Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

š13. Uyg`8r jaz8w8 estelikleri 
 
Uyg`7rlar Orayl7q Aziyada jasaytug`7n bay ma`deniy miyrasqa iye xal7qlard7n` 
biri. XIX a`sirdin` aq7r7nda uyg`7r xalq7n7n` islamg`a shekemgi ma`deniy miyraslar7n 
u`yreniw ush7n Orta ha`m Sh7g`7s Aziyan7 izertlew boy7nsha or7s komiteti du`zildi. 
Bul komitet tariyx, arxeologiya, til ha`m etnografiyal7q materiallard7 toplayd7. Orayl7q 
Q7taydag`7 Gan -su u`lkesi ha`m Q7tay Tu`rkistan7nan budda, xristian, manixey-dini 
shirkewlerinen tab7lg`an estelikler jer ju`zi ilimpazlar7n7n` d7qqat7n o`zine tartad7. 
Eski qorg`anlar ha`m shirkewlerdin` diywallar7na sal7ng`an joqar7 ma`rtebeli uyg`7r 
xanlar7n7n` su`wretleri, bezeniw buy7mlar7 ko`plep tab7lad7. 

 
59
 
Skul ptural7q esteliklerdin` ay7r7mlar7 Sankt-Peterburgtag`7 Ermitajda, Evropa 
ha`m Yaponiya muzeylerinde  saqlanbaqta. 
 
Akademik S.F.Ol denburg bul esteliklerdi arxeologiyal7q bag`darda izertlew 
maqsetinde Bat7s Q7tayg`a eki ret ekspeditsiya sho`lkemlestiredi. 1890-j7l7 porushik 
Bawer Q7tay Tu`rkistan7ndag`7 Kushi qalas7 jan7nan hind tilinde jaz7lg`an estelikti 
tabad7. Us7 j7ldan baslap ha`r j7l7 bul ma`selege q7z7g`7wsh7l7q ku`sheyip da`slep 
budda dinine baylan7sl7 hind jazba estelikleri, keyin Q7taydag`7 Sushjaw, Turfan qalas7 
a`tirap7nan uyg`7r jazba estelikleri tab7lad7. XI-XIV a`sirlerde jaz7lg`an Tur fan jazba 
esteliklerin izertlewde akademik V.V.Radlovt7n` x7zmeti u`lken. Ol 1899-j7l7 
Klementstin` tapqan eki hu`jjetin ja`riyalad7. 1905-1906-j7llar7 Bavariya ilimler 
Akademiyas7nda professor Gryunvedel  ekspeditsiyas7 waqt7nda tab7lg`an hu`jjetlerdi 
ja`riyalayd7. 
 
Bul jazba estelikler boy7nsha V.V.Radlovt7n` izertlewleri ol qayt7s bolg`annan 
keyin sha`kirti S.E.Malov ta`repinen baspag`a tayarlan7p 1828-j7l7 Sankt-Peterburg 
qalas7nda &Uyg`7r tilinin` estelikleri[ degen atamada kitap bol7p bas7l7p sh7qt7. Bul 
estelikler boy7nsha A.Lekok, F.V.Myuller, S.E.Malovt7n` izertlew jum7slar7 bar. 
S.E.Malov o`zinin` 1951-j7l7 ja`riyalang`an &Eski tu`rkiy jazba estelikleri[ miynetinde 
uyg`7r jaz7wl7 estelikler, uyg`7r alfaviti tuwral7 ken` tu`rde mag`l7wmat beredi. 
 
Uyg`7r jaz7wl7 esteliklerdi izertlegen ilimpazlar uyg`7r alfavitinin` payda bol7w7 
tuwral7 o`zlerinin` pikirlerin bildiredi. Akademik V.V.Radlov &uyg`7r jaz7w7 siriya 
jaz7w7 tiykar7nda payda bolg`an[,-dep o`zinen 100 j7l bur7n pikir bildirgen Yu. 
Klaprott7n` pikirine qos7lad7. Frantsuz ilimpaz7 Got yo, akademik V.V.Bartol d, 
professor S.E.Malov uyg`7r jaz7w7 sogdiya alfaviti tiykar7nda payda bolg`an7n 
an7qlayd7. 
 
Uyg`8r alfaviti 
  Uyg`7r jaz7w7 jan`a sogdiya jaz7w7 tiykar7nda payda bol7p keyin ala uyg`7rlardan 
mongollarg`a, mongollardan manshjurlarg`a o`tken. Uyg`7r alfavitinde 22 ha`rip 
bol7p, uyg`7r tilindegi 28 sesti an`lat7w ush7n jumsalg`an. Segiz daw7sl7 sesti an`lat7w 
ush7n bes tan`ba qollan7lg`an, a,e sesleri ush7n ha`r birine bir tan`ba, 7,i sesleri ush7n 
1 tan`ba, o,u sesleri ush7n 1 tan`ba, o`,u` sesleri ush7n bir tan`ba jumsalg`an. 
 
