Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

§30. XVIII - XIX  a`sirlerdegi  jazba esteliklerdin`  morfologiyas8 
 
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` morfologiyal7q qur7l7s7nda Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tiline ta`n 
bolg`an belgiler saqlang`an. 
 
Atl7q 
Atl7qt7n`  san kategoriyas7. Jazba hu`jjetlerdin` tilinde birlik sand7 an`lat7wsh7 arnawl7 
morfologiyal7q ko`rsetkish joq. Birlik ma`ni tu`bir atl7qlar arqal7 an`lat7lg`an. Ko`plik ma`ni -
lar//-ler
//
-la`r affiksi arqal7 an`lat7lg`an: biyler, elshila`r.  Sanaq  sannan keyin kelgen ataw7sh 
s
o`zler ko`plik jalg`aw7n qab7llag`an: u`sh qablar7n7, to`rt arqanlar7n7. Eski tu`rkiy tilindegi -at 
qos7mtas7 ay7r7m so`zlerdin` quram7nda saqlan7p qalg`an: Oshbudag`7 ma`zku`r adamlar menin` 
elat7mda yoqdur.  
   
 
 
 
Tart7m kategoriyas7 
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` tilinde to`mendegi tart7m jalg`awlar7 ush7rasad7.  
Birinshi bet birlik ha`m ko`plik sanda: -7m//-um, //-u`m,-7m7z// imiz,  -umuz//u`mu`z. 

 
120
Ekinshi bet birlik ha`m ko`plik sanda: -7n`//in`, -un`//u`n`, 7n`7z//in`iz,- un`uz// u`n`iz. 
U`shinshi bet birlik sanda: -7//i, -u//u`, -s7//si. 
M7sallar: Menim balalar7m. Bizim tilimiz birlen so`ylegen so`zni eshitib.  
Abstrakt tart7m qos7mtas7: Qon`7rat o`zin`izniki. Betlik qos7mtas7. Ga`p ishinde bayanlaw7sh 
waz7ypas7nda jumsalg`anda ataw7sh so`zler betlik affikslerin qab7llayd7.  
   
 
 
 
Betlik affiksleri: 
 
Birlik san 
Ko`plik san 
1 
-man//men 
-m7z//miz 
2 
-san//sen 
-s7z//siz 
3 
-dur//tur, -durur//turur 
-durlar//turlar 
 
M7sallar: Sen bir ulug` padshahsan`, Alarn7n` elig`a elmiz, jaw7g`a jawm7z, Tilekin`izni tileb 
olturg`an tilekshin`izben.  
 
           Seplik kategoriyas7 
Ataw sepligi   arnawl7 ko`rsetkishke iye emes.  
‰yelik  sepliginin`  -n7n`//nin` qos7mtas7 jumsalg`an:  Seyd-Muhammed xann7n` bergen ful7, 
biznin` qolumuzda turg`an or7sn7 alarg`a yu`berdu`r. ‰yelik sepliginin` qos7mtas7 jas7r7n formada 
qollan7lg`an jag`daylar7 da ush7rasad7: An7n` ush7n padshah x7zmetige baralmaduq. Siz ta`refge 
Go`hnedin ellik ag`ar7 qoza yu`berdu`k. 
Bar7s sepliginin` -na//ne, -g`a//ge, -qa//ke, -ya//ye, -a//e affiksleri jumsalg`an: Ba`rshe orus 
yu`rt7n7n` taxt7ga`, bizg`a at7n`7zn7 berg`ays7z, ju`mla`ye ra`wshan.  
Tab7s  sepliginin`  -n7//ni//-n qos7mtas7 jumsalg`an: Tamam7 qazaqn7, tu`lekin`izni, Biznin` 
qolumuzda turg`an orusn7 alarg`a yiberdu`k.  
Sh7g`7s  sepliginin`  -dan//- den, -nan//-nen, -d7n //-din, qos7mtalar7 jumsalg`an: aw7l7d7n, 
molla A`dilden, eri to`rtdin bir alur.  
Or7n  sepliginin`  -da//de, -ta//te qos7mtalar7 jumsalg`an: aw7l7nda, qaramaq7nda, Mu`yten 
To`reke Allanazar ug`lunda, 1824-inshi j7l7 may ay7nda.  
Ay7r7m jag`daylarda or7n  sepliginin` qos7mtas7 jas7r7n formada qollang`an: oshbu bahar 
yu`rgizamiz. 
Qural ha`m sheriklik sepliginin` -7n//-in qos7mtas7 jumsalg`an: Ol o`zinin` xat7nda Gu`rlen 
degen jerge bar7p alt7 ay talap islegenin eki adam bol7p ju`z tilla`l7q zat tapqan7n ha`m jaz7nda 
ja`ne talap islew niyetinin` bar ekenligin ayt7p jazg`an. 

