Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

š16. 
&Og`uznama[ sh8g`armas8 ha`m on8n` tili 
 
&Og`uznama[ esteligi -tu`rkiy xal7qlar7na ortaq jazba esteliklerdin` biri. Bul 
estelikte tu`rkiy xal7qlar7n7n` aras7nda at7 an`7zg`a aylang`an tu`rk xalq7n7n` bat7r 
baslawsh7s7 Og`uzxan yamasa Og`uz qag`an tuwral7 so`z etiledi. &Og`uznamada[ da 
Og`uz qag`ann7n` o`miri, a`skeriy ju`risleri, tu`rkiy qa`wimlerin ja`mlestiriw ush7n 
islegen isleri bayanlang`an. 
 
&Og`uznama[ esteliginin` bizin` da`wirimizge bir ko`shirme nusqas7 kelip 
jetken. Arab ilimpaz7 Riza Nurd7n` jaz7w7na qarag`anda &Og`uznama[ esteliginin` 
en` tiykarg`7 nusqas7 IX-X a`sirlerde jaz7lg`an bol7w7 kerek
1
. Biraq bul nusqa 
saqlanbag`an. Ko`shirme nusqa eski uyg`7r jaz7w7nda jaz7lg`an. Bul nusqa ko`lemi 
jag`7nan 21 bet qag`az, qag`azd7n` eki ta`repine jaz7lg`an, 42 bet jaz7w. Ha`r bir 
betke 9 qatar jaz7w jaz7lg`an, tek 42-betke  7 qatar jaz7w jaz7lg`an. 
 
Qol jazban7n` besinshi betinde ekinshi ha`m u`shinshi qatarlard7n` aras7na 
o`gizdin`, bug`an7n` su`wreti sal7ng`an, 3-bettegi 2 qatardan keyin &bu`rkittin`[ 
su`wreti, 6-bettegi 2 qatardan keyin qat-mifologiyal7q j7rtq7sh haywann7n` su`wretleri 
                                                           
1
 Riza Nour. Oughouz-name. Epopee turgue-Alexadrie. 1928. 

 
69
sal7ng`an. Qol jazban7 ko`shirgen qa`tib og`uz, bu`rkit, jabay7 an`lard7 bildiretug`7n 
sol qatarlardag`7 so`zlerdin` ma`nisin tu`sindiriw ush7n bul su`wretlerdi salg`an bol7w 
kerek. 
&Og`uznama[ esteliginin` uyg`7r jaz7w7 menen jaz7lg`an bul nusqas7 ha`zirgi 
waq7tta Parijdegi milliy kitapxanada saqlanad7. Bul nusqan7 professor A.M.Sherbak 
izertledi. Ol &Og`uznama[ esteligin transkriptsiya jasap, tekstti rus tiline awdarg`an, 
esteliktin` grammatikal7q o`zgesheligi ha`m sog`an baylan7sl7 basqa da tu`sinik 
so`zlerin jazg`an. Professor A.M.Sherbakt7n` pikiri boy7nsha uyg`7r jaz7w7ndag`7 
ko`shirme XIII a`sirdin` aq7r7 XIV a`sirdin` bas7nda Q7taydag`7 uyg`7rlar jasaytug`7n 
Turfan qalas7nda ko`shirilgen. 
 
Bul estelikti qazaq ilimpaz7 Qulmat O`mira`lievta izertledi
a`
 . 
 
 
&Og`uznama[ esteligi qur7l7s7 jag`7nan 17 bo`limnen ibarat. Olard7n` 
tiykarg`7lar7 to`mendegiler: Og`uzqag`ann7n` jigitlik waqt7, ma`rtlik islerge atlan7w7, 
Og`uzqag`ann7n` u`yleniwi ha`m balalar7n7n` ta`riypi, Og`uzqag`ann7n` Ur7mg`a 
qars7 atlan7w7, Og`uz qag`ann7n` Shu`rshu`t penen ur7s7, Og`uz qag`ann7n` quraltay 
shaq7r7p jurt7na ull7 toy beriwi, balalar7na jurt7n bo`listirip beriw ta`riypi h.t.b. 
 
‰limpazlard7n` an7qlaw7na qarag`anda, tu`rkiy xal7qlar7 aras7nda Og`uz qag`an 
at7 menen belgili tariyx7y insan q7tay j7lnamalar7nda Mode Shan yuy at7 menen belgili. 
Ekewi bir adam. Q7tay j7lnamalar7na qarag`anda, Mode bizin` eram7zg`a shekemgi 
209 j7l7 sol waq7tlardag`7 ko`shpeli gunn qa`wimlerinin` qag`an7 bol7p saylang`an. 
Son`g`7l7g`7nda bul gunn qa`wimlik birlespesi tu`rkiy qa`wimleri ha`m mong`ol 
qa`wimlerine aj7ralg`an. 
 
&Og`uznama[n8n` tili boy8nsha mag`l8wmatlar: 
 
Betlew almas7qlar7nan: &men, sen, biz, senler[, siltew almas7qlar7nan: &bu, oshu, 
oshub, oshul, oshdag`[, soraw almas7g`7n7n` &neshu`k[, belgisizlik almas7g`7, &bir[ 
sanl7g`7n7n` ataw7sh so`zlerge dizbeklesiwi arqal7 jasalg`an: bir ulug` orman bar erdi, 
bir ko`l aras7nda. 
O`zlik almas7g`7 &o`z[ so`zi arqal7 an`lat7lg`an. Ja`mlew almas7g`7: qamag`7, 
(qamug`7 (MK)) so`zi arqal7 bildirilgen. 
 
