Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

 
š50. Milliy qaraqalpaq jaz8w8n8n` qa`liplesiwi ha`m rawajlan8w8 
 
1924-j7l7 Qaraqalpaq avtonomiyal7q oblast7 du`zilgennen keyin reformalang`an 
arab alfaviti tiykar7nda qaraqalpaq jaz7w7 payda bold7. 1924-j7l7 noyabr  ay7nda &Erkin 
Qaraqalpaq[ gazetas7 sh7g`a baslad7. 1925-j7l7 reformalang`an arab alfavitinde 
Tashkent qalas7nan &A`lipbe[, &Egedeler sawat7[, &Oq7w kitab7[ bas7l7p sh7qt7. Bul 
sabaql7qlard7n` du`ziwshisi ha`m avtor7 S.Ma`jitov bold7. Reformalang`an arab 
alfavitinde
 29 ha`rip bold7. Bul alfavit 1928-j7lg`a shekem qollan7wda bold7. Arab 
alfaviti menen qaraqalpaq tilinin` seslik du`zilisin jaz7wda sa`wlelendiriwde bir 
qansha q7y7nsh7l7qlar bolg`anl7g`7 sebepli ken` xal7q qatlamlar7n sawatland7r7wda 
belgili q7y7nsh7l7qlar ju`z berdi.  

 
184
1927-j7l7 iyul  ay7nda oblast l7q partiya komitetinin` qarar7 menen lat7n grafikas7na 
o`tiw boy7nsha qarar qab7lland7. Sol waq7ttag`7 oblastl7q atqar7w komiteti basl7g`7 
Q.A`wezov bassh7l7g`7ndag`7 ma`mleketlik komissiya du`zildi.  
1928-j7l7 30-iyul  ku`ni Q.A`wezov, S.Ma`jitovlar ta`repinen du`zilgen 
lat7nlast7r7lg`an qaraqalpaq a`lipbesinin` birinshi joybar7 oblast l7q hu`kimet 
ma`jilisinin` dodalan7w7na us7n7ld7. Ken` tu`rde dodalawlar o`tkeriw ha`m us7n7slard7 
esapqa alg`an halda 1928-j7ld7n` aq7r7nda lat7n grafikas7 tiykar7ndag`7 jan`a 
qaraqalpaq a`lipbesi tast7y7qland7. Lat7nlast7r7lg`an alfavitte 32 ha`rip bol7p, olardan 
segizi daw7sl7 sesti an`lat7w ush7n qab7lland7. Biraq bul alfavitte bas ha`ripler ush7n 
tan`balar qab7llanbad7. Bul alfavitte 1928-j7l7 To`rtku`lde ja`ma`a`tlik avtorl7qta 
Q.A`wezovt7n` bassh7l7g`7nda &Qaraqalpaq a`lipbesi[, Eralievt7n` &Xat tan7[ ,/T.1929 / 
sabaql7qlar7 bas7l7p sh7qt7. 
1930-j7l7 baspa so`z x7zmetkerleri, jaz7wsh7lar ha`m oq7t7wsh7lard7n` baslamas7 
menen a`lipbe ha`m imla`ni jetilistiriw boy7nsha ma`jilis o`tkerilip, bunda 
to`mendegidey us7n7slar qab7lland7: 
1. Affrikata &tsh[ ha`ribin qollan7wdan sh7g`ar7w ha`m on7n` x7zmetin &sh[ 
ha`ribine beriw. 
2. So`zdin` auslaut pozitsiyas7nda u`nli &b[ ha`ribinin` orn7na u`nsiz &p[ 
ha`ribin qollan7w: mekteb - mektep, kitab - kitap: 
3. Jaz7wda da`slepki eki buw7nda erinlik daw7sl7lard7 saqlap jaz7w: qulun, quduq, 
bu`gu`n. Bul us7n7slar 1931-j7l7 12-dekabr  ku`ngi hu`kimet qarar7 menen 
tast7y7qland7. 
1931-j7l7 qaraqalpaq tilinin` qatan` imla qag`7ydalar7n islep sh7g`7w boy7nsha 
ma`sele ko`terilip, 1932-j7l7 qaraqalpaq orfografiyas7n7n` eki joybar7 tayarland7. 
Birinshi-joybard7 du`ziwshileri -Q.Ubaydullaev ha`m Qosekeevler,  ekinshi-joybard7 
du`ziwshi -Q.Ay7mbetov bold7. Bul eki joybar qaraqalpaq ziyal7lar7 aras7nda ken` 
tu`rde talq7lawdan keyin 1932-j7l7 sentyabr  ay7nda olard7 birlestirip birinshi 
orfografiyal7q konferentsiyada qab7lland7. Bul konferentsiyan7n` qarar7 boy7nsha 
to`mendegi rejeler qab7lland7: 
 