 
121
             Atl7q jasawsh7 affiksler 
-luq//lu`k - affiksi abstrakt ma`nili atl7qlar jasayd7:    Sizler birle yu`rgendeki, shadl7qt7n` 
m7n` da biri yoq, A`dillikin`e rzaman, tug`r7l7q u`zre bilemen.  
-tsh7//shi, -tsh7//shi - affiksleri ka`sip iyesin bildiretug`7n atl7qlard7 jasayd7: Arada eltshi 
yu`rsinler, yerlerimizni ekken yar7msh7 adamlar7m7z. 
-dash//les qos7mtas7 tuw7sqanl7q ha`m sheriklikti an`latatug`7n atl7qlard7 jasayd7: qar7ndash. 
-tar//darU` hu`kimdar, qostar, -kesh: japakesh, serkeshlik etip, -go`y: rastgo`yligi ush7n, 
biyhu`wdago`yler. 
-ger//kerU` yazg`ush7  x7zmetker qul7n`7z,  sawdager, dawager, -dan: hu`rmetlu` qa`dirda`n 
bolg`uwsh7,  So`z ulkim bizge bir yaxsh7 buxar7 da`wet, qa`lemdan al7b kelgeysiz,  -shaq: 
o`n`irmonshaq, tul7mshaq, gu`pshek, -xana: mektepxana wa` g`ayr7 sh7q7mlar ushun. 
-nama: ahidnama, sa`lemnama, arzanama, n7zamnama,  -nay: hu`rmetlu` bolusnay ag`am7z 
Qaz7bekke, oyaznay, wa`yennay, awulnay, 
-iyya` - affiksi arqal7 eldin` at7n bildiretug`7n atl7q so`zler jasalad7: Urusiyya`, qaraqalpaqiyya 
wa` qazaqiyya` wa` o`zbekiyya` wa` tu`rkmeniyya` aras7ndag`7 ulamalarn7n` ra`wiyat7 birle. 
Kelbetlik 
Kelbetlik jasawsh7 qos7mtalar:  -l7//li, -lu//lu` affiksi iyelik ma`nisin bildiretug`7n kelbetlik 
s
o`zlerdi jasayd7: da`wletli aq patshag`a, to`rt san u`yli, belgu`lu` olmaq ush7n. 
Bul affiks or7s tilinen kirgen so`zlerge de  jalg`an7p kelbetlikler jasayd7: -no`mu`rlu`, 
s
u`ru`klu`. 
-s7z//siz qos7mtas7 tu`bir so`zde ayt7lg`an zat yamasa qa`siyettin` joq ekenligin an`latad7: 
Ha`kimsiz on`atug`7n yurtqa uqshamaym7z, mals7z.  
-g`7//gi, -g`u//gu`: to`beng`7 qaraqalpaq on san u`yli, y7lg`7, izgu`,         -dag`7, -degi, -tag`7, -
tegi, -daq7, -deki: waq7tdaq7, bershe menim qolum astundag`7 kishilerim ushun mo`hrim bastum, 
mundag`7 orus yesirlerni qoshub yiberdu`k, 
-7y//iy: endi maxfiy bolmas7nkim, Al7y da`rejeli, hijriy, -war pars7 tilinen kirgen qos7mta 
bol7p siyrek ush7rasad7: umidwar tururm7z, xudaywar, so`zwar, dilwar 
Pars7 tilinen o`zlestirilgen  -biy//na  prefiksi o`nimli jumsalg`an: biypul, biyqayg`7, biyor7n, 
nahaq, namalum. Pars7 tilindegi «ba`d» /jaman/ so`zi ay7r7m tu`bir morfemalard7n` ald7nda kelip 
prefiks x7zmetin atqarad7: ba`dbaxt, ba`dba`sher. 
 
 
 
Kelbetliktin`  sal7st7r7w  da`rejesi 

 
122
-7raq//irek, -raq//rek qos7mtalar7 arqal7 jasalg`an: jumla`ya` rawshan7raq, ko`birek 
waq7tlarda, yaxsh7raq, mux7m7raq. 
Artt7r7w da`reje siyrek ush7rasad7: Bur7ng`7 patshah7m7z zulum7 wa` sitemi ha`dden 
ziyada bolub. 
 
S
anl7q 
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` tilinde to`mendegi sanaq  sanl7qlar jumsalg`an: bir, ekki, u`sh, 
to`ru`t, besh, alt7, yeddi, sekkiz, toqquz, on, yigirma, otuz, q7r7q, eliw, altm7sh, yetmish, seksan, 
toqsan, yuz, m7n`. 
Qospa sanl7qlarg`a m7sallar: bir yuz q7r7q to`rt, bir yuzde yigirma ekki h.t.b. 
Hu`jjetlerdin` tilinde az sanda bolsa da arab-pars7 tillerinen kirgen sanaq ma`nisin 
bildiretug`7n so`zler jumsalg`an, arab tilinenU` wahid-bir, arbaa`e-to`rt, sa`ba`e-jeti, pars7 tilinen: 
duw-eki, se-u`sh/seshanba/, shahar-4, pa`nj-5/pa`njshanba/, hesht-segiz, deh-on, hazar-m7n`. 
Hu`jjetlerdin` tilinde qatarl7q  sanl7qlard7 jasawda-7nsh7//inshi, unsh7//u`nshi, -7nsh7//inshi, -
lansh7//lenshi-affiksleri jumsalg`an: toqq7z7nsh7, u`shinshi, ekilansh7, alt7lansh7.  
J7ynaqlaw  sanl7g`7 -aw//ew//ew qos7mtalar7 arqal7 jasalg`an: Mitriy to`reni Mansur haf7z 
ekewin bizge yiberse, birew.  
S
ubstantivlesken  sanl7qlar arqal7  j7ynaqlaw  sanl7g`7n7n` ma`nisi an`lat7lad7: biznin` 
ekkimizning dushpan7m7z.  
Bo`lshek  sanl7qlar az sanda bolsa da ush7rasad7: Jar7m tanab yerinin` u`sh q7ssasinin` bir 
hissa`si,  sizler birle yu`rgendegi shadl7qt7n` m7n`d7n biri yoq. Hu`jjetlerde sanl7qt7n` basqa 
ma`nilik tu`rleri ush7raspayd7.  
 
