Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

§32. Qaraqalpaq  a`debiyat8  klassikleri sh8g`armalar8   tilinin`    fonetikas8 
 
XIX a`sirdegi qaraqalpaq a`debiyt7 klassikleri (Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaq, O`tesh, Omar) 
sh7g`armalar7 tilinde jumsalg`an daw7sl7 ha`m daw7ss7z  sesler tiykar7nan ha`zirgi qaraqalpaq 
tiline sa`ykes keledi. Biraq ta daw7sl7 ha`m daw7ss7z seslerdin` pozitsiyal7q ha`m kombinatorl7q 
qollan7w7nda ay7r7m o`zgeshelikler ush7rasad7.  
 
 
 
 
Daw7sl7 sesler 
 Qaraqalpaq 
shay7rlar7 tilinde tog`7z daw7sl7  ses jumsalg`an. «A» daw7sl7  sesi  so`zdin` 
barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: Ash7q Ziywar on7 ko`rgen zaman7, (A`), J7lwa taslap ha`rne 
bar7n saz etken (A`), Zarl7 Zuxra, Sa`nem kibi q7psha bel (A`),  
«A`» fonemas7 ha`zirgi qaraqalpaq tiline sal7st7rg`anda so`zdin` son`g`7 buw7nlar7nda o`nimli 
jumsalg`an: A`lip qa`ddim daldek bol7p bu`gildi (A`), La`blerin` pistedek, tishin` marjand7 (A`), 
Bu`lbildi zar etip shayda gu`lla`ra` (A`), Biywapan7 su`yip qalsan`7z da`rda` (A`).  
«E»  fonemas7  so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: Er jigittin` jaras7g`7 yar degen 
(A`), Endi sennen ayr7l7p ne kesher xal7m menin` (A`), Yaqsh7n7 niyet q7l, yaman so`yleme (A`). 
«O» fonemas7 tu`pkilikli tu`rkiy so`zlerinde  so`zdin` birinshi buw7n7nda jumsalg`an: 
Ot7r7sh7-t7rna, yu`rishi g`azdur (A`), Xosh aman bol, bizden qald7n` Bozataw (A`). 
Basqa tillerden kirgen so`zlerde keyingi buw7nlarda  ush7rasad7: Gezdim ol nog`ay, or7sn7 
ha`m Or7nbor qalas7n (A`).  
«O`» fonemas7  so`zdin` birinshi buw7n7nda jumsalg`an: O`n`ir monshaq, ha`ykel tag`7p 
s7
ld7rlap (A`), La`yli-Zulayxadek ne go`zzal janan (A`).  
«U» fonemas7  so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda ush7rasad7, al ha`zirgi qaraqalpaq tilinde 
auslaut pozitsiyada qollan7lmayd7: Ur7w7m - Qon`7ratdur, milletim qalpaq (A`), Biywafadur du`n 
ya son`7, push bolur (A`), Bu ko`n`limde a`rman yoqt7 (A`), Oshbu so`zge qulaq sal7n` (B). 
«U`» fonemas7 da so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: U`rgenish, Qon`7rat7w, 
sha`hri  Samarqand (A`), Kettim bir ko`re almay mu`ba`rek yu`zin (A`), Xiywal7n7n` ko`n`lu` 
o`sip /B.Xorezm/. 

 
131
«I» fonemas7  so`zdin` barl7q pozitsiyas7nda jumsalg`an: Ishq7n` f7raq7na day7m ku`yermen 
(A`), Yar7w-dostan ay7r7l7p, qayg`7 duman basqa tu`sip (A`), Baz7 waqta ka`rwan yoldan adashar 
(A`). 
«‰» fonemas7 da so`zdin` barl7q pozitsiyas7nda jumsalg`an: ‰shin` tolsa a`rman sherge (A`), 
U`yde 7ss7 nann7n` qa`dirin ne bilsin (A`), Mehriban7m, kabam, atam xosh imdi (A`). 
 
