 
taray7p &az7q-awqat[ so`z dizbeginin` qur7l7s7nda ush7rasad7. Un /1,241/, jumurtqa 
/2,363/, etmak /1,218/, suvsun /1,428/, 1) Biyday suw7, 2) Suw quy7lg`an ayrand7 da 
us7lay atayd7. ot-da`ri ma`nisinde /3,243/, mun-sorpa /1,176/, kez-qaspaq /1,316/, 
talqan-taqan /1,412/, majek-tu`yenin`, qoyd7n` qumalag`7 /3,182/, kimiz-q7m7z 

 
56
/1,346/, jog`urt-qat7q /3,207/, mursh-bur7sh /1,329/, qurut-ol qurt q7l7w ush7n 
qat7qt7n` suw7n s7r7qt7/qarluqsha 2,84/, ko`bik-kopuk /1,371/. 
g./ Ku`ndelikli turm7sta qollan7latug`7n zatlard7n` atamalar7. 
&DLT[tin` so`zlik quram7nda turm7sta qollan7latug`7n ha`r q7yl7 buy7mlard7 ha`m 
miynet qurallar7n an`latatug`7n so`zler ko`plep ush7rasad7. Olar to`mendegi so`zler: 
digirman-tegirman /3,282/, ko`pshik-ko`pshu`k-erdin` u`stine sal7natug`7n jab7w 
/1,443/, qazan-ashig /1,86/, qay7q-qajig` /1,126/, ko`sew-kuzaku /1,418/, er-ezar 
/2,379/, taraq-targ`aq /1,434/, p7shaq-bishak /1,366/, oshaq-oshaq /1,452/, q7rma-
qirma-konus formas7ndag`7 zat /1,40/, oraq-org`aq /1,141/, qaqpaq-qaqbaq /1,437/, 
to`sek-toshak /1,368/, qulp-kiritlik /1,463/, qamsh7-qamshi /1,395/, besik-beshik 
/1,239/, balta-baldu /1,395/, jip-jip /3,431/, deri-ot deri /1,71/, qap-qap /3,166/, 
dast7q-jastuq /3,50/, qas7q-qashug` /1,457/, juwen-jug`un /3,381/, ju`k-juk /1,218/, 
mes-qumg`an /1,412/, ko`pir-ko`pru`k /1,443/, ayna-ko`zu`ngu` /3,52/, iyne-jigna 
/2,10/, qaz7q-qozun`uq /3,393/, qabaq-qabaq /1,465/, gu`rek-kurak /2,335/, kiyiz-
kigiz /1,307/, keme-kema /1,188/, to`sek-toshak /1,466/, kerpish /1,424/, qamish-
sho`mish /3,344/, jarish-jar7s /3,17/, kozaj-guze /1,341/, toqpaq-toqimaq-kir 
juw7wsh7n7n` kirdi uratug`7n tayag`7 /3,192/, dast7q-jastuq /3,50/, jelim-jelim 
/3,355/, idish /1,92/, gilt kirit-gilt /1,339/, tikesh-tikush-nanbayl7q ka`sipke ta`n 
termin /1,339/, eshik-esik /1,168/, qag`ush-qay7s /3,324/, qumg`an-quman /2,408/, 
lag`un-ishi shuq7r q7l7p ag`ashtan islengen 7d7s /1,389/-la`gen, quzug`-qud7q /3,450/, 
tergi-dasturxan /1,40/, baqir-baq7r /1,456/, bilazuk-bilezik /1,473/, qon`grag`-
qon`7raw /2,413/, bog`-zat sal7natug`7n qorj7n /3,140/-bog`jama.h.t.b. 
Endi ku`ndelikli turm7sta jiyi qollan7latug`7n ay7r7m buy7mlard7n` atamalar7na 
toqtaym7z: &Oshaq[ qaraqalpaq xalq7n7n` turm7s7nda u`ydi j7l7t7w ha`m awqat 
tayarlaw ush7n qollan7lad7. Bul so`z M. Qashg`ariydin` so`zliginde &oshaq[ 
formas7nda ush7rasad7. /1,95/ &Oshaq[ so`zinin` etimologiyas7 tuwral7 ko`plegen 
pikirler ayt7l7p. olard7n` ishinen E.V. Sevortyann7n` pikiri d7qqatqa 7lay7q: ot /ogon /-
shaq /jesh /. &P7shaq[ so`zi ku`ndelikli turm7sta jiyi qollan7latug`7n buy7md7 
an`latad7.  