Jigirma daw7ss7z sesti: p,b,v,g`,q,x,g,k,d,t,j,z,y,l.m,n,r,s,sh,sh, an`lat7w ush7n 
17 tan`ba qollan7lg`an. p,b, sesleri ush7n bir tan`ba jumsalg`an. Uyg`7r jaz7w7nda 
joqar7dan to`menge qaray jaz7lad7. Arab jaz7w7ndag`7 s7yaql7 ha`ripler so`zdin` 

 
60
bas7nda ha`m aq7r7nda o`zgeredi. Uyg`7r jaz7w7ndag`7 jumsalg`an 22 ha`riptin` 19 
ha`ribi u`sh tu`rli formag`a iye,1 ha`ribi (x) so`zdin` bas7nda ha`m ortas7nda 
jaz7lad7, 2 ha`ribi (z,j) so`zdin` aq7r7nda jaz7latug`7n tu`rge iye.Uyg`7r jaz7w7 eski 
jazba esteliklerde ha`r q7yl7 atamalar menen atalg`an M. Qashg`ariy o`zinin` &DLT[  
miynetinde on7 tu`rkshe jaz7w dep atayd7 (1,47, 65). Alisher Naway7 &tu`rkshe xat[ 
atasa, arab tariyxsh7lar7n7n` biri-‰bn Arabshah  o`zinin` &Ajoibu-l-maqdur fi navoibi 
Taymur[ sh7g`armas7nda uyg`7r xat7[, Abdirazzaq baxshi 1480 j7l7 &Xibatul-
Haqay7qt7n`[ ko`shirme nusqas7nda &mongol xat7[ dep atag`an7n ko`remiz. 
Uyg`7r jaz7wl7 esteliklerdin` en` eskileri islam dini  taralmastan bur7n eski 
tu`rkiy  ma`deniy ortal7g`7nda do`retilgen. Bul estelikler sol da`wirdegi tu`rkiy 
xal7qlar7n7n` siyasiy ja`miyetlik,  ma`deniy turm7s7n7n` barl7q tarawlar7n o`zinde 
sa`wlelendiredi. A`debiy, diniy filosofiyal7q, tariyx7y, ilimiy miynetler, ra`smiy is 
qag`azlar7-jarl7q, tilxat, guwal7qnama, xojal7q islerine baylan7sl7 tekstler qa`bir 
bas7ndag`7 ha`ykel taslardag`7 jaz7wlar h.t.b.  estelikler saqlang`an. Bul jazba 
esteliklerdin` ishinde manixey, budda, xristian dinlerine baylan7sl7 do`retilgen diniy-
filosofiyal7q do`retpeler salmaql7 or7nda iyeleydi. 
M. Qashg`ariy tu`rkiy qa`wimlerinde qollang`an jaz7w tuwral7 mag`l7wmat 
berip, uyg`7r jaz7w7 tuwral7 b7lay deydi: Barl7q qag`anlar ha`m sultanlard7n` kitaplar7, 
jaz7wlar7 a`yyemgi da`wirlerden ha`zirgi ku`nge shekem Qashg`ardan Sh7n 
ma`mleketine shekem barl7q tu`rk qalalar7nda us7 jaz7w menen jaz7lg`an.   Temuriylar 
da`wirinde  jasag`an ‰bn-Arabshah us7 jaz7wd7n` shag`ataylar aras7nda ken` 
taralg`an7n ko`rsetedi: &Olar (shag`atayl7lar) o`zlerinin` tilxat, xat, pa`rman, kitap, 
pitim, qos7q, q7ssa, hikaya, esap ha`m patsha saray7na tiyisli barl7q hu`jjetlerdi, 
sh7n`g`7zana tu`zu`klerdi yag`n7y tariyx7y sh7g`armalard7 us7 jaz7wda jazad7. Bul 
jaz7wd7 jaqs7 bilgen adam olard7n`  aras7nda qor bolmayd7, sebebi bul olar ush7n 7r7sq7 
deregidu`r[ (Rustamov A. ‰bn-Arabshax tu`rkiy yazuvlar xakida // Adabiy meras. 
1976, 5, 39 bet). Tu`rkiy ortal7qta do`retilgen  sogdiya jazba esteliklerinen en` eskisi 
birinshi tu`rk qag`anat7 da`wirinde jasag`an tu`rk ha`meldar7 Maxan teginnin` 
qazalan7w7 mu`na`sibeti menen 583-588 j7llard7n` shamas7nda ornat7lg`an Bug`ut 
ha`ykel tas7ndag`7 jaz7wlar bol7p tab7lad7. Bul estelik ha`zirgi Mongoliya ma`mleketi 
aymag`7nda jaylasqan. 
Sevreysomonnan tab7lg`an triumfal  (u`sh tilli) jaz7w bolsa uyg`7r qag`anl7g`7 
da`wirine tiyisli 762 j7l7 jaz7lg`an. Bul jaz7w uyg`7r qag`an ‰ngi Yag`laqard7n` jen`isli 
a`skeriy atlan7slar7 hu`rmetine jaz7lg`an. Us7 ha`ykel tastag`7 u`sh tilli jaz7wd7n` biri- 

 
61
tabg`ashsha, ekinshisi-runal7q tu`rkiy  jaz7w7nda, u`shinshisi-sogdiya jaz7w7nda 
jaz7lg`an.    
 