Tu`bir kelbetlikler: al, aq, qara, ko`k, q7z7l, yaqsh7, yaman, bedu`k, ulug`. 
Do`rendi kelbetlikler to`mendegi qos7mtalar arqal7 jasalg`an: 
-un//-u`n: uzun, tu`zu`n, 

 
70
-7: yaz7 yer, 
-lug`//lu`g: ko`ru`klu`k, alt7nlug`, 
-s7z//siz: sanag`uluqs7z nemeler, tarlag`us7z yaz7 yer. 
-raq//-rek: ko`ru`klu`rek. 
-ap-aq, q7p-q7z7l, 
&Og`uznama[da bir, u`sh, toquz, q7r7q sanl7qlar7 jumsalg`an: Keshelerden son` 
u`sh erkek og`ul tog`urdi; ku`nlerde bir ku`n, toquz ku`ndu`n son` og`uz qag`ang`a 
atn7 keltu`rdi; q7r7q ku`ndu`n son` muz dag` degen tag`nun` adag`7 g`a keldi. 
 
Feyil jasawsh7 qos7mtalar: 
-la//le affiksi arqal7 jasalg`an: bashla, abla, bag`la, yu`kle, saqla. 
-a//e:oyn-a, til-e, ash-a. 
-lan:urush bashland7. 
-i: bit-biti-bitidi. 
 
 
Feyildin` da`rejeleri. O`zlik da`reje -7n//in affiksi arqal7 jasalg`an:sevin, baq7n. 
O`zgelik da`reje: o`ltu`rdu`, shapturdu`, keldu`rgil, baq7ndurdu. Belgisiz da`reje 
7l//il,n: bitilmish, bashlandi. 
 
Meyil formalar7. Buyr7q meyil feyilleri ekinshi bet birlik san tu`bir feyiller 
tu`rinde ush7rasad7. Ekinshi bet birlik sand7 an`lat7w ush7n -g`7l//gil affiksleri 
jumsalg`an: bolg`7l, kelgil, keltu`rgil, -un` affiksi arqal7 da bildirilgen: bolun`. 
U`shinshi bet birlik ha`m ko`plik sanda -sun//-su`n affiksi qollanad7: bolsun, 
qalmasun, bilgu`rsu`n, keldu`rsu`n, berdu`rsu`n. Tilek meyili -al7q affiksleri arqal7 
bildirilgen: Alal7q taq7 qalqan. Sha`rt meyili -sa//se affiksi arqal7 jasalg`an: bolsa, 
ku`lse, y7g`7lsa, erse.  
 
š17. Ahmed Yassawiy hikmetleri ha`m on8n` tili 
 
Xoja Ahmed Yassawiy XI a`sirdin` ekinshi yar7m7nda S7rda`ryan7n` orta jag`as7 
Tu`rkstan qalas7na jaq7n jerdegi Yassa aw7l7nda shay7x ‰braximn7n` shan`arag`7nda 
tuw7lad7.  
Ahmed Yassawiy tu`rkiy tasawwif poeziyas7n7n` ko`rnekli wa`kili, tasawwifke ta`n 
diniy-filosofiyal7q ag`7mn7n` tiykar7n sal7wsh7. On7n` shay7rl7q dan`q7 Orta Aziya, 
Qazaqstan, Edil ha`m Jay7q boy7na ken` taralg`an. Xoja Ahmed Yassawiydin` 
tuw7lg`an j7l7 belgisiz, al 1166-j7l7 Tu`rkstanda qayt7s bolg`an. Baslaw7sh ta`limdi 
Tu`rkstandag`7 belgili shayx Ar7slanbaptan alad7, er jete kele Buxara medresesinde 

 
71
ta`lim alad7. Bul jerde Yusup Hamadaniydan ta`lim alad7, on7n` sha`kirti bolad7. 
Tu`rkstang`a qayt7p kelip shay7xl7q, pirlik x7zmetin baslayd7, islam dini, on7n` sha`riyat 
ha`m n7zamlar7n u`git-na`siyatlaytug`7n hikmetler jaz7p xal7q aras7nda u`lken hu`rmet-
izzetke bo`lenedi. 
Ko`p j7llar dawam7nda Madina da Muxammed, Tu`rkstanda Xoja Ahmed dep at7n 
sh7g`arg`an ull7 Yassawiydin` sh7g`armalar7 tek bir ta`repleme bahalan7p keldi. Ol 
reaktsiyal7q feodal toparlard7n` du`n yag`a ko`z qaras7n sa`wlelendiriwshi, ta`rki 
du`n yal7l7qt7 j7rlawsh7, qarapay7m-xal7qt7 zal7mlard7n` eziwine jag`day jarat7p beriwshi 
hikmetler jazg`an dep keskin qaralan7p kelindi. 
Negizinde Yassawiy iliminde tek islam dini, tasawwif filosofiyas7 g`ana emes, al 
on7n` du`n 
yag`a ko`z qaraslar7, o`nermentler, sharwalar h.t.b. ko`z qaras7 
sa`wlelengen. On7n` ko`z qaraslar7nda du`n yadan waz keshiw ideyas7 jatpayd7, 
kerisinshe a`dalats7zl7q, jamanl7q, paraxorl7q, nadanl7q, du`n 
yaparazl7q illetinin` 
rawajlan7w7na sharayat jarat7p bergen bul du`n yan7 kewilden quw7wg`a shaq7r7q 
taslanad7, ruwx7y tazal7qqa umt7lad7. 
X.A.Yassawiy miyraslar7n7n` tiykar7n &Diywan7 xikmet[, yag`n7y &Danal7q kitab7[ 
dep atalatug`7n xikmetler j7ynag`7 qurayd7. On7n` qol jazba nusqalar7nan en` eskisi 
1105-j7l7 arab grafikas7nda ko`shirilgen. Ha`zirgi waq7tta Stambulda saqlanad7. 
 