1. Q7s7q daw7sl7 &7[, &i[ ha`ripleri so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda jumsalad7. 
2. Erinlik daw7sl7 &u[, &u`[ ha`ripleri birinshi ha`m ekinshi buw7nda jaz7lad7. 
3. &O`[, &o[ erinlik daw7sl7lar7 tek birinshi buw7nda saqlan7p jaz7lad7. 

 
185
4. So`ylew pay7t7nda qon`s7las seslerdin` ta`sirinen ay7r7m o`zgerisler bol7w7na 
qaramastan so`zdin` tu`birin saqlap jaz7w: duzsh7 - dushsh7, jonqa - jon`qa, janbad7 - 
jambad7. 
1935-j7l7 iyul  ay7nda To`rtku`l qalas7nda ekinshi konferentsiya sho`lkemlestirilip 
qaraqalpaq a`lipbesi ha`m imla qag`7ydalar7n jetilistiriw, qaraqalpaq terminologiyas7n  
qa`liplestiriwdin` printsipleri, qaraqalpaq a`debiy tilin rawajland7r7w bag`darlar7 
ma`seleleri qarald7. 
Qaraqalpaq a`lipbesi ha`m imla` qag`7ydalar7 qur7l7s7na to`mendegidey o`zgerisler 
kirgiziw us7n7ld7: 
1. Qaraqalpaq tiline ta`n seslerdi an`lat7w ush7n qab7llang`an G`a`[, &o`[, &u`[ 
ha`riplerin qollan7wdan sh7g`ar7w. 
2. So`zdin`  bas7nda &7[, &i[ q7s7q daw7sl7lar7n qollanbaw. 
3. Erinlik daw7sl7 &u[, &u`[ ha`riplerin so`zdin` tek birinshi buw7n7nda saqlap 
jaz7w. 
Bul us7n7slar konferentsiya qatnas7wsh7lar7 aras7nda keskin tart7sqa sebepshi bold7 
ha`m konferentsiya bul ma`sele boy7nsha bir juwmaqqa kele almad7. 
1938-j7l7 oktyabr  ay7nda To`rtku`l qalas7nda u`shinshi orfografiyal7q 
konferentsiya shaq7r7ld7. Bul konferentsiyada N.Dawqaraev, Q.Ay7mbetov, 
U.Kojurovlar ta`repinen du`zilgen qaraqalpaq tilinin` a`lipbesi ha`m imla 
qag`7ydalar7n7n` jan`a variant7 qab7lland7. Bul varianttag`7 qaraqalpaq alfavitinde 32 
ha`rip bol7p, sonnan on biri daw7sl7 seslerdi (Ekewi or7s tilinen kirgen so`zlerdegi 7, i 
seslerin an`lat7w ush7n), 21 ha`rip daw7ss7z seslerdi an`lat7w ush7n qab7lland7.  
Bunda a`lipbenin` qur7l7s7 bur7ng`7s7nsha qald7, al imla` qag`7ydalar7na baylan7sl7 
o`zgerisler kirgizildi: 
1.  &?[ qos erinlik, sonor7n an`lat7w ush7n tan`ba qab7lland7, bur7n o`zbek 
tilindegidey &v[ ha`ribi qollan7latug`7n edi. 
 2.  &b[ ha`ribi shet tilden kirgen so`zlerdin` qur7l7s7nda saqlan7p jaz7latug`7n 
bold7: vagon, aktiv: 
3. &ya[, &yu[, &š[ ha`ripleri &ya[, &y7w[, &yo[ birikpesi tu`rinde jaz7latug`7n bold7:  
partiya, yamasa, yolka: 
4. &Sh[, &Sh[ seslerin an`lat7w ush7n bir tan`ba &s[ qollanatug`7n bold7.  
5. Or7s tilinen kirgen so`zlerdegi &Sh[ ha`ribi eki &ss[ ha`ribi menen 
an`lat7latug`7n bold7: 
6. Or7s tilinen kirgen so`zlerdegi &Ts[ ha`ribi &t[ ha`m &s[ ha`riplerinin` birikpesi 
menen an`lat7latug`7n bold7:  