Daw7ss7z sesler 
Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde 23 daw7ss7z fonema jumsalg`an: 
XIX a`sirge kelip qaraqalpaq tilinin` konsonantizm  sistemas7n7n`  tol7q qa`lipleskenin 
ko`riwge bolad7. 
Qos erinlik «b» u`nli daw7ss7z fonemas7  so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: 
Bag`lar7mda bisyar almay7w-anar (A`), Ay o`ter, j7l o`ter, bir na`wbet jeter (A`), A`jel bir ku`n 
sharab tutar (A`), N7sp7 sha`b keldim qash7n`a, nazl7 janan7m oyan (A`). 
«G» fonemas7 tiykar7nan  so`zdin` bas7nda ha`m ortas7nda jumsalg`an: Gezdim g`a`riplik 
yol7nda (A`), Kiyerge sarpay yoq, minerge at yoq (A`), Keneges-mang`7t, q7tay-q7pshaq (A`).  
«G`»fonemas7 so`zdin` barl7q or7nlar7nda jumsalg`an: &arg`a balas7 oynamas ko`ldegi qon`7r 
g`az ilen (A`), &ayn7 g`a`mzen` ko`ksin`e yarashad7 xup a`jep (A`), Seni deyu`b Ziywar ag`lar 
(A`), Qara dag`n7n` usha bas7, Qarl7 bolur, qars7z bolur (A`), Awan yaqsh7 mundag` molla-
xojadan (A`). 
«D» fonemas7 so`zdin` barl7q or7nlar7nda jumsalg`an: Yar da`wran7 a`yne on to`rt yash7nda 
(A`), Zaman7nda erdi q7zd7n` ag`las7 (A`), Jahann7n` g`amiydin bolurman azad (A`), Ju`rekine 
s
almaq da`rdler (A`). 
«J» fonemas7 tiykar7nan  so`zdin` bas7nda ha`m ortas7nda, ay7r7m arab-pars7  so`zlerinde 
s
o`zdin`  son`7nda jumsalg`an: A`sel qatqan su`jik-su`jik tillerin`, J7land7  j7lj7t7p innen bezdirer 
(A`), Ha`r jerlerde dilgir mu`ta`j bolsan`7z, Sonda belli da`rkar wa`jdin` q7mmat7 (A`).  
«Z» fonemas7 arab-pars7 so`zlerinde so`zdin` bas7nda, tu`pkilikli tu`rkiy so`zlerinde so`zdin` 
ortas7 ha`m aq7r7nda jumsalg`an: Zerbaraq alt7n quw7lm7sh taqqan, an7n` s7rg`as7 (A`), Ko`zidin 
yash to`kip q7z7n` Hu`rzada (A`), Keshe-ku`ndiz yu`rek bag`r7mn7 dag`lap. (A`). 
«J»  sonor7 qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda Orta 
Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tildin` ta`sirinde jiyi jumsalg`an. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde «j» 
fonemas7 jumsalatug`7n or7nlar7nda da «y» sesi qollan7lg`an: «osh yigittin` da`wleti bar bash7nda 
(A`), Jol u`zre atan`d7 ko`rdim degeysen` (A`), Lafz7 jand7n su`jik, shiyrin ziban7m (A`), Qas7-
yay, ko`zi su`zikti (A`). 

 
132
«K» fonemas7 da so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: Kimseni du`pen`lep, kimdi 
bag`lad7 (A`), Du`n yan7n` gu`li ha`m ko`rki analar (A`), Shahsa`nem, Shiyrindek q7zlar7 bard7 
(A`). 
«Q» fonemas7  so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: Be-bural7p naz etip qash7n7 
qaqqan beri kel (A`), &an`q7ldashan quba g`azlar (A`), Tuw7sqan deydiler qalpag`7-qazaq (A`).  
«L» fonemas7 arab-pars7 tilinen kirgen so`zlerde  so`zdin` bas7nda, tu`pkilikli tu`rkiy 
s
o`zlerinde so`zdin` ortas7nda ha`m son`7nda jumsalg`an: La`m-la`bin` shiyrin-sheker, men bag` 
ara bu`lbillerin` (A`), Kewlimnin` xosh7 joq men ha`m bir da`rtli (A`), S7ya-zulp7 tal-tal, 
shashlar7 su`mbu`l (A`), Aq7l7mn7 ketu`rdim ko`rgen shul zaman (A`). 
«M» fonemas7 so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: Mu`ytende-Aqsul7w, man`g`7tta-
Gu`lzar (A`), Baj7 hiraj alur Ja`mshit, Hirattan (A`), Hu`kimin sha`rhilep qaz7 Xalmurat (A`).  
 
 
«N» sonor7 so`zdin` barl7q or7nlar7nda jumsalg`an: Na`ma`rt yigit shappay maydanda qalur 
(A`),  ‰nshaalla, ko`rermen jamal7n` kelip (A`), Jaqs7dan jamann7n`  sorasan` parq7n, Aspan jer 
aras7 and7n ko`p jaq7n (A`). 
«N`» sonor7 so`zdin` ortas7nda ha`m son`7nda qollan7lg`an: Ha`siretin`nen hesh qarar7m yoq 
menin` (A`), Ko`terildi senin` nesibe duz7n` (A`). 
«P» fonemas7 so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: Saqlag`7l pa`rwa`rdigar7m biz bul 
g`a`rip bendeni (A`), «ussa birlen, zag`p7randek gu`l yu`zi (A`), Analar, y7g`laman` ko`z jast7 
to`gip (A`). 
«R» fonemas7 arab-pars7 tillerinen kirgen so`zlerde  so`zdin` bas7nda, tu`pkilikli tu`rkiy 
s
o`zlerinde so`zdin` ortas7 ha`m son`7nda jumsalg`an: «Rehi»-rumal7n qolg`a al7p, q7ya baqqan 
beri kel (A`), Besh-on ku`n mehmana men`zer (A`).  
«S» fonemas7 da so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an:  Sallan7p ju`rersen` tilla` 
s
arayda (A`), On to`rtte, on beshte sorsan` yashlar7n` (A`), Jas7 jetpis u`shke sh7qqan mamalar, 
Baxt7m qara deydi shaldan ayr7lsa (A`). 
«T» fonemas7 da so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: Taxt u`stinde turan a`dil 
s
ultanlar (A`), Erte tur7p ata deyip y7g`lama (A`), Qa`dirin bilmes jerde x7zmet etkennen (A`). 
«?» fonemas7 ko`pshilik jag`daylarda arab-pars7 tillerinen kirgen so`zlerde so`zdin` bas7nda, 
tu`pkilikli tu`rkiy so`zlerinde so`zdin` ortas7nda ha`m son`7nda jumsalg`an: Mende watan  bold7 
elats7z qalg`an (A`), Ne a`rman su`rmesen` bes ku`n da`rwand7 (A`), Qa`dirin` senin` bizge o`tti, 
Bozataw (A`). 