Ahmed Yassawiy xikmetleri birinshi ret 1836-j7l7 Kazan  qalas7nda bas7p sh7g`ar7ld7. 
Ekinshi ma`rtebe 1887-j7l7 ja`ne Kazan  qalas7nda bas7lad7. Bunnan son` 1912-j7l7 
Tashkentte bas7p sh7g`ar7ld7. A.Yassawiydin` da`slepki baspalar7nda 109 hikmat 
berilgen bolsa, son`g`7 baspalar7nda tol7qt7r7l7p 149 hikmetke jetti. 
A.Yassawiy xikmetleri Orta Aziya ha`m Da`shti q7pshaq dalalar7nda jaylasqan 
xal7qlar aras7nda ken`nen taralg`an. Aradan waq7tt7n` o`tiwi menen aw7zdan-aw7zg`a 
o`tiw arqal7 bul xikmetler tol7qt7r7l7p ha`m o`zgerip barad7. Sonl7qtanda ha`zirgi 
waq7tta bul xikmetlerdin` qays7s7 Ahmed Yassawiy ta`repinen, qays7s7 on7n` sha`kirtleri 
ta`repinen jaz7lg`an, tol7qt7r7lg`an7n an7qlaw biraz q7y7nsh7l7q tuwd7rad7. Yassawiy 
xikmetlerinin` tili ju`da` a`piway7, tu`sinikli, aw7zeki xal7q do`retpelerinin` tiline 
usayd7. A.Yassawiy xikmetlerinin` tilin teren` ha`m ha`r ta`repleme izertlep prof, 
A.K.Borovkov ha`m A`mir Nadjip &Orta Aziyada Karaxanid ma`mleketinde &Kutadgu 
bilik[, &Xibatul hakay7q[  do`retpeleri jaz7lg`an karluk uyg`7r a`debiy tilinen basqa, 
q7pshaq-og`uz a`debiy tili payda bola baslad7[,-degen juwmaqqa keledi. Bul q7pshaq  
og`uz a`debiy tilinde jaz7lg`an en` da`slepki miynetleri Ahmed Yassawiy hikmetleri 
bold7. 

 
72
Ahmed Yassawiy o`z zaman7nda fars7 tilin ko`termelep, o`z tilin esapqa almag`an 
iran7ylasqan tu`rkiy al7mlar7, iran7y ha`m arablarg`a bag`7shlab to`mendegi hikmetti 
jazad7: 
 
 
Xoshlamaydur al7mlar sizin` ayg`an tu`rkini, 
Ariflardan eshitsan` ashar ko`n`u`l mu`lkini, 
Ayat, hadis ma`nisi tu`rkiy bolsa muwap7q, 
Ma`nisine jetkenler jerge qoyar bo`rkini. 
  
Miskin, zaif Xodja Ahmat jetti,   
Farsiy tilin biliban kun aytadur tu`rkini. 
 
 
dep jaz7p o`zinin` tu`rkiy tilinde jaz7w7 ha`m so`ylewinin` sebebi fars7sha 
bilmegenlikten emes, al pars7 tilin jetik bilgen, halda tu`rkiy tilinde jaz7w ha`m 
so`ylewdi maqul ko`rgenligin an`latad7. 
A. Yassawiy xikmetleri tiline ta`n bolg`an tiykarg`7 belgiler to`mendegilerden 
ibarat: Fonetika taraw7nda  9 daw7sl7 23 daw7ss7z fonema jumsalg`an7n ko`riwge 
bolad7. Arab tilinen o`zlestirilgen &f[ fonemas7 tu`rkiy jazba esteliklerdin` ishinde 
Ahmed Yassawiy hikmetlerinde da`slep qollang`an7n bayqawg`a bolad7: farzand, 
Mustafa, ma`rifat, nafsi, h.t.b.  
Morfologiya taraw8nda: 
a) Tab7s sepliginin` - ni//-n7 affiksinin` jumsal7w jag`daylar7 ush7rasad7: gavxarni, 
karvann7. 
b) Buyr7q meyildin` ekinshi bet birlik san formas7nda -g`7l// gil -g`ul//gil-g`7n; 
affiksleri jiyi jumsalg`an: ko`rgil, q7lg`7n, salg`7n, urg`ul, salg`7l. 
v) hal feyildin` eski formas7 -u//u` affiksleri menen birge -uban// u`ban, -
ban//ben formalar7n7n` jumsal7w7 ush7rasad7: tilaban, bar7ban. 
g) Eski uyg`7r ha`m orta a`sirlik jazba esteliklerge ta`n bolg`an, u`nsiz, daw7ss7z 
yaki daw7sl7 seslerden tamamlang`an tu`bir feyillerge kelbetlik feyil jasawsh7 -g`an//-
ga`n formas7n7n` o`nimli jalg`an7w7 ush7rasad7: ketgan, ba`g`lagan, aytgan. 
d) Eski uyg`7r esteliklerinen kiyat7rg`an kelbetlik feyildin` -m7s// mish 
formalar7n7n` qollan7l7w7 jiyi: bilmishler, alm7shlar, tilemishler, ermish. 
e) Ha`zirgi keler ma`ha`l feyilinin` -g`u formas7 o`nimli jumsalg`an: surg`un, 
ko`rgu`n h.t.b. 