M. Qashg`ariyd7n` so`zliginde bul so`z &bishak[  tu`rinde ush7rasad7. Al &pa`ki[ 
so`zin etimologiyal7q jaqtan ilimpaz ‰.A. ‰smailov &pakana[ so`zi menen 
baylan7st7rad7. &Qas7q[ so`zi etimologiyal7q jaqtan &DLT[ miynetindegi &qaziq[ so`zi 
menen baylan7sl7. Qaraqalpaq xalq7n7n` ku`ndelikli turm7s7nda qollan7latug`7n qas7q 
tiykar7nan bur7nlar7 ag`ashtan tayarlang`an. 
10. ?aq7tt7 ha`m o`lshem birligin an`latatug`7n so`zler. 

 
57
&DLT[ te waq7tt7-j7l ma`wsimleri, mezgildi, o`lshem birliklerin an`lat7w ush7n 
to`mendegidey so`zler qollang`an: j7l-jil /1,80/, ba`ha`r-jaj /3,175/, bu`gin-bu`ku`n 
/1,227/, tu`n-tun /1,252/, ay-ai /1,110/, aqsham-axsham /1,131/, gu`z-kuz /2,133/, 
q7s-qish /1,111/, tan`-tan` /2,25/, jaz-jaz /2,199/, erte-erta-tan`, sa`ha`r waq7t7 
/1,145/, gewgim /187/-in`ir /1,120/, qulash-qulash-negizinde qol ash /1,340/, od-
waq7t /1,111/, batman-batpan /1,415/, man`gu-ma`n`gi, sheksiz man`gu ajun-
sheksiz du`n ya /3,388/, tush-tu`s, ku`n sh7qqannan keyingi waq7t /3,138/. 
11. Abstrakt tu`siniklerdi bildiretug`7n so`zler. 
&DLT[ tin` so`zlik quram7nda abstrakt tu`siniklerdi an`latatug`7n to`mendegi 
so`zler qollang`an: uma kelsa qut kelir-miyman kelse bax7t keler, kewil-qon`ul 
/2,23/, qut-qut /1,118/, qedir- 1. qadir-q7y7n, 2. qadir-ku`shli /1,344/, ant /184/-and 
/1,78/, aq7l /61/-aswrtg`wq er-aq7ll7 adam /3,446/, qayg`7-qadg`u /3,331/, 
mwn`lwg` /3,393/, otwnsh-qar7z /1,151/, qorq7n7sh-qorqwnsh /3,183/, gu`na-jazuq 
/1,475/, uyq7-uzu /1,75/, tilek-tilak /1,390/, isenim-inansh /3,452/, u`mit-wmwnsh 
/3,342/, ton`wldi-tu`n`ildi /3,404/, oxsunur-o`ksiner /3,384/, men`w-ma`n`gi 
/3,72/, bajram-bayram /3,191/, erdam-a`dep, minez /3,156/, okunsh-o`kinish 
/3,451/, tan`-a`jay7p, hayran qalarl7q /qaraqalpaqsha tan` qalarl7q /3,366/. 
12. Ta`biyat qub7l7slar7na baylan7sl7 so`zler. 
&DLT[ tin` leksikas7nda ta`biyat qub7l7slar7na baylan7sl7 to`mendegidey so`zler 
qollang`an: jel-jel /1,252/, qar-qar /1,195/, duman-tuman /1,157/, muz-buz /1,195/, 
sa`l-aqin /1,171/, shamal-esin /1,284/, suw7q-soguk /3,377/, ho`l-jl-7zg`ar /3,225/, 
bult-bulit /1,156/, jas7n-jashin /3,57/, shaqmaq-ot jag`7w /2,114/, jan`b7r-jag`mur 
/1,270/, q7raw-qirag`u /1,417/. 