 
133
A`jiniyaz sh7g`armalar7 tilinde «f» fonemas7 so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jiyi jumsalg`an: 
Ot7z bes y7l yazd7 Firdawsiy da`stan, Ol ha`m nema ko`rdi, a`y, fan7y sendin (A`), Lafz7 jandan 
s
u`jik, shiyrin zibanl7m (A`), Sa`ra`fra`z qa`ma`a`ti, sadaf da`ndanl7 (A`).  
«X» fonemas7 arab-pars7 tillerinen kirgen so`zlerde  so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda 
jumsalg`an: Xiy-q7yal7n` kimdedur, ba`lki q7yal7n` mendedur (A`), Xats7z, qa`lemsiz shekilgen, 
Bir a`jep dewana men`zer (A`), Ka`rwanlar7 barur Buxar, Ashtarxan (A`), Qa`dirdan7 izde qalsa, 
Taxt7nan tu`skene men`zer (A`).  
«H» fonemas7 so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: Hu`rzadajan kelse sen`a yu`kirip 
(A`), Uyge mehman kelse kewil almag`a (A`), Da`h degende ozan qanatl7 qushtan (A`), Ya 
ilahim, elimdi ko`rer ku`nler barma eken? (A`). 
«Sh» fonemas7  so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalg`an: Sha`mshad7 ka`ma`a`ti zerge 
jasan7p (A`), Qa`lem qash, q7psha bel, qa`ddi dal kerek(A`), Tentekke-jud7r7q, ma`jgu`nge-ur7sh, 
Da`wkeske-to`beles, palwang`a-tut7sh, Bedewge-yuw7r7sh, buwdang`a-yu`rish (A`),  
«Sh» fonemas7 A`jiniyaz sh7g`armalar7nda  siyrek ush7rasad7: Yalansh7 du`n yag`a a`rman 
bolurm7? 
Shay7rlard7n` tilinde erin u`nlesligi bir qansha da`rejede turaql7l7q s7patqa iye bol7p ekinshi 
buw7nda da erinlik daw7sl7lar jumsalg`an: Ha`r so`zin`de m7n` naz etip o`ltu`rme, «ussa bila`n 
yu`rekimni tolturma (A`). 
Bul da`wirdegi shay7rlard7n` tiline ta`n belgi, ha`tteki qol jazba tu`rinde saqlang`an 
sh7g`armalarda da erin u`nlesligi turaql7 ha`m izbe-iz s7patqa iye emes, yag`n7y birinshi buw7nda 
erinlik daw7sl7 jumsalg`an jag`dayda ekinshi buw7ndag`7  q7s7q daw7sl7lar erinlikke aylanbayd7: 
Bul so`zimde gu`man yoqt7 (A`), To`rtnin` birine turmasan`, O`zin` bilgil Aydos baba (B). 
Klassik shay7rlar sh7g`armalar7 tilinde to`mendegi seslik  sa`ykeslikler ush7rasad7: a-u: 
&a
n`q7ldashan quba g`azlar, Ko`lli bolur, ko`lsiz bolur (A`), a-7:  Qara ko`zli, qa`ddi dald7n 
ayr7lsa (A`), e-i:  Shiyrin so`zli, su`jik tildin ayr7lsa (A`), o-a:  Kirpigi oq an7n` qashlar7 ka`man 
(A`).  
Ay7r7m seplik formalar7nda ma`selen, tab7s sepliginde -7//i  q7s7q daw7sl7lar7n7n` qond7rmal7 
art7qmash qollan7w jag`daylar7 ush7rasad7: Haq keshu`rsu`n yaz7qun7, A`da q7ld7 azuqun7(B). 
Daw7ss7z seslerdin` o`z-ara sa`ykesligi to`mendegishe: j-y: Jurt7nan ayra tu`shmeyin (A`), y-
g`:  Senin` isin` jaqpas mag`an, Bul p7g`l7n`nan ju`rsen` aman (B), y-z: Tillerindi tart7p so`zlen`, 
Almam-dedi Aydos baba (B), y-h:  Ya ilahim, elimdi ko`rer ku`nler barmeken (A`), Atan` edi 
‰
brahim (B),  Sallan7shar  sa`rwi nazlar, g`an`q7ldashan quba g`azlar (A`), n-d:  Ko`p sa`lem 
mendin biradar, ashnay7w duw jahan (A`). 
 