 
186
Erinlik daw7sl7 sesler tek birinshi buw7nda saqlan7p jaz7latug`7n bold7. 
1936-j7ldan baslap bur7ng`7 milliy respublikalarda or7s grafikas7na tiykarlang`an 
jaz7wg`a o`tiw protsesi basland7. Sog`an baylan7sl7 1940-j7l7 Qaraqalpaqstan ‰lim 
izertlew institut7n7n` qaraqalpaq tili ha`m a`debiyt7 bo`limi ta`repinen or7s grafikas7na 
tiykarlang`an jan`a qaraqalpaq a`lipbesinin` joybar7 tayarland7. Tayarlawsh7lar 
K.Ubaydullaev, Q.Ay7mbetov, N.Da`wqaraevlar bold7. 
Bul joybar 1940-j7l7 18-iyul  ku`ni Qaraqalpaqstan Respublikas7 Joqar7 
Ken`esinin` qarar7 menen tast7y7qland7. Or7s grafikas7na tiykarlang`an jaz7wg`a o`tiw 
ush7n eki j7l mu`ddet belgilendi. Bul a`lipbe 35 ha`ripten ibarat bold7  9 daw7sl7 sesti 
an`lat7w ush7n 6 ha`rip: a` -a`, o` -o`, u` -u`, qab7l etildi:  ya, yu, š ha`ripleri 
qab7lland7. 24 ha`rip daw7ss7zlard7 an`lat7w ush7n qab7lland7,  n`-ng  tu`rinde  jaz7ld7.           
-jin`ishkertiw, A`-ay7r7w  belgileri qab7lland7, w daw7sl7s7 orn7na v ha`ribi qab7l etildi. 
Qaraqalpaq tiline ta`n seslerdi an`lat7w q, g`, h ha`ripleri qab7lland7. Bul a`lipbe 
1957-j7lg`a shekem o`zgerissiz qollan7ld7. 
1957-j7l7 28-fevral  ku`ni Qaraqalpaqstan ASSR Joqar7 Ken`esi Prezidium7n7n` 
a`lipbe ha`m imla` qag`7ydalar7n7n` qur7l7s7na ay7r7m o`zgerisler kirgiziw boy7nsha 
pa`rman7 qab7lland7. 
Bul alfavit 41 ha`ripten ibarat bol7p, 9 ha`rip daw7sl7 seslerdi, 26 ha`rip daw7ss7z 
seslerdi  an`lat7w  ush7n,  ja`ne  de  6  ha`rip  (e,  š,  yu,  ya,  `,        A belgilerin an`lat7w 
ush7n) qab7lland7. 
1940-j7lg`7 alfavitke to`mendegi o`zgerisler kirgizildi: 
1. Qaraqalpaq tiline ta`n daw7sl7 seslerdi an`lat7w ush7n a`,o`, u` ha`ripleri 
engizildi. 
2. Sonor qos erinlik w  sesin an`lat7w ush7n w ha`ribi engizildi. Bur7n v 
jumsalatug`7n edi: suv - suw, vatan - watan. 
3. N` - ha`ribi engizildi, bur7n ng tu`rinde jaz7latug`7n edi.  
Solay etip, qaraqalpaq tiline ta`n seslerdi an`lat7w ush7n qos7msha kirgizilgen 
ha`riplerinin` san7 segiz bold7: a`, o`, u`, g`, q, h, w, n`. 
Us7 alfavit ha`zirge shekem jumsal7p kelmekte. 1994-j7l7 26-fevral da lat7n 
grafikas7na tiykarlang`an  jan`a  qaraqalpaq  a`lipbesi qab7lland7. 
 