Uyg`7r jaz7w7 VI a`sirlerden baslap XV a`sirlerge shekem arab jaz7w7 menen 
qatar jumsald7, al budda diniy isenimindegi tu`rkiy xal7qlar7 aras7nda, ha`tte XVIII 
a`sirge shekem qollan7wda bold7. 
  Uyg`7r jaz7w7nda IX-X a`sirlerge tiyisli bolg`an tu`rkiy tillerinin` jazba 
estelikleri payda bolad7.  
 
 
 
 
 
 
š14. Yusup Has Hajibtin` &Qutadgu bilik[  sh8g`armas8 ha`m on8n` tili 
 
Tu`rkiy a`debiy tilinde jaz7lg`an eski jazba esteliklerdin` biri Yusup Has Hajibtin` 
1069-j7l7 jaz7p pitkerilgen &Kutadgu bilik[ (Bax7t keltiriwshi bilim) sh7g`armas7 bol7p 
tab7lad7. Bul sh7g`arma avtord7n` o`zinin` ko`rsetip o`tkenindey, tu`rkiy jazba 
poeziyas7n7n` en` da`slepki u`lgilerinin` biri.      
&Qutadgu bilik[ tili jag`7nan karluk tillerine jaq7n, tu`rkiy tillerinin` d
∼z topar7na 
ta`n belgiler saqlang`an, poemada arab-pars7 so`zleri az, barl7g`7 94 so`z qollang`an. 
&Qutadgu bilik[ tin` ha`zirge shekem ilim ush7n belgili u`sh nusqas7 saqlang`an.  
1. Vena nusqas7. Bul nusqa 1439-j7l7 uyg`7r jaz7w7 menen Gerat qalas7nda 
ko`shirilgen. Son` belgisiz sebepler menen Stambulg`a al7p ketiledi. Bul nusqan7 sol 
jerde diplomatiyal7q x7zmette ju`rgen belgili Avstriya ilimpaz7, elshi ‰osif-fon-Xammer 
Purgshtal  (1774-1847) sat7p al7p Venadag`7 korollik kitapxanag`a sawg`ag`a beredi. 
 
2. Kair nusqas7. Bul nusqa XIV a`sirdin` birinshi yar7m7nda arab jaz7w7 menen 
jaz7lg`an. Ha`zir bul nusqa Kairdag`7 Kediben kitapxanas7nda saqlanad7. Bul nusqa 
nemis ilimpaz7 B.Morits ta`repinen 1896-j7l7 tab7lg`an. Us7 nusqa tiykar7nda 
ko`shirilgen akademik V.V.Radlovt7n` qol jazbas7 Rossiya ‰limler Akademiyas7n7n` 
Sh7g`7s tan7w institut7n7n` Sankt-Peterburg bo`liminde saqlanad7.  
 
3. Namangan nusqas7. Bul nusqa arab jaz7w7 menen jaz7lg`an 1914-j7l7 
A.Z.Valitova ta`repinen Namangan qalas7nan tab7lg`an. O`zbek ilimpaz7 A.Fitrat 
1924-j7l7 bul nusqan7 Tashkenttegi Respublika kitapxanas7na a`kelip 
taps7rad7.O`zbekstan ‰limler Akademiyas7n7n` Abu Rayxan Beruniy at7ndag`7 Sh7g`7s 
tan7w institut7n7n` qol jazba arxivinde saqlanbaqta. 

 
62
 
&Kutadgu bilik[ sh7g`armas7n7n` Kair nusqas7n akademik V.V.Radlov 1891-j7l7 
Sankt-Peterburgta bast7r7p sh7g`ad7. Ol ko`lemi jag`7nan on bir da`pterden ibarat. Bir 
adamn7n` qol jazbas7 menen jaz7lg`an. Teksttin` qos7msha qos7lg`an ha`m o`shirilgen 
jerleri bar.  
 Akademik 
V.V.Radlovt7n` 
ko`rsetiwine qarag`anda  bul nusqa en` da`slepki 
nusqa bol7w7 mu`mkin. Ol tu`rkiy jazba esteliklerdi izertlewde ha`zirgi janl7 tiller 
materiallar7n bassh7l7qqa al7wd7 us7nad7. V.V.Radlovt7n` so`zdin` anlaut ha`m auslaut 
pozitsiyalar7nda u`nsiz daw7ss7zlard7n` jumsal7w7, al inlaut pozitsiyada u`nli 
daw7ss7zlard7n` a`sirese &d[  fonemas7n7n` jumsal7w7 s7yaql7 fonetikal7q qub7l7slarg`a 
tiykarlana ot7r7p &Arqadag`7 tu`rkiy tilleri fonetikas7[ (Leyptsig, 1882) miynetinde bul 
estelikti Sh7g`7s tu`rk tilleri a`sirese tuva tiline jaq7nlast7rad7. 
 