 
134
Qaraqalpaq a`debiyat8 klassikleri sh8g`armalar8 tilinin` morfologiyal8q 
qur8l8s8 
 
§33. Atl8q 
 
 Qaraqalpaq 
a`debiyat7 klassikleri sh7g`armalar7 tilindegi atl7q so`zler san, tart7m, seplik 
ha`m betlik kategoriyalar7na iye. 
 
S
an kategoriyas7 
Shay7rlard7n` tilinde birlik sand7 an`lat7wsh7 arnawl7 morfologiyal7q ko`rsetkish joq, birlik 
ma`ni tu`bir morfemalar arqal7 bildiriledi.  
Ko`plik ma`ni atl7q ha`m substantivlesken basqa da so`zlerge  -lar//ler qos7mtas7n7n` 
jalg`an7w7 arqal7 bildiriledi: Ku`nler o`ter a`rman menen (B), Kirpiklerin` su`zip baqqan 
na`zerin`, Juld7zd7 jawrat7p tu`nnen bezdirer (A`), Q7zlard7n` ishinde sensen`  sa`rwar7 (A`), 
Ag`alar yar7m ta`riypi, Zulp7 yanag`7na tu`ser (A`). 
Berdaq ha`m A`jiniyazd7n` qol jazba tu`rinde saqlang`an sh7g`armalar7nda bul affikstin` -ler 
s7
n`ar7 jumsalg`an:  Sho`llerde gezer jeyran7(B), Ra`kiblere salg`an qayg`7-g`am duman (A`), 
Begler ta`riyp etsem gezgen elatt7 (A`). 
Ay7r7m jag`daylarda bul qos7mta ko`plikten basqa ayr7qsha belgili bir tu`sinikti yamasa sol 
tu`sinikke bolg`an subúektivlik qatnast7 bildiriw ush7n jumsalad7: Qum7r7sqadek q7psha-q7psha 
bellerin`, A`sel qatqan su`jik-su`jik tillerin`, J7land7  j7lj7t7p, innen bezdirer (A`), Ziban7n` 
shiyrindur, yu`zlerin` gu`l-gu`l (A`), M7n` san ba`la` jep miylerin (B). 
Berdaq sh7g`armalar7nda ay7r7m  sanaq  sanlardan keyin kelgen atl7q  so`zlerge ko`plik 
qos7mtalar7n7n` jalg`an7w jag`daylar7 ush7rasad7, ha`zirgi qaraqalpaq tilinde bul tu`rinde 
qollan7lmayd7: Jetpis u`shtedur jaslar7m (B). 
Ay7r7m konkret ma`nili atl7qlarg`a jalg`ang`anda sol ga`ptin` ul7wma ma`nisin ku`sheytiw 
waz7ypas7n atqarad7: Bul aw7lda o`gizlerden o`zi (B), Ju`zleri q7rm7z7, hu`rshiydi taban (A`), 
Shashlar7na lag`l7-marjan o`tkergen (A`). 
-lar//-ler qos7mtas7 ekinshi ha`m u`shinshi bet birlik ha`m ko`plik san formas7ndag`7 feyil 
s
o`zlerge jalg`an7p bayanlaw7sh x7zmetinde jumsalad7: Ko`yleki qulp7l7 sh7t, qund7z ton7n7n` 
jag`as7, Xup-a`jep namaz oq7rlar qat7n7, bala- shag`as7 (A`), Ha`r yigit qalta jiberse, tolt7r7plar 
shay salur (A`), Kelip xoshlast7lar ko`zge yash al7p (A`). 
Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde eski tu`rkiy tilinde ko`plik ma`ni an`lat7wsh7  -
at//-et//-t, -an//-en qos7mtas7 ay7r7m  so`zlerdin` quram7nda  saqlan7p qalg`an: Ju`degen bul 

 
135
elat7ma, Jaynap-jasnap jaz keler me? (B), Taban7 tiymey ko`latqa (B), Atadan ayr7ld7 g`ulpaql7 
ug`lan (A`), Birge ju`rgen q7z7w-jawan, yar-yaran menen ko`risip, Yar bile ha`mdam bol7p, 
ju`rmege ku`nler barma eken (A`), Q7r7q shilten g`ay7p eren ol7p yoldash7n`, A`wliyeler bolg`ay 
ma`datkar endi (A`). 
Arab tilinde jupl7qt7 an`latatug`7n forma Berdaqt7n`  «Shejire» poemas7nda «ka`wsa`yn-eki 
oq jetirim jer» - degen so`zdin` quram7nda  &ayn» - ko`plikti an`lat7w ush7n jumsalg`an: 
Rasulillah buraq mu`nu`b, Qaba ka`wsa`yn barg`an eken (B). 
A`jiniyaz sh7g`armalar7 tilinde ay7r7m so`zlerdin` quram7nda arab tilindegi ko`plik formas7 -
iyat, -at qos7mtalar7 ush7rasad7: Na`zakat bab7nda ka`ma`a`tin` sha`mshad (A`). 
 