 
73
- dur//-du`r predikativi jiyi ush7rasad7: s7dd7qdur, tutadur, keladur. 
-eru`r ko`mekshi feyili ush7rasad7: elgan erur, iman erur, vayran erur.   
j) Leksika taraw7nda uyg`7r-karluk, og`uz-q7pshaq dialektlerinin` elementleri 
ush7rasad7. 
A.Yassawiy xikmetleri tilinde ha`zirgi qaraqalpaq tilinde jiyi jumsalatug`7n ko`n`il, 
so`z, yaqsh7, yaman, til, bas, ko`k, yol, q7z7l h.t.b. so`zler, sonday-aq eski tu`rkiy 
a`debiy til ush7n ta`n bolg`an qapuq, qamug`, eren, ujmaq, elig, ar7g`, h.t. basqa 
so`zler az sanda bolsa da ush7rasad7. &Diywan7 hikmet[lerdin` leksikas7n7n` o`zine ta`n 
o`zgeshelik belgilerinin` biri islam dinin, Yassawiya diniy-filosofiyal7q ag`7m7n7n` 
tiykarg`7 tu`siniklerin bildiretug`7n ko`p sanl7 arab pars7 so`zleri jumsalg`an: tariyqat, 
su`nnet, sha`riyat, iman, dozaq, zikir, ka`fir, mo`min, buzruk,  shaytan, sa`jde h.t.b. 
 
š18. Rabg`uziydin` &Q8ssa-sul-anbiya[ sh8g`armas8 ha`m on8n` tili 
 
Burxanatdin Nasritdin Rabg`uziy XIII a`sirdin` aq7r7 XIV a`sirdin` bas7nda 
Xorezmde jasag`an belgili so`z sheberlerinin` biri. Rabg`uziydin` o`miri ha`m 
sh7g`armalar7 tuwral7 mag`l7wmatlar ju`da` az. On7n` tek &Q7ssasi Rabg`uziy[ yamasa 
&Q7ssa-sul-anbiya[ sh7g`armas7 saqlan7p qalg`an. Qolda bar mag`l7wmatlarg`a 
qarag`anda, Rabg`uziy jaslay7nan ilimge, bilimge q7z7qqan. Arab-pars7 tillerin jetik 
o`zlestirgen. Arab tilinde jaz7lg`an a`debiyatlard7, diniy kitaplard7 ko`p oq7yd7. O`z 
da`wirinin` sawatl7, bilimdan7 bolg`anl7qtan, Xorezm u`lkesinin` qaz7s7 bol7p isleydi. 
Arab tilinde jaz7lg`an kitaplardag`7 payg`ambarlar, a`wliyeler tuwral7, an`7z-
a`n`gimelerdi, a`psanalard7 jiynap, on7 o`zinshe a`debiy juwmaqlast7r7p olard7 turkiy 
tilge awdarma jasayd7. Bul a`psanalar jiynag`7 &Q7ssa-sul-anbiya[ yag`n7y 
&Payg`ambarlar tuwral7 q7ssalar[ d7n` payda bol7w7na al7p keledi. &Q7ssas7 Rabg`uziy[ 
da berilgen q7ssalar, ra`wiyatlar payg`ambarlar, a`wliyeler tuwral7 &Quran[ ha`m 
basqa da diniy kitaplardan al7ng`an an`7z a`n`gimelerden ibarat. Payg`ambarlard7n` 
o`miri tuwral7 a`psanalar arqal7 islam dini ha`m on7n` sha`riyatlar7 u`git na`siyat 
etiledi. Son7n` menen birge q7ssalarda adamn7n` rux7y du`n 
yas7n7n` pa`kligi, 
tazal7g`7, mag`r7yfat, a`dep-ikraml7l7q ha`m ta`rbiyal7q s7pattag`7 a`psanalar 
berilgen.Bul a`psanalar orta a`sirdegi turkiy xal7qlar7n7n` turm7s7, u`rp-a`detleri 
tiykar7nda jaz7lg`an. 
Rabg`uziy q7ssalar7 ko`lemi jag`7nan 72 q7ssadan ibarat. 