Almas7q 
Betlew almas7g`7. Yuridikal7q hu`jjetlerdin` tilindegi betlew almas7qlar7n7n`  sepleniwi 
to`mendegishe:  
Ataw:     men, ben, sen, ol, 
‰
yelik: ma`nin`, menim, senin`, an7n`, 
Bar7s:   man`a, mag`an, san`a, sag`an, an`a, on`a, og`an, 
Tab7s:   meni, seni, an7, on7, 
Sh7g`7s: mendin, ma`ndin, sendin, and7n. 
Or7n:   mende, sende, onda, anda. 
S
iltew almas7g`7  bul//bu, shul//shu, ol//o, oshbu//oshul  so`zleri arqal7 berilgen: Ma`nin` bu 
wa`jden bur7n ha`m xabar7m bar edi. Bul xat bila`n elan q7lam7z. Shul sebebli ahid etemen. Oshbu 
antqa to`ben qaraqalpaq yu`rt7n7n`, Oshbu buyruq boy7nsha. 

 
123
O`zlik almas7g`7  «o`z»  so`zi arqal7 berilgen: sab7rn7 o`z qollar7g`a al7b:  «Kim», «ne», 
«qandaq», «neshik», «neshuk», «qalay», «qays7», «qay7w», «qay», «qashan», «qansha»  soraw-
qatnas almas7qlar7 jumsalg`an: Ko`zinin` yash7n7n` kimde bolatug`7n7n, o`zge ne tu`rlik xal7q wa` 
ne dinde bolsalar, wa`layatqa qansha q7l7sh urad7, qansha oq atad7 deb esitsen`iz, rast; urush 
waqt7nda temirnin` ta`siri qandaq bolsa tiriklikte tug`r7 so`znin` ta`siri ha`m shundaqdur: neshuk: 
Bul neshuk yu`rgizer dep oylasan`7z; qay7w: Qay7w waqt7nda x7zmetni yerine keltu`ru`r dep u`mit 
etesiz; Qay waq7tda kelsen`iz. 
Belgilew almas7g`7 «ha`r» so`zi arqal7 bildiriledi: Ha`r kim o`z elinin` zakon7n biledi, Ha`r bir 
s
o`zni u`gretmeklik emes, yad7n`7zg`a salam7z, ay7bg`a buy7rman`7z;  
Ja`mlew almas7g`7  «ba`rshe», «ha`mme», «tamam7»  so`zleri arqal7 an`lat7lg`an: Ba`rshe 
Rusiyyan7n` ku`lli hu`kimdar7, ha`mme yawmud qa`dqudalar7 wa` sa`rdarlar7, tamam7 
qolum7zdag`7 orusn7 bermek bolduq. 
Bol7ms7zl7q almas7g`7  «hetsh», «hesh»  so`zi arqal7 an`lat7lg`an: Hetsh haq7 wa` dax7l7 
qalmad7. Sizlerdin hesh xabar bolmad7. 
Belgisizlik almas7g`7      siyrek   qollan7lg`an: Da`sti tasarrur7mda olan kimsa`lerim ile, 
Puxaralarn7n` baz7s7 yar7msh7 haq7m7zn7 bermeydurlar. 
Feyil 
Feyil da`rejeleri 
 Tu`p da`reje tu`bir feyiller arqal7 bildiriledi.  
O`zlik da`reje -n//-u`n//-un qos7mtas7 arqal7 an`lat7lg`an. 
Belgisiz da`reje  -7l//il, -l//ul//u`l, -7n//in//n,-un//u`n qos7mtas7 arqal7 jasalg`an:  Bir yu`zde 
besh tilla` fayda sherikke berilgendur, Joqar7dan hu`kim bol7ng`andur. 
O`zgelik da`reje to`mendegi affikslerdin` ja`rdemi menen jasalad7:  
-dur//du`r,-d7r//-dir,t7r//-tir: Orumbor Xiywa aras7nda yu`rgu`wshi ka`rwang`a 
tigdu`rmesmen diyu`b, tapdurub, sald7rd7. 
-7t//it//t: Ma`sku`r yarl7g`7m7zn7 ma`hkemen`izdin qarat7p, yu`ritu`b, y7g`lat7b; 
-q7z//kiz, quz//kuz, -g`7z//giz, g`u`z//gu`z: A`mirin`izni yu`rgu`zib ha`mme yurtn7 aqtard7m, 
ag`7r siyasat ko`rgu`zu`b. 
-q7r//kir, -qur//ku`r, -g`7r//gir: Ha`r waq7tta fayda tiygu`ru`rge qatlanurman. Maman 
bahad7rn7, Polat yasaw7ln7 ko`b qoymay bizge aqrap ay7nda yetku`rsin. 
 