Tart7m kategoriyas7 
 Klasiklerdin` tilinde tart7m kategoriyas7 zatt7n` belgili bir betke tiyisli ekenligin an`lat7p 
to`mendegi us7llar menen bildiriledi: 
a) Tart7ml7q ma`ni tart7m jalg`awlar7 arqal7 an`lat7lad7. 
Shay7rlard7n` tilinde to`mendegi tart7m qos7mtalar7 jumsalg`an: 
Birlik san. 
1. -7m//-im//-m, -um//-u`m 
 
2. -7n`//-in`//-n`, -un`//-u`n` 
3. -s7//-si, -7//-i, -u//-u` 
Ko`plik san. 
1. -m7z//-miz, -7m7z//-imiz 
2. -n`7z//n`iz, -7n`7z//-in`iz 
3. -s7//-si, -lar7//-leri 
Birinshi bet birlik san  -m//-7m//im, -um//-u`m qos7mtalar7 arqal7 bildirilip zatt7n` birinshi 
betke tiyisli ekenligin an`latad7: A`li tarq7nal7 na`zik miyanl7m, Xosh pa`him, xosh su`wret piste 
dahanl7m (A`), Maqsudum bar7nsha gezdim, 7qt7yar7m ko`zlerim, ‰stegen yerge yetkergen ilgir 
na`zerim ko`zlerim (A`), On7m-on besimde gezdim q7s ku`nimdi jaz etip, Jigirma bes ot7z7mda 
s
o`zler aytt7m saz etip (A`), Bir ko`zim bar, yoq bir ko`zu`m (B). 
Shay7rlard7n` tilinde -m7z//-miz, 7m7z//-imiz qos7mtalar7 bir zatt7n` ko`p adamg`a tiyisliligin 
bildirip keledi: Ata-babam7z Jay7lg`an (B), Xan7n`7z shul bolg`an eken (B), Zaman7m7z yoqdur 
yigit yu`rmege (A`). 
Ekinshi bettin` birlik sandag`7 -7n`//-in`//-n`, un`//-u`n` jalg`aw7 zatt7n` ekinshi betke tiyisli 
ekenligin an`lat7p keledi: Bozatawl7 gu`lbia`efsha` na`zelim, A`selin` ha`rreni gu`lden bezdirer 

 
136
(A`), Ka`pir ko`zin` mus7lmand7 azg`7r7p, Biyshara Ziyward7 dinnen bezdirer (A`), La`blerin` 
pistedek tishin` marjand7 (A`).  
U`shinshi bette tart7mlang`an atl7q  so`zler birlik ha`m ko`plik sanda birdey qos7mtalard7 
qab7llayd7  (-7//-i, -u//-u`, -s7//-si, -lar7//-leri) ha`m zatt7n` u`shinshi betke tiyisliligin an`latad7: 
Ot7r7sh7-t7rna, yu`rishi-g`azdur, Bastan-ayaq tamam ag`zas7 nazdur (A`), Atas7-A`bil qa`tquda, 
molla-Ta`jidur ag`as7 (A`), Zerbaraq alt7n quy7lm7sh taqqan an7n`  s7rg`as7 (A`), Xiywal7n7n` 
ko`n`li o`su`b (B), Ayat ha`disdur so`zleri, Jan alur jaduw ko`zleri (B). 
Ay7r7m jag`daylarda u`shinshi bette tart7m jalg`awlar7n7n` qabatlas7p qollan7l7w7 ush7rasad7: 
Mayq7n7n` ug`l7 Jay7lxan, Ja`ne birisi Seyilxan (B), To`rtisi enshilesh bold7 (B), Mal ot7s7 boyan 
bold7m (B), La`hze saat qarar7 yoq, gu`z, q7s7, ba`ha`r, jaz7s7 (A`). 
Abstrakt tart7md7 an`lat7w ush7n -n7n`q7//-nin`ki affiksi jumsalad7: Adam ug`l7 ba`ri birdeyin 
bolmas, Birinin` gu`li solsa, biriniki solmas (B), Seniki qur7 lap eken (B). 
Tu`rkiy tillerin izertlewshi ilimpazlar, -n7n`q7//-nin`ki qos7mtas7 - iyelik sepliginin` -n7n`//-
nin` affiksine kelbetlik jasawsh7  -q7//-ki qos7mtas7n7n` dizbeklesiwi ha`m turaqlas7w7 
na`tiyjesinde payda bolg`anl7g`7n ko`rsetedi. 
 