 
74
Rabg`uziy o`zinin` bul sh7g`armas7n Xorezm walayat7n7n` Rabat-og`uz 
u`lkesinin` qaz7s7 bol7p islep at7rg`anda, sol u`lkenin` ha`kimi mus7lman dinin qab7l 
alg`an mongol beklerinen esaplang`an Nasritdin Toqbug`an7n` o`tinishine baylan7sl7 
jazad7. Sh7g`arman7n` o`zinde jaz7l7w7na qarag`anda &Q7ssas7 Rabg`uziy[ 1309-1310 
j7llar7 jaz7l7p, 1310-j7l7 21-fevral  menen 21-mart ku`nleri aral7g`7nda t7n7ms7z bir j7ll7q 
miynettin` juwmag`7nda jaz7p pitkeriledi. &Q7ssas7 Rabg`uziy[d7n` ha`r q7yl7 
da`wirlerde ko`shirilgen bir neshe ko`shirme qol jazba nusqalar7 bar. Tu`p nusqas7 
saqlanbag`an. 
Bul ko`shirme nusqalar du`n yan7n` tu`rli kitapxanalar7nda ha`m qol jazba 
fondlar7nda saqlanad7. &Q7ssas7 Rabg`uziy[d7n` tab7lg`an nusqalar7n7n` ishinde jaz7l7w 
waqt7 jag`7nan en` eskisi XV a`sirde ko`shirilgen bol7p ha`zir Londondag`7 Britaniya 
muzeyinde saqlanad7. Bul nusqan7n` ko`shirmesi talantl7 tyurkolog Karl Grenbek 
ta`repinen al7n7p, 1948 j7l7 Daniyan7n` Kopengagen qalas7nda bas7l7p sh7qt7. 
Ja`ne bir nusqas7 Rossiya ‰limler Akademiyas7n7n` Sh7n`g`7s tan7w institut7n7n` 
Sankt-Peterburg bo`liminde S-245 shifr7 menen saqlanad7. Bul nusqan7n` da an7q 
ko`shirilgen j7l7 belgisiz, XV-XVI a`sirlerde ko`shirilgen dep shamalanad7. XIX 
a`sirdin` ekinshi yar7m7nda XX a`sirdin` bas7nda &Q7ssas7 Rabg`uziy[ Kazan  ha`m 
Tashkent qalas7nda litografiyal7q us7lda bir neshe ma`rtebe ja`riyaland7. Bul 
do`retpenin` tol7q teksti birinshi ret tyurkolog  N.K.‰l minskiy ta`repinen 1859-j7l7 
Kazan qalas7nda ja`riyaland7. Bul Rossiya ‰ilimleri Akademiyas7nda saqlanatug`7n 
ko`shirme nusqa edi. 
XX a`sirdin` bas7nda &Q7ssas7 Rabg`uziy[den u`zindiler, on7n`  tillik 
o`zgesheliklerine lingvistikal7q shol7w jasaw P.M.Melioranskiy, S.E.Malov, 
N.F.Katanov, N.F.Ostroumov miynetlerinde ja`riyaland7. 
&Q7ssas7 Rabg`uziy[ O`zbekstanda g`a`rezsizlik na`tiyjesinde bir ma`rtebe 
ja`riyaland7. O`zbekstan ‰limler Akademiyas7n7n` akademigi E.Fazilov ta`repinen 
baspag`a tayarlan7p eski tu`rkiy tilde 1990-j7l7 &Q7ssas7 Rabg`uziy[ degen atamada 
Tashkent qalas7nan bas7l7p sh7qt7. Bul baspa K.Grenbek baspas7 tiykar7nda 
tayarlang`an. 
&Q7ssas7 Rabg`uziy[ boy7nsha O`zbekstanda bir kandidatl7q disertatsiya jaqland7. 
O`zbek ilimpaz7 Ul mas M7rzakarimova 1969-j7l7 Tashkentte &Q7ssas7 Rabg`uziy[d7n` 
morfologiyal7q o`zgeshelikleri[ degen temada kandidatl7q disertatsiya qorg`ad7. 
&Q7ssas7 Rabg`uziy[ d7n` tiline xarakterli belgiler tuwral7 aytatug`7n bolsaq bul 
sh7g`arma Orta Aziyadag`7 turkiy tilles xal7qlard7n` ha`mmesi ush7n da ortaq a`debiy 

 
75
miyras ekenligin ayt7w7m7z kerek. Sonl7qtan da on7n` tilinde og`uz, q7pshaq ha`m 
qarluq tillerinin` elementleri ko`plep ush7rasad7. 
Rabg`uziy o`z q7ssalar7n7n` xal7q aras7nda tusinikli bol7w7 ha`m tez taral7w7 
ush7n ju`da` a`piway7, tusinikli, xal7q tilinde jazg`an. Q7ssalar tili jag`7nan fol klorl7q 
sh7g`armalarg`a jaq7n. Aw7zeki xal7q do`retpelerindegidey tildin` ko`rkemlew 
qurallar7nan paydalan7w7, naq7l-maqallard7 ko`plep qollan7w7 bul sh7g`arman7n` tek 
sol da`wirde g`ana emes, keyingi a`sirlerde de su`yip oq7l7w7n, xal7q aras7na ken`nen 
taral7w7n ta`miynlegen. 
&Q7ssas7 Rabg`uziy[ to`mendegidey tillik belgileri menen aj7ral7p turad7. 
Fonetikal7q jaqtan daw7sl7 sesler u`nlesligi jaqs7 saqlang`an, erin ha`m tan`lay 
u`nlesligi: adamnun`, Yusup ayd7: qazg`urmag`7l, Tishila`rnin` ko`zleri Yusupni 
ko`rer. 
&y[ fonemas7na sal7st7rg`anda &z[, &d[ fonemas7n7n` qollan7w7 jiyi ush7rasad7: 
kezin-keyin, quzg`7l-qoyg`7l, Saliq uzqudin oyg`and7-Saliq uyq7dan oyand7, azaq-
ayaq, qazg`ur-qayg`7r, sizindin kedin-sizden keyin, h.t.b. 
Rabg`uziy q7ssalar7n7n` leksikas7nda Orta Aziyada jasawsh7 og`uz, q7pshaq , 
qarluq qa`wimleri tillerine ta`n bolg`an so`zler tiykarg`7 or7nd7 iyeleydi. Son7n` 
menen birge eski turkiy tilge ta`n bolg`an izza-xuda, ezuq-jaz7q, ta`lim, uqish-ko`p, 
qamug`-ha`mme, tamug`-dozaq, ujmaq-ja`nnet, yalovosh, h.t.b. so`zler ush7rasad7. 
&Q7ssas7 Rabg`uziy[ morfologiyal7q jaqtan to`mendegi belgileri menen aj7ral7p 
turad7. Seplik affiksleri tubir so`zdin` aq7r7ndag`7 sestin` u`nli u`nsizligine qaray 
jalg`anad7. M7s: Solihg`a. 
‰yelik sepliginin` -n7n`//nin`, -nun`//nun`, -7n`//in` affiksleri jumsalg`an: Ul 
elin` evleri, Arabn7n` adati bar, Adamnun` terisi bog`oyat ko`ru`klu` erdi. 
Tab7s sepliginin` -n7//ni affiksi menen birge -7n//in, jalg`awlar7da qatar 
jumsalg`an: Bir adaq7n kestiler, Zulayxa olarn7n` iliklerin keshmishlerin ko`rdi. 
Bar7s sepliginin` -g`a//ge, -qa//ke, -e//a affiksleri ush7rasad7: yaz7qa-dalag`a, 
eviqa-u`yine, qavmuqa-qa`wmine, ag`z7g`a-awz7na. 
Bar7s sepliginin`  -g`aru-g`eru affiksleri de ush7rasad7: tashqar7-t7sqar7, qayg`aru-
qaerge, engaru-ilgeri. 
Sh7n`g`7s sepliginin` -d7n`/din affiksi o`nimli jumsalg`an, basqa variantlar7 da 
bar: Men sendin nersa tilemesmen, ku`lsa tishleridin nur berur erdiler. J7ynaqlaw 
sanl7qlar7 -agu affiksi menen jasalg`an:ushagu, unagu, ikagu. Qatarl7q sanl7qlar7 -
7nsh/insh affiksi menen jasalg`an: birinsh, ikkinsh h.t.b. &Naluk, netak[ soraw-qatnas 
almaslar7, &qamug`[ ja`mlew almas7g`7, &kim ersa[ belgisizlik almas7g`7, &tekma[ 