Uyg`7r jazba esteliklerinin` fonetikal7q qur7l7s7n izertlewde V.Tomsennin` 
izertlewleri d7qqatqa 7lay7q. 
 
Stambuldag`7 &Tu`rk uy7m7[ sho`lkemi &Kutadgu bilik[tin` Vena nusqas7n 
1942-j7l7, Kair nusqas7n 1943-j7l7, Namangan nusqas7n 1943-j7l7 o`z ald7na ay7r7m- 
ay7r7m kitap etip bast7r7p sh7g`ard7. Bunnan son` ja`ne bir ma`rtebe 1949-j7l7, 1957-
j7llar7 u`sh nusqan7n` bas7n biriktirip eki bo`limnen ibarat etip Stambulda qayta 
baspadan sh7g`ard7.  
 
O`zbekstanl7 ilimpazlard7n` ishinen Kayum Karimov 1962-j7l7 Tashkent 
qalas7nda &Kutadgu bilik[ tilindegi seplik kategoriyas7[ degen temada kandidatl7q 
dissertatsiya jaqlad7. 
 1971-j7l7 Namangan qalas7nan tab7lg`an nusqa o`zbek tiline awdarma jasal7p 
ha`m tol7qt7r7l7p (Kair ha`m Vena nusqas7nan 614 ba`yit qos7l7p), K.Karimovt7n` 
baspag`a tayarlaw7nda bas7l7p sh7qt7. 
 &Kutadgu 
bilik[ 
sh7g`armas7n7n` ko`lemi tuwral7 mag`l7wmatlar. 
 
&Kutadgu bilik[tin` Vena nusqas7nda 1430 qatar, Kair nusqas7nda 4361 qatar, 
Namangan nusqas7nda (5793 qatar+614/6407) qatar qos7q berilgen. 
 
&Kutadgu bilik[ sh7g`armas7 tuwral7 qaraqalpaq ilimpazlar7nan X.Xamidov, 
K.Ma`mbetovlard7n` miynetlerinde so`z etilgen. 
 
Ma`deniy-tariyx7y ko`z qarastan &Kutadgu bilik[ u`lken a`hmiyetke iye. 
&Kutadgu bilik[ sh7g`armas7 payda bolaman degenshe uyg`7r jaz7w7nda yuridikal7q 
hu`jjetler, ay7r7m awdarma ko`rkem sh7g`armalar jaz7l7p ju`rgeni menen tu`rkiy 
a`debiy tildin` payda bol7w7na, tu`rkiy jazba poeziyan7n` qa`liplesiwine bul sh7g`arma 
u`lken ta`sir jasad7. 

 
63
 
Professor A`.Nadjiptin` ko`rsetiwine qarag`anda &Kutadgu bilik[ tin` payda 
bol7w7 menen tu`rkiy jazba a`debiy tilinin` qa`liplesiw basq7sh7 tamamland7
1
. Bul 
a`debiy til Karaxanid ma`mleketinin` a`debiy tili bol7p onda uyg`7r-karluk tilleri 
tiykarg`7 or7nd7 iyeledi, bul a`debiy tildin` tiykar7nda son`g`7l7g`7nda eski o`zbek tili 
payda bold7. Son7n` menen birge &Kutadgu bilik[ sh7g`armas7 tek Karaxanid 
ma`mleketi aymag`7nda g`ana emes, al XIV-XV a`sirlerde Alt7n Orda ma`mleketi 
tus7nda tu`rkiy xal7qlar7n7n` a`debiy do`retiwshiligine de belgili  ta`sirin tiygizdi. 
 
Ma`selen, Alt7n Orda ma`mleketinin` tiykarg`7 administrativlik a`hmiyetke iye 
qalalar7n7n` biri Edil da`r yas7n7n` boy7nda jaylasqan Saraysh7q qalas7n arxeologiyal7q 
qaz7p izertlewler pay7t7nda &Kutadgu bilik[ poemas7nan ba`yitler jaz7lg`an u`lken 
gu`ze tab7lad7. Bun7n` o`zide tu`rkiy xal7qlar7n7n` ma`deniy turm7s7nda bul 
sh7g`arman7n` belgili a`hmiyetke iye bolg`anl7g`7n tast7y7qlayd7. 
 
Sh7g`arman7n` kirisiw bo`liminde sol da`wirdegi Kashgar xan7-Tabgash Bug`ra 
Qaraqag`ang`a sawg`a etilgeni bayanlang`an. Kashgar xan7 bul sawg`ag`a juwap 
retinde Yusup Balasag`7nl7g`a &Has-Hadjib-dan7shpan, bas ken`esgo`y[ degen ataq 
beredi. 
 
&Kutadgu bilik[ mazmun7 jag`7nan to`rt tu`rli ma`seleni ortag`a qoyad7: 1. 
a`dalat, 2. da`wlet, 3. aq7l, 4. qanaat. 
 