Qaraqalpaq tilindegi &jel[, &samal[, &shamal[, &daw7l[ so`zleri ko`pshilik 
jag`daylarda sinonim so`zler retinde qollan7lad7. Bulard7n` ishinen &jel[ so`zi ul7wma 
tu`rkiy tillerine ortaq leksikal7q birlik bol7p tab7lad7. Qaraqalpaq a`debiy tilinde 
&samal[ so`zi jiyi qollanad7. Akademik V.V. Radlovt7n` &Op7t slovarya tyurkskiy 
nareshiy[ miynetinde &samal[ ha`m &shamal[ so`zlerinin` ma`nilik o`zgesheligi 
ko`rsetiledi: &samal-tixiy veterok sumerki[ /Rsl., IV,s. 433/; &shamal-veter[ /Rsl., 
IV,s. 992/. 
&Daw7l[ so`zi qaraqalpaq tilinde &ku`shli samal[ ma`nisinde jumsalad7: 
Ay7r7m ilimpazlar &samal[ so`zin arab tilinen o`zlestirilgen so`z dep esaplayd7. 
&Boran[ so`zinin` etimologiyas7 tuwral7 qarama-qars7 pikirlerdi ush7rat7wg`a bolad7,  
sebebi ul7wma &vir[ tubiri menen tu`rkiy, slavyan, mongol, iran, ugro-fin tillerinde 
so`zler ush7rasad7.  &Boran[ so`zin T.A. Bertagaev, G. Derfer mongol tilinen 

 
58
o`zlestirilgen so`z dep esaplasa, N. M. Shanskiy, M. Fasmer bul so`zdi tu`rkiy 
tillerindegi &vir[ /vertet / so`zinin` tiykar7nda payda bolg`anl7g`7n aytad7. &DLT[ te 
boran so`zinin` ma`nisi &qaz[ so`zi menen berilgen: &qaz boldi-boran qozg`ald7[. 
/3,161/. 
13. Ta`lim-ta`rbiya jum7slar7na baylan7sl7 qollan7latug`7n so`zler. 
&DLT[ te ta`lim-ta`rbiya beriwge, xal7qt7n` rux7y o`mirine baylan7sl7 to`mendegi 
so`zler qollang`an: bilik-ilim /1,253/, biliklik kishi /1,466/, j7r-jir /2,22/, so`z-soz 
/3,136/, ta`lim-talim /1,179/, qob7z-qobuz /1,346/, qos7q-qoshug` /1,357/, tushgut-
sha`kirt /2,313/, sozug jashrushdi-jumbaq /3,111/. 
14. Ka`sipke baylan7sl7 qollan7latug`7n so`zler. 
temirshi /3,284/, salshi-aspaz /3,416/, sibizg`i /1,186/, saku-dukan, o`nerxana 
/3,249/, tarig`shi /2,56/, emshi-ta`wip. 
15. Kosmosl7q ha`m geografiyal7q ob ektlerdi bildiretug`7n so`zler. 
&DLT[ te kosmosl7q ha`m geografiyal7q ob ektlerdi an`lat7w ush7n to`mendegi 
so`zler qollang`an: a`lem-ajun /3,60/, ku`n-kun /1,177/, sh7g`7s-kun tug`sug` 
/1,430/, elat-el /1,83/, jer-jer /1,83/, tozan`-tozitg`an-shan` /1,470/, tozg`irdi-
tozan` ko`terildi /2,206/, taw-tag` /1,96/, jar-jar /3,156/, alan`-alan` /1,154/, 
aspan-ko`k /3,146/, juld7z-jwldwz /3,47/, ko`l-ko`l-ten`iz /3,149/, jeban` jer-quml7 
jer /3,383/, topraq-tupraq /1,194/, ay-aj /1,258/, taq7r-taqir jer-daraqs7z, binas7z jer 
/1,342/, ten`iz-ten`iz /3,374/, kesek-kesak /1,372/, qum-qum /1,114/, jol-jol 
/3,451/, q7r-qir-taw ma`nisinde /3,46/, jurt-ba`lent jerlerde saqlan7p qalg`an u`ydin` 
or7nlar7, diywal, qorg`ann7n` qald7qlar7 /3,13/, o`ku`z-o`zek /3,353/, quyash-quyash 
/2,390/, kun batsig`-bat7s /1,430/, oj-oy /1,84/, balshiq-balsh7q.