S
eplik kategoriyas7 
 Shay7rlard7n` tilindegi ataw sepligi  subúekttin` nol  formas7n bildirip, morfologiyal7q 
ko`rsetkishleri bolmaw7 menen s7patlanad7: Qara tu`ptin` q7rman7na,  
Berdaq baqs7 miyman bold7 (B), La`yli, Zuhra bila`n ash7q Zuleyxa, Shiyrin, Farhad, 
U`zire ?am7q, Hu`rliqa, Hilalay, Aysa`nem ya`ne Malika, Bularn7n` ba`rshesi  sendin  sadag`a 
(A`). 
‰
yelik sepligi 
‰
yelik sepliginin` -n7n`//-nin`, -d7n`//-din` -t7n`//-tin` qos7mtalar7 jumsal7p, zatt7n` belgili bir 
s
ubúektke tiyisli ekenligin an`latad7: Aq7ls7zd7n` qa`siyeti az keler, Sol jigittin` jan7 qurban 
xal7q ush7n (B), Kiygen lipas7n7n` ba`ri alt7n zer (A`), U`stimizde zaman fasad bolubdur, 
Aql7mn7n`, huwsh7mn7n` ba`rin al7bdur (A`).  
Klassiklerdin` tilinde Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tildin` ta`sirinen u`nsiz daw7ss7z ha`m 
s
onor seslerge tamamlang`an so`zlerge de -n7n`//-nin` qos7mtas7 jalg`anad7: Bularn7n` ba`rshesi 
s
endin sadag`a (A`), Ol Qon`7ratn7n` tuwg`an7 eken (B), Ol sanduqn7n` ag`z7n asht7 (B), Dostn7n` 
gu`nas7n keshu`ru`b (B). 
Ay7r7m jag`daylarda qos7q qatar7n7n` buw7n ten`ligin saqlaw ush7n stil lik maqsetlerde iyelik 
s
epligi jas7r7n formada qollan7lad7: Mu`yten uran7 Aqsholfan, Haq diydar7n ko`rgen eken (B)    
Bar7s sepligi 

 
137
Shay7rlard7n` sh7g`armalar7 tilinde bar7s  sepligi ga`ptegi is-ha`rekettin` bag`dar7n, orn7n 
bildirip to`mendegi qos7mtalar arqal7 an`lat7lad7:  
a) -g`a//-ge, ga`, -qa//-ke//-ka` qos7mtas7 menen jasalg`an bar7s sepligi o`nimli jumsalg`an: 
Qazag`a taman baray7q  (J), Mendey g`a`riplerge tag`l7m bermege (A`), Kiyerge sarpay yoq, 
minerge at yoq, Aspang`a usharg`a mende qanat yoq (A`). 
Aq7r7 u`nsiz daw7ss7z  seslerge tamamlang`an so`zlerge de -g`a//-ge//ga` jalg`an7w 
jag`daylar7 ush7rasad7: Ayral7qg`a bel bag`lad7 (B), Bu so`z yurtg`a maqul bold7 (B), Xiyatqa 
uran bolg`an eken (B).  
Bar7s  sepliginin`  -a//-e//-a` qos7mtas7 Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tildin` ta`sirinde 
shay7rlard7n` sh7g`armalar7 tilinde o`nimli jumsalad7: Aq7l bolsan` ra`qiblere bildu`rme (A`), 
S
o`z jay7lar elden ele, So`zler sh7g`ar dilden dile (A`), Quwat bergey alla na`zik bellere, Ma`det 
bergey taza ash7lg`an gu`llera` (B).  
Eski tu`rkiy tilindegi bar7s sepliginin` -geri//-keri, -qar7//-g`ar7,    -ra//-re qos7mtalar7 ay7r7m 
s
o`zlerdin` quram7nda  saqlan7p qalg`an: O`zin ha`mmeden ilgeri, Esaplag`an Qalan usta (B), 
Joqar7dan alg`7l or7n (B), A`wel berermen dep son`ra bermegen (B). 
Bar7s sepliginin` -ur qos7mtas7 «Shejire» poemas7nda bir m7salda qollan7lg`an: Sahra xalq7 
ko`shu`b gezmek, Ka`ntli eru`r watan tu`zmek (A`). 
Bar7s  sepliginin`  -ya formas7 A`jiniyaz sh7g`armalar7nda ush7rasad7: Xorezmde yu`ren 
ku`nler,  Zawq7 tamashaya megzer (A`),  
 
 
 
 
Tab7s sepligi 
Klassik shay7rlard7n` tilinde tab7s sepliginin` -d7//-di,-t7 //-ti, -7n//-in, -n7//-ni// 
-n qos7mtalar7 qollan7l7p is-ha`rekettin` tikkeley ob ektin an`latad7: Ko`z jas7md7 ko`rmey-aq qoy 
(B), Jarman`7zlar endi solg`7n ju`rekti (B), Ishq7 zimistan7n misli yaz etip, Ju`rishin  m7sal7 quba 
g`az etip (A`). 
Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tilinin` ta`sirinde tab7s  sepliginin` jiyi qollan7w jag`day7 
ush7rasad7: Tu`rin`ni men`zerem alg`ur lash7na, Ha`r so`zin`de m7n` naz etip o`ltu`rme, «ussa 
bila`n yu`rekimni tolturma, Ko`rgen zaman an7 bag`r7mn7 ezip, Atn7 baylap kirdim u`yge shul 
zaman (A`). 
 