Yusup Xas-Xajibtin` ko`rsetiwinshe eldi basqar7w ush7n us7 to`rt tu`rli talap 
og`ada za`ru`r bol7p esaplanad7. 
 
Birinshiden, eldi basqar7w ush7n patsha a`dil bolmag`7 kerek. Bul Kuntuwd7 
patsha obraz7 arqal7 berilgen. 
        
 
Ekinshiden, el xal7q paraxatsh7l7qta, abadanl7qta jasaw7 ush7n ma`mlekettin` 
g`a`ziynesi mol bol7w7 ha`m bul bayl7qt7 o`z orn7nda jumsawsh7 bilimli adamlar 
za`ru`r. Bul bag`dar patshan7n` wa`ziri Aytold7 obraz7 arqal7 berilgen. 
 
U`shinshiden, ma`mleket aq7l ha`m parasat arqal7 basqar7l7w7 kerek. Bul 
ma`sele wa`zirdin` aq7ll7 ul7 Ug`dulmish obraz7 arqal7 beriledi. 
 
To`rtinshiden, ha`r qanday adamn7n` qanaatl7, insapl7 bol7w7 kerekligi 
wa`zirdin` tuw7sqan7 Odgurmish obraz7 arqal7 berilgen. 
 
Yusup Xas-Xajib &Kutadgu bilik[ do`retpesinde til haqq7nda og`ada bahal7 
pikirlerdi ortag`a taslayd7: 
 
Til-aq7l menen bilimnin` awdarmash7s7. Til adamd7 hu`rmetli ha`m izzetli 
ko`rsetedi. Til son7n` menen birge adamd7 xor, zar etedi. Adam du`n yada eki na`rse 
                                                           
1
 Наджип А. Исследование по истории тюркских языков XI-XIV вв. Москва, 1989 

 
64
menen qartaymayd7, birinshisi  on7n` jaqs7 minezi, ekinshisi parasat penen ayt7lg`an 
so`zi. 
 
Adam balas7 tuw7lad7, o`ledi. Biraq eki na`rse on7n` art7nda qalad7, birinshisi 
danal7q so`zi, ekinshisi on7n` qaharmanl7g`7, qaharmanl7q adamn7n` tek at7n saqlap 
qalad7, al danal7q so`zleri bolsa on7n` at7n pu`tkil du`n yag`a jayad7. Son7n` ush7nda 
ma`n`gi jasamaqsh7 bolsan` izin`de o`ltirmeytug`7n so`z qald7r. 
 
&Kutadgu bilik[ esteliginin` grafikas7 ha`m tili boy7nsha mag`l7wmatlar. 
 
Professor S.E.Malovt7n` ko`rsetiwinshe &Kutadgu bilik[ da`slep arab 
grafikas7nda jaz7l7p, son` uyg`7r grafikas7na ko`shirilgen
1
. 
 
Fonetika taraw7nda erin u`nlesligi turaql7 saqlang`an: boldun`, ku`nu`n`, 
obutluq -uyatl7. So`zdin` ortas7nda &d[ fonemas7 jiyi qollan7lg`an: kidim-kiyim, 
qudruq-quyr7q, kedin-keyin, mad7n//metin-may7n//meyin, 
 
Morfologiya taraw7nda atl7q jasawsh7 -liq qos7mtas7 qollan7lg`an: kishilik-
adamgershilik. 
 
Tab7s sepliginde -n7//ni, -7g`//ig qos7mtalar7 jumsalg`an: tilni, yerni, 
musannifni, kishini, sab7n7-so`zin, yaraqs7zn7, asizig`-jarams7zd7, 
 
Bar7s sepliginin` -qa//ke qos7mtas7, sh7g`7s sepliginin` -d7n//din,- t7n//tin 
qos7mtas7 siyrek jumsalg`an: men`din, on`din, senin`den, yandan.     
 
Almas7qlar seplengende to`mendegi tu`rde jumsalad7: neni, an`ar, mun`ar, 
an7n`da. 
Feyildin` sha`rt meyili -sa//se, -sar//ser affiksi arqal7 an`lat7lg`an: usa-mu`mkin, 
bolsa, erse, barsar. 
Tilek meyil-qay//key, -g`ay//gey qos7mtas7 arqal7 an`lat7lg`an: yarag`ay, 
ash7lg`ay. 
Buyr7q meyildin` tol7q formas7-s7n//su`ni affiksi /ko`rsuni, kirsu`ni/,-sun//su`n 
affiksi arqal7, q7sqarg`an tu`ri-su//su` qos7mtas7 arqal7 an`lat7lg`an: tu`zu`lsu`-
du`zelsin, ash7nsu-quwans7n, tursu-jasas7n h.t.b. 
Hal feyil-u//u`,-a//e affiksi arqal7 jasalg`an: ashu-sashu-sanay ha`m tan`lay; -
ayu-so`yley, sayu-sanay, hal feyildin` bol7ms7zl7q tu`ri -maz//mez, mat7n//metin, 
g`7nsha qos7mtalar7 arqal7 an`lat7lg`an: q7lumaz, bilmedin, tapundurmad7n, 
ay7rmad7n, yarmad7n, h.t.b. 
Kelbetlik feyildin` to`mendegi qos7mtalar7 jumsalg`an: g`l7//igli: sevigli-
g`an//gen, -qan//ken, tash7, -duq: ko`rmeduk yer, -r: 7r//-ir: beru`rmen, bar7rmen. 
                                                           
1
 Малов С.Е. Памятники древнетюркский письменности. М-Л. 1951, стр. 299. 