Feyildin` meyil kategoriyas8 
Buyr7q meyil 

 
124
Buyr7q meyilli feyiller buyr7q, o`tinish, u`ndewdi an`latad7: Biz fuqaralard7n` arz7n eshit¨ 
‰
gelik etsen` yurt7n` mine, igelik et¨ 
Birinshi bet ko`plik sanda -al7//eli qos7mtas7 jumsal7p, buyr7q -tilek ma`nisin an`lat7p keledi: 
Arag`a elshi sal7b qar7ndash bolal7. 
Buyr7q  meyildin`  ekinshi  bet  birlik  ha`m  ko`plik  tu`ri -7n`//in`, 7n`7z//in`iz, -7n`lar//in`ler 
qos7mtalar7 arqal7 jasalg`an: Laz7ml7 ish bolsa qabul etmen`. Shun7 kelgu`wshi adamnan berib 
jiba`rin`.  
Buyr7q meyildin` u`shinshi betinde -s7n//sin, -sun//su`n qos7mtalar7 jumsalg`an: Arada 
s
a`wdeger yu`rsin, bizge tez xabar yibersu`n, za`hmet bolmasun. 
 
Tilek meyil 
Hu`jjetlerdin` tilinde tilek meyil -g`ay//gey, -qay//key affikslerine betlik qos7mtalar7n7n` 
dizbeklesip keliwi arqal7 an`lat7lad7: Hu`kimni orn7na keltu`rgeysen`. Juwab beru`rg`a quwat7m 
yetkey. Qabul q7lg`ays7zlar. 
Tilek meyildin` keler ma`ha`l formas7 -g`ay//gey affiksli feyilden son` - edi ko`mekshi 
feyilinin` jumsal7w7 arqal7 beriledi: Padshahl7q qaz7w ful7n7 o`zimiz kelgenshe bala-shag`alardan 
s
oramay turg`ay edin`iz. 
 
Sha`rt meyil 
Hu`jjetlerdin` tilinde sha`rt meyil -sa//se affiksi arqal7 jasalg`an: Q7r7q besh tuwardan 
qalg`an on u`sh mal7m7zd7 ber desem bermeydur. Bizni s7ylasa Mitriy To`reni Mansur haf7z 
ekewin bizge yiberse.  
Hu`jjetlerde sha`rt meyili qos7mtalar7nan  son` -eken//erken, ko`mekshi feyilinin` 
dizbeklesiwi arqal7 tilek, o`tinish ma`nileri bildiriledi: O`zimizge qaytar7p bermekke buy7rsan`7z 
erken, bilit bersen`iz eken.  
Feyildin` funktsional  formalar8 
     Kelbetlik feyil 
 Yuridikal7q hu`jjetlerdin` tilinde kelbetlik feyildin` to`mendegi qos7mtalar7 
jumsalg`an:  -ar//er, r, -ur//u`r: M7sU` Za`rersiz etermiz. A`miwda`r ya muzafat7 ha`kimine 
ma`lim q7l7b ku`tersiz. 
-atug`7n//etug`7n: Ju`rgizetug`7n  sebebimiz bu turur. Padshal7q dumaxanan7n` 
s
aylaytug`7n wa`killerni; 
-ajaq//ejaq: alajaq yigirma yetti manat aqsha haq7mn7n` yigirma manat7n ald7m, kelejaq 
adam bir na`merse mu`nu`p kelsu`n. 
-g`uwshi//gu`wshi: Hu`rmet q7lg`7wsh7 bolurman, xat yazg`uwsh7. 

 
125
-g`an//gen, qan//ken:  s7rttan q7lg`an to`relikke 7rza emesmen, qol7muzda turg`an orusn7 
alarg`a yu`berdu`r. -m7sh//mish: Tizilib qoy7lm7sh. Teris ag`ar qalas7d7n jaz7lm7sh arzanama. 
Hu`jjetlerde o`tken ma`ha`l  kelbetlik  feyilin  jasawda eski tu`rk tilindegi -duq//du`k affiksi 
s
iyrek bolsa da ush7rasad7: Fa`ha`mleb bildu`gimshe, Bizlerdin sizge ma`rha`ma`t bold7g`7na. 
 