Sh7g`7s sepligi: 

 
138
Shay7rlard7n` tilinde sh7g`7s  sepliginin` ha`zirgi tilimizde jumsalatug`7n -dan //-den, -tan//-
ten, -nan//-nen qos7mtalar7 menen birge ha`zirgi tilimizde jumsalmaytug`7n -da`n//-ta`n, -d7n//-
din, -t7n//-tin formalar7 ush7rasad7: -Ant mendin, jan mendin, guwa ha`m mendin, U`miydim 
ko`p eru`r bay ag`a sendin (A`), Belbewin` tu`rmeden zerli qalay7 (A`), Ziywar aytar bizdin 
da`wran o`ta`ndi  (A`), Oyg`an7b uyq7d7n ko`rsem bir janan, An7 o`z su`niydin yaratm7sh subhan 
(A`), Bahadur7 bardur yu`zge sa`ra-sa`r, Hudad7n o`zgedin q7lmas qa`wa`tar (A`). 
 
Or7n sepligi: 
Shay7rlard7n` tilinde or7n  sepliginin` -da//-de//-da`, -ta//-te//-ta` qos7mtalar7 qollan7l7p 
ma`nisi boy7nsha is-ha`rekettin` ken`isliktegi waqt7n, orn7n, ma`kan7n bildirip keledi: Haytta, 
merekede jigit j7y7lsa (A`), Bir ku`nde yu`z tilla` waz7ypa alan (A`), Ta`nimde qalmad7 za`rredek 
madar (A`), Tiyeklide-Bax7t,  7rg`aql7- Ayjan, Baqanl7da-Aysha,keneges-Baljan, Bulard7n` 
ba`rshesi sendin sadag`a (A`). 
 
Qural ha`m sheriklik sepligi 
Klassiklerdin` tilinde eski tu`rkiy tilinde jumsalg`an qural ha`m sheriklik sepliginin` 
qald7qlar7 ush7rasad7, biraq olar ra`wishlik ha`m ko`mekshi so`z ma`nisine o`tken: Ziywar aytar 
endi ne hal7n` kesher, Ya shu ku`n, ya tan`la ka`rwan7n` ko`sher (A`), Bu`ku`n kelse tan`la 
ellerni gezer (A`), Tan`la yawmil qiyameti (B), Xuda birlen raz7 ayt7sh7b (B).  
 
  Betlik ha`m predikativ affiksleri 
Shay7rlard7n` sh7g`armalar7 tilinde atl7q ha`m substantivlesken  so`zler ga`ptin` qur7l7s7nda 
bayanlaw7sh waz7ypas7nda qollang`anda betlik affikslerin qab7llayd7: Anamsan`, kabamsan` 
o`zin` o`sirgen, Ko`p azapt7 shul bas7n`nan keshirgen. Paymanam tolg`an paq7rman (B), 
Bendedurman, raz7man, qa`dir hudan7n` a`mirine  
 
(A`), Rustem aytubd7: «Qon`7ratsan`», Aydos aytubd7: «Qon`7ratman», Almas ga`wha`rmen, 
folatman, Sh7n7 Qon`7rat has7lzadpan (B). 
Klassik shay7rlard7n` tilinde eski tu`rkiy tilindegi ha`zirgi keler ma`ha`ldi an`latatug`7n -
durur//-turur ko`mekshi feyilinin` q7sqarg`an formalar7-dur//-du`r, -tur//-tu`r,-t7r//-tir, -d7//-di 
predikativ x7zmetinde jumsalg`an: Den sawl7qdur alt7n tag`7n` (B), Menin` jol7m haq ba`zirgen 
jol7dur (K), Bir ma`hiytabandur q7rm7z7 beden (A`), Bendedurman, raz7man, qa`dir xudan7n` 
a`sirine (A`).  
 