 
65
 
&Kutadgu bilik[ te az sanda bolsa da arab-pars7 so`zleri gezlesedi: ma`mleket, 
al7m, namaz, gu`l, go`sh, pul, a`dil, bazar h.t.b. Ha`zirgi tilimizde jumsalatug`7n 
ju`rek, jigit, el atl7qlar7, sar7q, qara, ko`k, 7ss7q kelbetlikleri, bir,  besh, q7rq, 
sanl7qlar7, men, sen, ol, nesha almas7qlar7, kel, tur, ko`r, bol, kibi feyil so`zler 
ush7rasad7. Ha`zirgi tilimizde qollan7lmaytug`7n to`mendegi so`zler ush7rasad7: 
budun-xal7q, qamug`-ha`mme, to`ru`-n7zam, od-waq7t, sh7g`ay-jarl7, o`ku`sh-ko`p, 
qal7-eger, ig-kesel, qarsh7-saray h.t.b. 
 
&Kutadgu bilik[tin` leksikas7nda to`mendegidey frazeologizmler ush7rasad7: 
Jaqs7 so`z jar7m 7r7s, Ko`p so`ylep dana bolmassan`, Bilim qa`dirin oq7g`an biler, zer 
qa`dirin toq7g`an biler., Boy7n` q7ys7q bolsa da, oy7n` du`ziw bols7n, O`nerli o`rge 
ju`zedi, Dushpan7n` birew bolsa da ko`p, Dost7n` m7n` bolsa da az., Aqqa qara tez 
jug`ad7, Su`t penen kirgen minez, su`yek penen ketedi, Tu`si jaqs7n7n` isi jaqs7, 
Aw7r7w as penen kiredi, Q7ys7q ag`ash ot7n bolar, U`y almaqsh7 bolsan` da`slep 
qon`s7n`d7 tan`la. 
 
 
 
š15. Axmet Yugnakiydin` &Hibatul haqay8q[ sh8g`armas8 ha`m on8n` 
tili  
 
 
A.Yugnakiydin` &Hibatul haqay7q[ sh7g`armas7 ul7wma tu`rkiy xal7qlar7na ortaq 
jazba estelik. &Hibatul haqay7q[ -ko`pshilik tu`rkiy xal7qlar7n7n` tilin tariyx7y 
bag`darda izertlew ush7n bahal7 tillik mag`l7wmatlar beredi. Bul jazba estelik 
&Kutadgu bilik[, &Devanu-lug`at-it-tu`rk[ do`retpelerinen bir qansha waq7t keyin 
do`retilgen didaktikal7q mazmung`a iye ko`rkem do`retpe.  
 
&Hibatul haqay7q[  do`retpesinin` ko`lemi ju`da` u`lken emes, barl7g`7 bol7p 
256 ba`ytten ibarat. &Hibatul haqay7q[ do`retpesinin` bir neshe ko`shirme nusqalar7 
saqlan7p qalg`an. 
 
Samarqand qalas7nda 1444-j7l7 Zaynul Obiddin ta`repinen ko`shirilgen. 
son`g`7l7g`7nda Stambulg`a al7p kelingen uyg`7r tilinde jaz7lg`an7n nusqas7 
Stambuldag`7 Aya-Sofiya kitapxanas7nda 4012 shifri menen saqlanbaqta. 
 
Ekinshi nusqas7 Stambuldag`7 Sheyxzada Abdirazzaq Baxshi ta`repinen 1480- 
j7l7 arabsha ha`m uyg`7r jaz7w7 menen jaz7lg`an, bul nusqa da Stambuldag`7 Aya-
Sofiya kitapxanas7nda 4757 shifri menen saqlanbaqta. 
 
U`shinshi nusqas7 XIV a`sirde belgisiz xatker ta`repinen Tu`rkiyada 
ko`shirilgen. Bul nusqa Stambuldag`7 Tonqal7 saray7 muzeyinde saqlanad7. Bunnan 

 
66
basqa bir nusqas7 Tu`rkiyan7n` Ankara qalas7ndag`7 Sayd-Ali kitapxanas7nan 
taw7lg`an, son`g`7l7g`7nda jog`al7p ketken. Ja`ne bir ko`shirmesi Berlin 
kitapxanas7nda saqlan7p turg`anl7g`7 tuwral7 tu`rk ilimpaz7 Rashid Raxmat Arat 
ta`repinen mag`l7wmat beriledi. 
 