 
 
Hal feyil 
Hu`jjetlerde hal feyillerdin` to`mendegi grammatikal7q formalar7 jumsalg`an:  
-7b//ib, ub//u`b: at7mn7 bas7b al7b wa` o`zimni urub, yigirma m7n` tilla`g`a sat7b al7b, yu`z 
u`y qoy7b.  
-y7b//yib, yub//yu`b: q7rg`7z-qazaqlarn7n` yesirlerin qaytarsun deyu`b, bilmeyu`b. 
-uw//u`w: qurann7 to`besig`a qoyub, aq xang`a bash qoy7wdik /qoy7p edik/. 
-a//-e//-y: yibergen elshisinin` yarl7q7n7 t7n`lamay ko`b ja`bir sitemlik q7la berdi, ko`rmey, 
q7lmay. 
-g`al7//geli: M7rza birle wa`de q7lg`al7, el bold7q degeli.  
 
-g`ansha//genshe, -g`unsha//gu`nshe: ku`shu`m wa` quwat7m etdu`gu`nshe, o`zimiz 
kelginshe.  
-g`ash//gesh: xat ko`rgesh barg`an adamg`a bergeysen` Aym7rat qaz7n7 ko`rgesh;  
 
Ataw7sh feyil 
Hu`jjetlerdin` tilinde ataw7sh feyildin` to`mendegi qos7mtalar7 jumsalg`an: 
-7w//iw: fa`weske yan7y shaq7r7w xat, taslap sh7g`7wg`a imkan bolmaydur. 
-7sh//ish//sh:  t7n7sh wa` tat7w q7lmaqqa, biznin` sizdin o`tu`nu`sh etib tilegen tilekimiz bu 
turur; 
-maq//mek: el bolmaqt7n` n7shan7,  ‰nanmaq ush7n men Shahmurad biy qolum qoydum, 
biznin` bir Xiywag`a barmaq ha`m ko`n`lu`mizde bar. 
Ra`wish 
Hu`jjetlerdin` tilinde «tez, y7ldam, erte, azan, bur7n, day7m, tez, ilgeri, kem»h.t.b tu`bir 
ra`wishleri jumsalg`an. 
Do`rendi ra`wishler to`mendegi qos7mtalar arqal7 jasalg`an:  
-sha: o`zimizdin` din islam7m7zsha, bu`ldu`gimshe, quwat7m yetdu`ginshe; &ana» qos7mtas7 
arab-pars7  so`zleri menen qollanad7:  egerde su`ru`kde kelmesa`ler g`aybana hu`kim etmegi 
ush7n,  -an//-en qos7mtas7 da arab-pars7  so`zlerinin` qur7l7s7nda jumsalg`an:  sawduq waq7tlarda 
mudaman ot yaqub olturmasaq, ta`xminen besh batman q7r7q ag`ar7. 

 
126
 
Ko`mekshi so`zler 
Hu`jjetlerdin` tilindegi ara, aras7g`a, bash7nda, boyunda, ishinda, yan7nda, u`zre, ald7nda, 
hu`zu`rig`a, ushun,  son`,  son`ra, keyin, shaql7, buyan, berlu` tirkewishleri jumsalg`an: shu 
waq7tqa shaql7 sh7g`7rlar7n`7z bolsa qos7p, tug`r7l7q u`zre bilemen. 
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` tilinde da//de, taq7//dag`7, ilen, ile, bila`n, bile, ha`m, ya`ne, wa`, 
eger da`nekerleri ush7rasad7: Jigirma ten`gelik bir ba`shbend wa` bir u`sh tilla`l7q kewish ma`si. 
Tariyx hijriy m7n`dag`7 u`sh yu`zde. 
Hu`jjetlerdin` tilinde siyrek bolsa da ma//me, mu//mu`, -g`ana,  -da//de, ha`m janapaylar7 
ush7rasad7: Qaz7 wa`des7g`a kelmedi, kelmegen  sebepli oylanaman qaz7m paraland7 ma deb, 
p7shaq ilen q7ynap o`ltu`rgeni rast mu, ya`ne de bir so`zu`miz bu turur. Bur7n ha`m bir neshe 
ma`rtebe ha`r kimlerden eshitib edim. 
 
Tan`laq so`zler 
Hu`jjetlerde adamn7n` kewil tuyg`7s7n an`latatug`7n  sezimlik tan`laqlar az sanda bolsa da 
ush7rasad7: zinhar-zinhar, ayn7n` on7d7n qalmay kelsinler. Soramay s7rttan q7lg`an bitimge ollah, 
ollah, ollah 7rza emesmen. Sizni tamaq7n asras7n teb keltu`rgen, man`a na`lat. 
 