 
139
§34. Kelbetlik 
 
Sapal8q kelbetlikler. Klassik shay7rlard7n` tilinde sapal7q kelbetlikler  to`mendegi 
ma`nilerdi an`lat7p keledi:   
1. Zatt7n`, adamn7n` tu`rin, ren`in an`latad7: Qara ko`z, q7psha bel q7z bilen jawan (A`), 
Ko`ren bolur aq yu`zin`nin` qurban7 (A`). Ayna al7p aq ju`zin`e qarasa, Tu`rmesinin` shashaqlar7 
q7rm7z7 (A`). 2) Zatt7n` da`min bildiredi: Lam-la`bin` shiyrin sheker men bag` ara bu`lbu`llerin` 
(A`), Naz a`yleyu`b su`jik tilli ol sa`nem (A`), Ashsh7-dushsh7n7 tatmay7n (A`), 3). Zatt7n` 
ko`lemine,  s7rtq7 ko`rinisine,  salmag`7na baylan7sl7 ma`nilerdi bildiredi: Q7ya baq7p tursam 
na`zik belin`e (A`), Tuwr7 joldan bas ketse de qaytpag`an (A`), El jurtt7 ko`rmegen ag`7r da`rdeli 
(A`), «osh yigitke tu`shse qatt7q  sawdalar (A`), Qalmad7 ma`derim bul a`ziz ta`nde (A`),4). 
Tazal7q-patasl7qt7 bildiretug`7n kelbetlikler: Taza gu`listan7m, mahi a`nwar7m (A`), 5). Ha`r q7yl7 
hal-jag`dayg`a, minez-qul7qqa, ku`sh-quwatqa baylan7sl7 belgilerdi bildiredi: Xal7qqa ma`lim 
bat7r ma`rtke (A`), Ma`rt yigitnin` mudam hal7 ta`n` bolur (A`), Xosh mu`lay7m bols7n o`zi (A`). 
2. Qatnas7q kelbetlikler ataw7sh ha`m feyil so`zlerge kelbetlik jasawsh7 affikslerdin` 
jalg`an7w7 arqal7 jasal7p, zatt7n` tu`r-tu`sin, kelbetin, ko`lemin ha`m t.b zatlarg`a qatnas7n 
bildiredi: Sharapatl7 jazg`a megzer (A`), Qalpag`7 qazanday ellerim bard7 (A`), Boyl7, s7nl7, nazl7 
nigar yar kerek (A`), Bizler sh7qqan bul opas7z zamanda (B), Minnetsiz pal ashsh7 bolar 
za`ha`rden (A`), La`blerin` pistedek, tisin` marjand7 (A`), ‰shtim asqat7qs7z o`mirimshe jarma 
(K), A`lipdek qa`wmetim, daldek bu`gilmish (O), Ku`nnen de sh7rayl7, aydan ra`wishli, Ay 
ju`zlim, pal so`zlim,aq7ll7 esli   (A`).  
Adamn7n` sh7qqan orn7na baylan7sl7 belgini bildiretug`7n kelbetlikler: Bozatawl7 
gu`lbina`fsha nazelim  (A`), Ag`a begler,bir q7z ko`rdim, Hasl7n sorasan` Hiywal7 q7z (A`). 
A`jiniyaz do`retpeleri tilinde arab-pars7 tillerinen o`zlestirilgen ha`zirgi a`debiy tilde 
jumsalmaytug`7n kelbetlik so`zler ush7rasad7: Ju`zi on to`rt ku`nlik aydek mu`na`wwa`r (A`), 
Jesen` til u`yirgen a`seliw-pa`lek (A`), Kiygen kiyimleri misli zag`p7ran (A`). Ast7g`a to`sener 
ma`shhediy palas (A`), Miyane ka`d su`jik tilli, nur  
yu`zli (A`). Sha`shmi jaduw ja`llad, qashlar7 ka`man (A`), Arif bol7p haq yol7na erishken, 
Mu`rshidiy mu`ka`mma`l pirleri bard7 (A`), Sa`ra`fraz ka`ma`a`ti, sadaf da`nda`nli (A`). 
Kelbetliktin` da`rejeleri 
Kelbetliktin` jay da`rejesi tu`bir kelbetlikler tu`rinde ush7rasad7: Tuwr7 joldan bas ketse de 
qaytpag`an (A`), So`ylegende sheker eter so`zin`di (A`), Gudar7 belbewi dizege tu`sken (A`). 
Sal8st8r8w ha`m pa`seytiw da`reje to`mendegi affikslerdin` ja`rdeminde jasalad7:  

 
140
-sha:  Aqsha ju`zlerim sarg`ayd7 (B), -g`7sh:    Aq ju`zin`e sarg`7sh qayg`7 tolmas7n (A`), 
S
arg`7sh endirip tu`sin`e  (B), -g`ul: Bag`r7 bozg`ul s7rt7 shubar, Ma`leksiz hesh bir pa`ri yoq  
(A`), -law// -lew:  U`sh terekten sa`l z7yatlaw (B), -raq//-rek: Qos arbag`a belli o`giz jaqs7raq (B), 
Den sawl7qta bir ku`n shadl7q jaqs7raq (B) 
Artt8r8w da`reje  intensiv formalard7n` kelbetlik so`zlerdin` ald7nda qollan7w7 arqal7 
jasalad7: Ne bir so`zleri bar ap-ashsh7 duzday (A`), Shash7w-saqal7n`  sap-sar7, Ha`m ayag`7n` 
q7p-q7z7l (K), Sensiz menin` appaq siynem ku`l bold7 (A`).  
Ku`sheytiw ra`wishlerinin` kelbetlik so`zlerdin` ald7nda keliwi arqal7 jasalad7: Ju`da` q7y7n 
bold7 sal7q (B), Shermendelik ku`ta` uyat (O).  
Kelbetlik  so`zlerdin` ald7nda «en`» janapay7n7n` keliwi arqal7 artt7r7w da`rejesi jasalg`an: 
En` u`lkeni menin` day7m (B).