&Hibatul haqay7q[ do`retpesinin` 1444-j7l7 ko`shirilgen uyg`7r jaz7w7nda 
jaz7lg`an nusqas7 Samarqand qalas7nda Zaynul Obiddin degen xatker ta`repinen 
ko`shirilgen. &Hibatul haqay7q[ tin` bul nusqas7 246 ba`ytten ibarat. Tu`rk ilimpaz7 
Najib Asimnin` jaz7w7na qarag`anda XV a`sirde Orta Aziyadan Abdirazzaq Baxshi 
degen kisi Stambulg`a bar7p do`retpenin` ekinshi nusqas7n7n` qoljazbas7n uyg`7r 
ha`m arab a`lipbesinde ko`shirip jazg`an. Bul nusqa 254 ba`ytten ibarat, 14 baptan 
turad7. XVI a`sirde Tu`rkiyada ko`shirilgen nusqas7 arab grafikas7nda jaz7lg`an bol7p, 
242 ba`ytten ibarat. Bul nusqan7n` qashan ko`shirilgenligi jaz7lmag`an, nusqag`a 
1481-1512 j7llar7 Tu`rkiyan7n` sultan7 bolg`an Bayazit II nin` mo`ri bas7lg`an, sog`an 
qarag`anda bul nusqa XV a`sirdin` aq7r7 XVI a`sirdin` bas7nda ko`shirilgen degen 
juwmaqqa keliwge bolad7. Ekinshiden bul nusqa da osmanl7 tu`rklerdin` tiline ta`n 
bolg`an fonetikal7q ha`m grammatikal7q belgilerdin` ko`plep ush7raw7 bul nusqan7n` 
Tu`rkiyada ko`shirilgenin da`lilleydi. 
 
&Hibatul haqay7q[ do`retpesinin` qol jazbas7 tab7lg`an7 tuwral7 birinshi 
ma`rtebe 1906 j7l7 Nejib Asim xabarlad7 ha`m do`retpeden u`zindiler ja`riyalayd7.  
 
1915-16 j7llar7 Nejib Asim ta`repinen &Hibatul haqay7q[ eki ma`rtebe 
ja`riyalan7p, son7n` birewi tekst, awdarma, ay7r7m tu`sindirme menen bas7lsa, 
ekinshisinde do`retpeni tol7qt7r7p dag`azalad7. 1925 j7l7 do`retpe A,V nusqalar7 
tiykar7nda ja`ne Nejib Asim ta`repinen ja`riyalanad7. 
 
Rus ilimpazlar7nan E.E.Bertel s, S.E.Malov, o`zbek ilimpaz7 K.Maxmudov 
h.t.b. ilimpazlar ilim izertlew jum7slar7n al7p bard7. K.Maxmudov 1963 j7l7 Tashkent 
qalas7nda &Hibatul haqay7q[ sh7g`armas7n7n` fonetika-morfologiyal7q o`zgeshelikleri[ 
degen temada kandidatl7q dissertatsiya qorg`ad7. 
 
&Hibatul haqay7q[tin` tu`rk ilimpaz7 Raxmat Arat ta`repinen 1951-j7l7 
ja`riyalang`an baspas7nda do`retpenin` jaz7l7w7, avtor7, da`wiri, jaz7l7w orn7, 
sal7st7rmal7 teksti, leksikas7, indeksi (ko`rsetkishi), ha`m de qos7msha ta`rizde 
do`retpenin` tab7lg`an nusqalar7 berilgen. 
 
&Hibatul Haqay7q[ do`retpesinin` qays7 xal7qqa tiyisli ekenligi, ha`zirgi tu`rkiy 
tillerinin` qays7s7na jaq7n ekenligi ilimpazlar aras7nda tart7sqa sebepshi bolmaqta. 
Haq7yqat7nda orta a`sirlerde jaz7lg`an do`retpelerdin` qays7 xal7qqa tiyisli ekenligin 

 
67
an7qlaw ilim ush7n u`lken a`hmiyetke iye. Sol da`wirlerde jaz7lg`an do`retpelerdi 
anaw  
ya m7naw xal7qqa tiyisli dep tast7y7qlawdan ald7n on7n` leksikal7q, fonetikal7q ha`m 
grammatikal7q qa`siyetlerin, on7n` qays7 xal7qt7n` tiline jaq7n7raq ekenligin an7qlaw 
za`ru`r. 
 