§31. XVIII - XIX  a`sirlerdegi  jazba esteliklerdin`   so`zlik  quram8 
 
XVIII-XIX a`sirlerde jaz7lg`an yuridikal7q hu`jjetlerdin` so`zlik quram7 on7n` seslik du`zilisi 
ha`m grammatikal7q qur7l7s7  s7yaql7 tiykar7nan ha`zirgi qaraqalpaq tiline sa`ykes keledi. Biraq 
s
on7n` menen birge yuridikal7q hu`jjetlerdin` tilinde bir qansha o`zgesheliklerdi ko`riwge bolad7. 
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` so`zlik quram7n  so`zlerdin` tariyx7y sh7g`7s7 jag`7nan u`yrenip 
qarag`an7m7zda en` da`slep tu`pkilikli tu`rkiy so`zler qatlam7 ko`zge taslanad7. Bul qatlam jazba 
estelikler tilinin` tiykarg`7 bo`legin qurayd7. Hu`jjetlerdin` tilinde tiykarg`7  so`zlik quramd7 
ul7wma tu`rkiy tillerine ortaq so`zler qatlam7 qurayd7. Bunday so`zlerge erte da`wirlerden 
tilimizde  saqlan7p kiyat7rg`an tuw7sqanl7q terminleri, menshikli atlar - adam atlar7, ur7w, xal7q 
atlar7, jer, suw atamalar7, haywanatlar, o`simlikler du`n yas7na baylan7sl7  so`zler, ku`ndelikli 
turm7sta qollan7latug`7n buy7m atlar7, ha`r q7yl7 ta`biyat qub7l7slar7na, o`lshem birliklerine 
baylan7sl7 so`zler kiredi. 
Esteliklerdin` tilinde ush7rasatug`7n tu`pkilikli tu`rkiy so`zleri ha`zirgi qaraqalpaq tiline 
s
al7st7rg`anda aytarl7qtay o`zgesheliklerge iye emes, ay7rmash7l7qlar7  so`zlerdin`  sematikas7nda 
emes, al fonetika-morfologiyal7q quram7nda ko`rinedi. Bun7n`  sebebi bul jazba hu`jjetlerdin` 

 
127
XVIII-XIX a`sirlerdegi tu`rkiy jazba a`debiy tilinde jaz7lg`anl7g`7 menen baylan7sl7. Bul hu`jjetler 
XVIII-XIX a`sirlerde Orta Aziyada qa`liplesken tu`rkiy a`debiy tilinin` u`lgisinde jaz7lg`anl7qtan 
s
ol da`wirdegi ja`miyetlik turm7stag`7 ha`r q7yl7 jan`al7qlard7 o`zinde ayq7n  sa`wlelendiredi,  sol 
ja`miyetke ta`n bolg`an ja`miyetlik-siyasiy so`zlerge bay bol7p keledi.  
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` tilinde tildin` so`zlik quram7ndag`7 bol7p at7rg`an o`zgerisler, jan`a 
atamalar xatqa tu`sirilgen. Baz7 bir so`z ha`m so`z dizbegine belgili bir da`wirde ju`klengen, 
biraq  son`g`7 da`wirlerde o`zgeriske ush7rag`an ma`nilik x7zmetler hu`jjetlerde ko`rinedi. 
Ma`selen, Tama rug`7 Shu`ku`rbay Qashaman ug`l7nda yu`z tillam7z bar fayda sherikke berilgen. 
Shul yerlerimizni yar7msh7g`a egip olturg`an fuqaralar7n baz7s7 yar7msh7 haq7s7n bermeydurlar. 
Jazba esteliklerdin` tilinde jumsalg`an terminologiyal7q  so`zler tildin` ishki resurslar7n7n` 
ja`rdemi menen yag`n7y tilimizde bur7nnan bar so`zlerdin` jan`a ma`nilerde qollan7l7w7 tu`bir 
s
o`zlerge so`z jasawsh7 affikslerdin` jalg`an7w7, yamasa bir neshe so`zlerdin` dizbeklesiwi arqal7 
jan`a  so`zler jasalg`an7n ko`remiz. Son7n` menen birge sol da`wirde payda bolg`an jan`a 
tu`sinikti an`lat7w ush7n basqa tillerden de ko`plep so`zler o`zlestirilgen. 
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` so`zlik quram7n7n` ekinshi topar7n us7nday basqa tillerden 
o`zlestirilgen  so`zler qatlam7 qurayd7. Jazba esteliklerdin` tilindegi o`zlestirilgen  so`zlerdi 
tiykar7nan u`sh toparg`a bo`lip qarawg`a bolad7.  
1. Arab tillerinen o`zlestirilgen so`zler. 
2. Pars7 tillerinen o`zlestirilgen so`zler. 
3. Or7s tili ha`m or7s tili arqal7 basqa tillerden o`zlestirilgen so`zler topar7. 
XVIII-XIX a`sirlerdegi yuridikal7q hu`jjetler tu`rkiy jazba a`debiy tilinin` u`lgisinde 
jaz7lg`anl7qtan olard7n` tilindegi o`zlestirilgen  so`zler qaraqalpaq tilinin` aw7z-eki  so`ylew 
tilindegi  so`zlerge  sal7st7rg`anda bir qansha ay7rmash7l7qlarg`a iye. Aw7z-eki  so`ylew tilinde 
o`zlestirilgen  so`zler o`zlerinin` fonetikal7q formalar7 boy7nsha kelip sh7g`7w deregindegi 
tu`rinen o`zgerip, qaraqalpaq tilinin` artikulyatsiyal7q n7zamlar7na bag`7nd7r7l7p qollan7lad7. Al 
yuridikal7q hu`jjetlerde bolsa arab, pars7  so`zleri o`zlerinin` kelip sh7g`7w deregindegi tu`rin 
s
aqlap jaz7lg`an.  Sonl7qtan da olard7n` ko`pshiligi qaraqalpaq tili ush7n ta`n emestey, onday 
s
o`zler qaraqalpaq tilinde qollan7lmaytug`7nday bol7p ko`rinedi. Bul jag`day a`sirese arab, pars7 
s
o`zleri ush7n ta`n belgilerdin` biri.  
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` leksikas7nda qollan7lg`an arab, pars7  so`zleri tiykar7nan diniy 
tu`siniklerdi, siyasiy-ja`miyetlik, ma`deniy-ag`art7wsh7l7q ha`m abstrakt tu`siniklerdi, sonday-aq, 
diyxansh7l7qqa,  sawda, o`ner, a`skeriy terminologiya, astronomiyal7q ha`m geografiyal7q 
terminler h.t.b. an`latatug`7n so`zler bol7p esaplanad7.  
Ha`zirgi tildin` ko`z-qaras7nan yuridikal7q hu`jjetlerdin` tilindegi arab so`zlerin eki toparg`a 
bo`lip qarawg`a bolad7. 