 
76
(ha`r) belgilew almas7qlar7 ush7rasad7. Kelbetlik feyillerdin` eski turkiy tilindegi     -
duq//du`k, -g`l7//gli affiksleri siyregirek, al -m7sh/mish affiksleri jiyi ush7rasad7: 
kirmish, yanashg`an, aymish. Ha`l feyildin` -7ban/iban formalar7 da jiyi qollan7lg`an. 
-Turur//durur ko`mekshi feyili ga`ptin` bayanlaw7sh xizmetinde jumsalg`an: Bilgulik 
ish turur. Kelbetlik jasawsh7   -luq/lu`k affikside jiyi ush7rasad7: Ko`ru`klu`k erdi, 
qatt7q kun`gu`llu`k ermishsan`. Feyildin` o`zgelik da`rejesin jasawda  -g`ur//gu`r 
affiksleri qollan7lg`an: bilgurdi- bildirdi. 
Qullas7, bul sh7g`arma tillik belgileri jag`7nan Orta Aziyadag`7 turkiy tillerinin` 
ha`mmesi ush7n birdey ilimiy qung`a iye. On7n` tilinde og`uz ha`m q7pshaq tillerine 
ta`n belgiler qarluq tillerine sal7st7rg`anda ko`birek saqlang`an
1
. 
 
š19. Xorezmiydin` &Muxabbatnama[ sh8g`armas8 ha`m on8n` tili 
  
Xorezmiydin` &Muxabbatnama[ sh7g`armas7 XIV a`sirdegi Alt7n Orda 
da`wirinin` a`debiy miyraslar7n7n` biri. 
Xorezmiydin` o`miri tuwral7 mag`l7wmatlar az. Ju`da` q7sqa bolsa da on7n` 
o`miri tuwral7 mag`l7wmatlar us7 &Muxabbatnama[ sh7g`armas7nda gezlesedi. 
Shay7rd7n` qay jerde tuw7lg`an7, at7 belgisiz, biraq Xorezmiy laqab7n al7w7na 
qarag`anda Xorezmde tuw7lg`an bol7w7 kerek. &Muxabbatnama[ sh7g`armas7na 
qarag`anda, on7n` XIV a`sirdin` baslar7nda tuw7l7p, sol da`wirde jasag`an7 baqlayd7. 
Sh7g`armadan Xorezmiydin` jaq7n sh7g`7s elleri M7s7r, Sham ma`mleketlerine, Alt7n 
Orda xanl7g`7n7n` barl7q aymag`7nda sayaxat etkenligi, aralap sh7qqanl7g`7 ma`lim 
bolad7. Sonday sayaxatlard7n` birinde ol 1353-j7ld7n` aq7r7nda Alt7n Orda xan7 
Ja`nibektin` S7rda`r ya boy7ndag`7 Qon`7rat ul7s7n7n` ha`kimi Muxammed M7rza 
Xojabek penen tan7sad7. Muxammed M7rza Xojabek Alt7n Orda xanlar7n7n` biri. 
Temur Qutluqt7n` inisi, 1349-1356-j7llar7 Qon`7rat ul7s7n7n` ha`kimi bolg`an adam. 
Ol o`z da`wirine 7lay7q bilim alg`an, shay7rs7maq adam bolg`an. M7rza Xojabek 
Xorezmiyden bir q7s yag`n7y (1353 j7ld7n` aq7r7, 1354 j7ld7n` bas7) S7rda`r ya boy7nda 
qal7p bir sh7g`arma do`retip beriwdi soranad7. Ha`m ol sh7g`arman7n` turkiy tilinde 
jaz7l7w7n o`tinish etedi. Sebebi bul da`wirde Xorezmiy Alt7n Orda aymag`7nda 
tiykar7nan pars7 a`debiy tilinde jaz7lg`an sh7g`armalar7 menen tan7l7p ju`r edi. 
Xorezmiy M7rza Xojabektin` o`tinishin qab7l al7p &Muxabbatnama[ sh7g`armas7n 
do`retedi. 
                                                           
1
 Фазылов Э.Н. Рабғузий ва унинг Қиссаси Рабғузий асари. Рабғузий Қиссаси. –Ташкент, 1990. 8 бет. 