Ay7r7m ilimpazlar &Hibatul Haqay7q[ do`retpesinin` qays7 xal7qt7n` tilinde 
jaz7lg`anl7g`7 tuwral7 mag`l7wmat beredi. A.M. Sherbak, A. Yugnakiydin` o`zinin` 
qashtar tilinde jaz7ld7U` 250-ba`yittegi &Tamam7 erur qashg`ariy til bile[ degenine 
tiykarlan7p qashg`ar tilinde jaz7lg`an dep baha beredi. 
S.E. Malov XI-XIII a`sirlerde jaz7lg`an do`retpeler qays7 grafikada jaz7l7w7na 
qaramastan shag`atay tili ush7n tiykar bold7 dep ko`rsetedi. 
N.A. Baskakov &Hibatul haqay7q[ do`retpesi karluk-shigil-uyg`7r qa`wiminin` 
tillik qa`siyetlerin o`zinde sa`wlelendiredi ha`m onda og`uz-q7pshaq til faktleri de 
ush7rasad7 dep tast7y7qlayd7. 
&Hibatul haqay7q[ sh7g`armas7 belgili bir waq7yan7 bayanlap beriwdi o`zinin` 
ald7na maqset etip qoymayd7, al ilim mag`r7yfat, a`dep-ikram h.t.b. ma`seleler tuwral7 
pikir ju`rgizip adamlarg`a na`siyat beriw waz7ypas7n tiykarg`7 maqset etip qoyad7. 
 
&Hibatul Haqay7q[t7n` fonetikas7 boy7nsha mag`l7wmatlar.     
 
&Hibatul Haqay7q[ miynetinde 9 daw7sl7 20 daw7ss7z ses jumsalg`an. 
Tog`7z7nsh7 daw7sl7 &a`[ sesi to`mendegi so`zlerde jumsalg`an: a`rtem-minez-qul7q, 
a`diz-ko`p, ma`n h.t.b. 
 
Orxon Enisey esteliklerinde jumsalg`an 18 daw7ss7zg`a qos7msha &x[ ha`m &j[ 
daw7ss7zlar7 ush7rasad7: saxiy, xal7-eger,  
 
Bul miynettin` arab grafikas7nda jaz7lg`an nusqas7nda &j[ fonemas7 jumsalg`an: 
&ajun[-[du`n ya[ so`zinde 17 ret, &jumat[-jans7z ta`biyat ha`m zatlar, &jubat[-jas, 
ku`shli so`zlerinde jumsalg`an. 
 
&Hibatul Haqay7q[ sh7g`armas7 fonetikal7q ko`z-qarastan qarag`anda &d[ 
fonemas7n7n` o`nimli qollan7w7 menen aj7ral7p turad7. Ma`selen: &adaq[-ayaq, kidim-
kiyim, kedingi-keyingi. Son7n` menen birge, X a`sirlerden keyingi jaz7lg`an 
esteliklerde &d[ ha`m &y[ fonemalar7n7n` qatar jumsal7w jag`day7 gezlesedi. &Hibatul 
Haqay7q[ sh7g`armas7nda da us7 qub7l7st7 ko`remiz. Ma`selen: &Qal7 kiysen` atlas 
unutma bo`zin[ &turaql7 so`z dizbegi &Atlas kiygen waqt7nda bo`z kiygenin`di esin`de 
tut[ degen ma`nini an`lat7p kiy feyilinde &y[ fonemas7 jumsalg`an. 
 
So`z jasawsh7 qos7mtalar: -sh7//-shi, atqush7-at7wsh7, barsh7-sharap tayarlawsh7; 
-l7q//-lik: ko`nilik-tuwr7l7q, tar7ql7q-diyxansh7l7q; 

 
68
 
‰yelik sepliginin` -n7n`//nin`, nun`//-nu`n` (kishinin`, son`u`knin`), bar7 
sepliginin` -g`a//-ge (so`zga`, azaqqa), tab7s sepliginin` -n7//-ni, -7g`//-u`g (bash7n7, 
so`zu`g, bilikni), or7n sepliginin` -da//-da` (ajunda, erda`), sh7g`7s sepliginin` -t7n//-
tin, -d7n//-din (a`liktin, ayibdan) qural sepliginin` -7n//-in (yu`zin, onun) 
qos7mtalar7 jumsalg`an. 
 
Sonday-aq, ko`ki-tuwr7, ta`lim-ko`p, su`shu`k-mazal7 kelbetlikleri, bir, eki, 
to`rt, on, m7n` sanl7qlar7, men, sen, siz, ol almas7qlar7, kel, eshit, bil, tila`, feyilleri 
jumsalg`an.  
Orxon-Enisey estelikleri ha`m &Kutadgu bilik[te sha`rt meyilinin`-sar //-ser 
formas7 jumsalsa bul estelikte -sa//se formalar7 qollan7lg`an. Buyr7q-tilek meyilinin` -
g`ay//-gey formas7 -g`a//-ge tu`rinde qollan7lg`an: ash7q bolg`a-ashsh7 bolg`ay; 
Buyr7q meyildin` 3 beti &Kutadgu biliktegi[ kibi, &Hibatul Haqay7q[ta -su tu`rinde 
jumsalg`an:qalsu-qals7n. 
 
Leksikal7q ko`z-qarastan &Hibatul Haqay7q[t7n` tilinde eski tu`rkiy jazba 
esteliklerinde ush7rasatug`7n ko`plegen so`zler jumsalg`an: budun-xal7q, ajun-du`n 
ya, kidin-keyin, obut-uyat,elik-qol, sh7g`ay-jarl7 h.t.b.