 
128
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qollan7lmaytug`7n yamasa siyrek ush7rasatug`7n arab so`zleri. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qollan7lmaytug`7n yamasa  siyrek ush7rasatug`7n arab so`zleri 
jazba esteliklerde jiyi ush7rasad7:  
a`da`d-bul so`z arab tilinde «ret» degen ma`nini an`latad7: ekki a`da`d shaq7r7w xat, asaba-
tuw7sqan,  alalxusus-ayr7qsha,  awsat-orta, a`dna-en` da`slepki, a`rbeúe-to`rt, a`hraq-o`rtew, 
jand7r7w, a`shrefuzzaman-jen`impaz, a`shab- joldas7, dos7,  elan-ha`zir, a`bra`-keshiw, o`tkel, 
a`hli-tuwg`an-tuw7sqan,  bin - ul, bala, ba`kire-ald7n`g`7, da`slepki,  ba`da`l-almast7r7w,  g`arra-
joqar7, hu`rmetli, g`urur-kewli o`siw, maqtan7sh tut7w,  dirha`m-arsha birligi, eúlan  -
xabarland7r7w, ehtiram - hu`rmet, s7ylaw, eútiqat -iseniw. 
1. Arab tilinen kirgen so`zlerdin` ekinshi topar7n ha`zirgi qaraqalpaqlar tilinde 
qollan7latug`7n  so`zler qurayd7. Bul toparg`a kiretug`7n ko`pshilik so`zler qaraqalpaq tilinin` 
s
o`zlik qor7nan bekkem or7n al7p ha`zirgi waq7tlar7 olard7n` ko`pshiligi tu`pkilikli tu`rkiy 
s
o`zlerdey tilimizde o`nimli jumsalad7. Al ay7r7mlar7  eskishe  sawat7 bar adamlar ta`repinen 
qollan7lad7. 
Bunday  so`zlerge to`mendegilerdi ko`rsetiwge bolad7:  ayb - ay7p, a`mel - ha`mel, azab - 
azap, arz - ar7z, amanat, allah, al7m, axir, as7l, du`nya, du a, asker, azal, ayd,  a`wwel, a`mma - 
ha`mme, a`tra`f ,- a`sir-tutq7n, ahwal, bab, baz 7, g`ayb, g`ayr7, xa`ziyne, da`fter, daim, baxt, din, 
e tibar - itibar, ja`ma`a`t, ja`wab, ja`bir, ta`n a, taza, zaman, waq7t, zahmat, ziyad, zat, izzet, 
imkan, ka`fil, qar7z, quran. Ba`ha`wa`ddin iyshan Atawlah iyshan merhuwm7 ug`l7dan ariyza. 
Oshbu waq7td7n` muhadda`m. 
2. Pars7 ha`m ta`jik tilinen o`zlestirilgen so`zler 
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` leksikas7nda pars7 ha`m ta`jik tillerinen kirgen so`zlerde belgili 
or7nd7 iyeleydi. Tu`rkiy tillerine son7n` ishinde qaraqalpaq tiline iran tillerinen so`zlerdin` kelip 
kiriwi uzaq tariyx7y baylan7slar menen t7g`7z baylan7sl7. Bir ta`repten qaraqalpaq xalq7n7n` 
etnogenezine qatnasqan iran tillerinde so`ylesiwshi  sak-massaget qa`wimleri bol7w7 menen 
baylan7sl7 bolsa, ekinshi ta`repten Xorezm oypat7nda tu`rkiy ha`m iran xal7qlar7n7n` uzaq 
a`sirler dawam7nda ekonomikal7q, ma`deniy ha`m siyasiy baylan7slar7, a`sirese X-XV  
a`sirlerde pu`tkil jaq7n Sh7g`7s ha`m Orta Aziyada jaylasqan xal7qlard7n` a`debiy tili da`rejesine 
ko`terilgen pars7 a`debiy tilinin` ta`sirinde ko`plegen so`zler kelip kirgen.  
Esteliklerdin` tilindegi pars7-ta`jik  so`zlerin de ha`zirgi qaraqalpaq tilinde jumsalatug`7n 
ha`m ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qollan7lmaytug`7n so`zler topar7na bo`lip qarawg`a bolad7. 
1. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qollan7lmaytug`7n ta`jik-pars7  so`zleri: a`gah - xabardar, 
a`zberayi - ush7n, a`ndish - oylawsh7, /a`ndiysheli/ ba`ra`hna` - ash7q, buhtan - o`sek, ga`w - 
s7
y7r, ga`spend - qoy, gort - qasq7r, dilba`nd - kewlin bergen, za`n` - hayal, mar - j7lan, mah - 