 
77
Bul sh7g`arma xijriy j7l esab7nda 754 j7l7 ha`zirgi esap boy7nsha 1353-54 j7ld7n` 
q7s aylar7nda jaz7lg`an. Bun7 shay7rd7n` m7na qatarlar7n7n an`lawg`a bolad7. 
 
       Bul da`pterkim boluptur M7sr qand7, 
Yeti yuz elli to`rt ishre tugandi, 
       &Muxabbatnama[ so`zin munda bittim, 
     Qamug`7n S7r yaqas7nda bitiydim. 
&Muxabbatnama[ n7n` tu`p nusqas7 saqlanbag`an, ha`zirge shekem eki qol jazba 
ko`shirme nusqas7 saqlang`an. Eki nusqa da ha`zirgi waq7tta Londondag`7 Britaniya 
muzeyinde saqlanad7. Olard7n` birewi uyg`ur jaz7w7nda jaz7lg`an, ekinshisi arab 
jaz7w7nda ko`shirilgen.  
 
Uyg`ur jaz7w7nda jaz7lg`an qol jazban7 Gerat qalas7nda 1407-1441-j7llar7 Shaxrux 
xann7n` bas a`skerbassh7s7  bolg`an Mir Jalalatdinnin` buyr7g`7 menen Mansur Baxsh7 
degen ka`tip 1432 j7l7 ko`shirgen.  Bul haqq7nda ka`tip sh7g`arman7n` son7n`da 
m7naday mag`l7wmat beredi: &Qutlug` bols7n tariyx segiz yu`z ot7z beshte, sh7shqan 
y7l, rajab ay7n7n` alt7s7nda Mir Jalalatdin buy7rg`an ushun bu faqir Mansur baxshi 
bitiydi[ dep jazad7. Uyg`ur jaz7w7ndag`7 nusqa tup nusqa jaz7lg`annan keyin 78 j7l 
son`, arab jaz77w7ndag`7 ko`shirme nusqa jaz7lmastan 76 j7l bur7n jaz7lg`an. 
Uyg`ur jaz7w7ndag`7 nusqa 14 qag`azg`a 28 betke jaz7lg`an. Uyg`ur jaz7w7ndag`7 
nusqan7n` keyninde &Siraj ul-qulub[ (Kewillerdin` nur7), &Raxat ul-qulub[ 
(kewillerdin` ra`ha`ti) degen diniy moral l7q sh7g`armalar, Lyutfiydin` to`rt g`a`zeli, 
Axmed Yassawiy, S.Baq7rg`aniy, Mansur baxsh7n7n` bir neshe qos7qlar7 berilgen. 
Britaniya muzeyinde OR.8193 shifri menen saqlanatug`7n uyg`ur jaz7w7ndag`7 
nusqa tuwral7 birinshi ret 1924-j7l7 akad. V.V.Bartol d mag`l7wmat beredi
1
. 
1952-j7l7 Rossiya ‰limler Akademiyas7 sh7g`7s tan7w institut7n7n` Sankt-Peterburg 
bo`limi ta`repinen bul qol jazban7n` kserokopiyas7 al7n7p 1959-j7l7 porf. 
A.M.Sherbakt7n` awdarmas7nda, transkriptsiyas7 menen Moskvada bas7l7p sh7qt7
2
. 
&Muxabbatnaman7n`[ us7 uyg`7r grafikas7nda jaz7lg`an nuqsas7n7n` birinshi 
bo`limi 1957-j7l7 ‰taliyan7n` Neapol 
 qalas7nda Annallax universitetinin` 
baspaxanas7nan turk ilimpaz7 Turxan Gandjey ta`repinen transkriptsiya jasal7p bas7l7p 
sh7qt7. Al, &Muxabbatnama[ sh7g`armas7n7n` arab grafikas7ndag`7 nusqas7 1508-1509 
                                                           
1
 В.В. Бартольд. Новая рукопись уйгурским шрифтом в Британском музей. Л. 1924; История культурной 
жизни Туркестана. Л. 1927. стр. 57-58. 
2
 А.М. Шербак. Огуз-наме, Мухаббат-наме. Памятники древне уйгурской и старо узбекской письменности. 
М. 1959. 