 
129
ay, pa`la`n` - jolbar7s, sifarish - taps7rma, huq - don`7z, xazar - m7n`, ha`sht - segiz, sha`shm - 
ko`z, sha`whar - er, ku`yew. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde ush7rasatug`7n ta`jik-pars7 so`zleri: 
abad-abat, ar7q-qar7q, axsham, aqun, ba`lend, ba`ha`r, biyzar, bende, beldar, baha, bazar, 
behisht-beyish, duwjahan, na`ma`yan-ko`rinip turg`an, biradar, go`sh, go`hne-go`ne, 
gu`na`ka`r, guwah-gu`wa, g`al7, da`rya, da`st-qol, dost, dushman, yekshenbe, ka`lla`, q7rman, 
ma`rdikar, mehriban, mo`hir-mo`r, namaz, nashar, padshah, pahta, pul, ruwza, ruwmal, 
sa`rpay,  sesha`nba,  sipahi-s7pay7, faymana, ferzent. Qaz7 Elmurad axunlarn7n` mo`hirleri 
bas7l7b berilib erdi. 
 
Or7s ha`m or7s tili arqal7 kirgen so`zler 
Or7s ha`m or7s tili arqal7 Evropa tillerinen qaraqalpaq tiline so`zlerdin` kelip kiriwi 
tiykar7nan XVIII a`sirden baslang`an. Bul jag`day a`sirese 1873-j7l7  
 
A`miwda`r yan7n` on` jag`al7g`7 patsha Rossiyan7n` qol ast7na tikkeley o`tkennen keyin 
ku`shli rawajlang`an.  
XVIII a`sirde jaz7lg`an  «Ahidnama»  esteliginde az sanda bolsa da or7s  so`zlerinin` 
qollang`an7n ko`remiz: imperator, imperatritsa, ukaz, kavaler, tayn7y  sovetnik, Elizaveta 
Petrovna, Petr Fedorowish, ‰van Neplyuev, Mitriy to`re-Dmitriy Glad7shev, h.t.b. 
XIX a`sirdin` ekinshi yar7m7nda or7s tilinen ko`plep so`zler kelip kirgen. Or7s tilinen kirgen 
s
o`zler sawda qatnas7na ha`m administrativlik basqar7wg`a baylan7sl7 bol7p, fonetikal7q qur7l7s7 
jag`7nan o`zgeriske ush7rap qaraqalpaq xalq7n7n` aw7zeki  so`ylew tilinin` n7zaml7qlar7na 
bag`7nd7r7lg`an halda qollan7lg`an. Or7s tilinen kirgen so`zler qaraqalpaq tilinin` leksikas7n7n` 
bay7w7na ta`sir jasag`an: axit xat, ag`us//ag`ust//avgust, atra`t - otryad, atnashiyne - otnoshenie, 
aw7lnay - aw7l starshinas7, 1886-nsh7 y7lda 6-nsh7 ag`usta, bug`day oraq7nd7n bur7n ko`b atra`t 
bila`n kelmesen`iz, hu`rmetlu` No`kis bolus7n7n` ka`ndiylatig`a atnashiyie 
a`syazd – súezd U` - Ma`sku`r ish da wa a`syazdn7n` soramaq7g`a tegishli, ba`lend beru`ldi, 
oshbu ba`lend qag`az, Da`wqara bolush7n7n` puqaralar7, janaral-gu`birnat7r xa`zra`tla`rig`a. 
g`7nwar - yanvar : 1886 nsh7 y7l7 21 inshi g`7nwardaN` da`birnes  beremen, oshbu dibernes 
qag`az7mn7 
A`liysaweta U` da`wletli aq patsha A`liysaweta Petrounag`a, ‰sbiske yaz7b an7n` rastl7q7g`a 
qolum qoydum. ‰shtirat-bergeysen wa` ishtirat shekersen, Jarmunka - qala saldur7b yarmunka 
qur7lsa ko`b shad7manluq bolur erdi, ka`misiya - komissiya,  ka`ndiylat - kandidat, ma`rke - 
marka, no`mu`r - nomer, noyabr - noyabr , oblus, oyaz-uezd, palajiyne - polojenie, polka`wnik - 
polkovnik, pirawitil - pravitel , orus - rus, sodya - sud ya, sowa`tnik - sovetnik, su`ru`k - srok, 

 
130
uprawiytil - upravitel , wa`yennay - voenn7y,  fa`weske - povestka,  firustof - pristav,  shilen - 
s
hlen, 7zbor - sbor.