 
78
j7llar7 ko`shirilgen. Bul nusqa da ha`zir Britaniya muzeyinde Add 7914 shifr7 menen 
saqlanad7. Ko`lemi 24 qag`az 47 bet jaz7wdan ibarat, 24 qag`azd7n` tek bir ta`repine 
jaz7lg`an. 474 ba`yitten, yag`n7y 948 qatar qos7qtan ibarat. Son7n` 364 ba`yti eki ret 
qaytalang`an. 
Us7 arab jaz7w7ndag`7 nusqan7n` keynine &Hikayat[ dep atalatug`7n qos7q 
qos7msha etip berilgen. 
Bul qol jazba birinshi ret akad. A.N. Samoylovish ta`repinen so`z etiledi
1
. 
Sankt-Peterburg universitetinin` akademigi Karl Zalemann7n` (1848-1916) 
mag`l7wmatlar7na qarag`anda &Muxabbatnama[n7n` ja`ne bir nusqas7 Peterburgtag`7 
Aziya muzeyinde saqlang`an, son` jog`alg`an. Bul nusqa belgisiz sebeplerge baylan7sl7 
elege shekem tab7lmay at7r. 
&Muxabbatnama[ sh7g`armas7n7n` eki qol jazba nusqas7n bir-biri menen 
sal7st7r7p, or7s grafikas7nda transkriptsiya jasag`an, awdarg`an prof. Amir Nadjip bol7p 
tab7lad7
n`
. Ol 1961-j7l7 Moskva qalas7nda &Xorazmiy. Muxabbatnama[ degen 
atamadag`7 ko`lemli izertlewin ja`riyalad7. Bul baspada &Muxabbatnama[ n7n` tol7q 
tekstinin` transkriptsiyas7, awdarmas7 ha`m on7n` tili boy7nsha izertlewleri berildi. 
Son`g`7 waq7tlar7 Stambul milliy kitapxanas7nda saqlanatug`7n tol7q bolmag`an 
&Muxabbatnama[dan ay7r7m u`zindiler tab7ld7. On7 Stambul universitetinin` dotsenti 
Osman Sertkaya izertledi. Bul tuwral7 prof. A.Nadjiptin` &Muxabbatnama[n7n` arab 
jaz7w7ndag`7 jan`a qol jazbalar7[ degen maqalas7 ja`riyaland7
2
.  
&Muxabbatnama[n7n` tillik o`zgeshelikleri boy7nsha ilimpazlard7n` pikirleri ha`r 
q7yl7. Prof. Fuadbey Kupru`lizade o`zinin` &Turk a`debiyat7 tariyx7[ miynetinde bul 
estelikti shag`atay tili esteliklerinin` qatar7na kirgizedi. Akad. A.N. Samoylovish 
&Muxabbatnama[ n7n` tillik o`zgesheliklerin u`yreniw mende basqasha pikirdi payda 
etti. Bul estelik shag`atay tilinin` jazba esteligi emes, al A.Yassawiy xikmetleri, 
Rabg`uziy q7ssalar7n7n` tili s7yaql7 Alt7n Ordan7n` Josh7 ul7s7nda q7pshaq og`uz 
a`debiy tili qa`liplese baslag`an7n da`lilleydi[-dep jazad7. Prof. Amir Nadjipte bul 
estelik Alt7n Orda da`wirindegi a`debiy tilde jaz7lg`an dep esaplayd7. 
Qazaq ilimpaz7 prof. S. Amanjolov &Muxabbatnama[ kerderi ur7w7nan sh7qqan 
Maxmud bin Ali degen adamn7n` &Nehjul Feradis[ miynetinin` tiline og`ada uqsas 
ekenligin ko`rsetip bul q7pshaq-og`uz a`debiy tilinde do`retilgen do`retpe dep 
                                                           
1
 Самойлович А.Н. К историй литературного среднеазиатского-турецкого языка. –Мир Али Шир, -Л., 1928, 
с. 1-23. 
 
2
 Наджип А.Хорезмий. «Мухаббатнама» -М., 1961, с. 223. 

 
79
ko`rsetedi. Qazaq ilimpaz7 A.Q7rawbaeva &Muxabbatnama[n7 qazaq tiline awdar7p o`z 
ald7na kitap etip bast7r7p sh7g`ard7.  
&Muxabbatnama[ n7n` eki qol jazbas7 bir-birinen ay7r7m o`zgesheliklerge iye. 
Ma`selen, arab jaz7w7ndag`7 nusqan7n` ko`lemi u`lken, on7n` sebebi arabsha nusqada 
pars7sha qos7q qatarlar7 ko`birek ush7rayd7. Mazmun7 boy7nsha &Muxabbatnama[ 
jigittin` q7zg`a jazg`an su`yiwshilik xatlar7nan ibarat. Barl7g`7 on bir xat. On bir 
xatt7n` 4, 8, 11 xatlar7 pars7 a`debiy tilinde jaz7lg`an (156 ba`yit), al qalg`an 8 xat 
yag`n7y 317  ba`yit turkiy tilinde jaz7lg`an. Q7zd7n` jigitke jazg`an juwab7 joq, on biri 
de jigittin` muhabbat7, q7zd7n` go`zzall7g`7n ulug`law tu`rinde berilgen.  
&Muxabbatnama[ tilinin` leksika-grammatikalik o`zgeshelikleri 
Qol jazban7n` orfografiyas7. 
1. Geminatsiya qub7l7s7, qosarlang`an daw7ss7zlar so`zdin` tu`birinde yamasa 
tu`bir menen qos7mtan7n` shegaras7nda keliwine qaramastan bir tan`ba menen 
tan`balang`an: tunni, utt7n`, tutt7n`, ya`ratt7 
2. Mur7nl7q, sonor daw7ss7z &n`[ fonemas7 basqa da Orta Aziyal7q turkiy a`debiy 
tilindegi siyaql7 &ng[ birikpesi tu`rinde jaz7lg`an. 
3. Affiksler ko`pshilik jag`dayda ayr7l7p bo`lek jaz7lg`an: ta`n`ri nin`, sedef tin. 
4. Ko`pshilik jag`dayda daw7ss7z sesler assimilyatsiyas7 saqlang`an, biraq turaql7l7q 
xarakterde emes ekenligi ko`rinedi: muhabbet tin, tashdin`, o`ptim, ya`ratqan, 
husnin`g`e, ya`ratt7 
5. Affikslerde daw7sl7larn7n` erin u`nlesligi saqlang`an7n ko`riwge bolad7: boyun`, 
mun7n`,  yaqutun`uz, boyun`uz.