 
187
 
Sha`rtli q8sqart8wlar 
 
1. A`-A`jiniyaz. 
2. B-Berdaq. 
3. Gk-Gadatel naya knijka. 
4. DLT-Devan7 lug`at-it tu`ri. 
5. E-Enisey esteligi. 
6. J-Jurnal. 
7. L-Leningrad. 
8. M-Moskva. 
9. Mog-Mogil yan esteligi. 
10. Msh-Moyun Shura esteligi. 
11.K-Ku`nxoja. 
12. KTb-Ku`shtegin esteligi, u`lken jaz7wlar. 
13. KTm-Ku`ltegin esteligi, kishi jaz7wlar. 
14. Ksh-Kul7 Shura esteligi. 
15. On-Ongin esteligi. 
16. O-Omar. 
17. O`-O`tesh. 
18. Ton-Ton7kok esteligi. 
19. Sb-Sbornik. 
20. RSL- Radlov. Op7t slovarya tyurkskiy nareshiy. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
188
 
Mazmun8 
 
 
Kirisiw________________________________________________________3 
š1. Qaraqalpaq xalq7 ha`m on7n` tilinin` payda bol7w7____________________4 
š2. Qaraqalpaq tilinin` izertleniwi___________________________________7 
š3. Tu`rkiy tillerinin` klassifikatsiyas7 ________________________________10 
 
Qaraqalpaq tilinin` tariyx8y grammatikas8 
 
š4. Altay da`wiri. Til bilimindegi altay tilleri teoriyas7____________________13 
š5. Orxon-Enisey estelikleri _______________________________________17 
š6. Orxon-Enisey esteliklerinin` fonetikas7.____________________________22 
š7. Orxon-Enisey esteliklerinin` morfologiyas7 _________________________25 
š8. Orxon-Enisey esteliklerinin` so`zlik quram7_________________________30 
š9. M. Qashqariydin` &Devani-lug`at-it-tu`rk[ miyneti  __________________33 
š10. &Devani-lug`at-it-tu`rk[ miynetinin` fonetikas7_____________________ 35 
š11. &Devani-lug`at-it-tu`rk[ morfologiyal7q qur7l7s7 _____________________40 
š12. &Devani-lug`at-it-tu`rk[ miynetinin`i so`zlik quram7 _________________44 
š13. Uyg`7r jaz7w7 estelikleri________________________________________52 
š14. Yusup Has Hajibt7n` &Qutadgu bilik[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili________55 
š15. Axmet Yugnakiydin` &Hibatul haqay7q[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili______58 
š16. &Og`uznama[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili __________________________61 
š17. Ahmed Yassawiy hikmetleri ha`m on7n` tili ________________________63 
š18. Rabg`uziydin` &Q7ssa-sul-anbiya[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili___________65 
š19. Xorezmiydin` &Muxabbatnama[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili____________68 
š20. &Kodeks Kumanikus[ esteligi ha`m on7n` tili_______________________73 
š21. XIII-XV a`sirdegi jaz7lg`an q7pshaq-og`uz tilinin` estelikleri 
ha`m on7n` tili __________________________________________________79 
š22. Armiyan koloniyas7nda jaz7lg`an q7pshaq tilinin` estelikleri 
ha`m on7n` tili __________________________________________________83 
š23. Orta a`sirlerdegi xanlard7n` jarl7qlar7 ha`m bitikleri___________________88 
š24. Alt7n Orda da`wirinde jaz7lg`an a`debiy sh7g`armalar. Kutbtin`  
&Xisraw ha`m Shiyrin[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili_______________________92 

 
189
š25. Sayfi Saray7n7n` &Gulistan-bit-tu`rkiy[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili_______94 
š26. Ab7lg`az7 Bahad7r xann7n` &Shejireyi tu`rk[ sh7g`armas7 ha`m on7n` tili ___94 
 
Qaraqalpaq a`debiy tili tariyx8 
 
š27. Qaraqalpaq a`debiy tilinin` qa`liplesiw o`zgeshelikleri ______________ 97 
š28. XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba estelikler __________________________101 
š29. XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba esteliklerdin` fonetikas7 _______________104 
š30. XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba esteliklerdin` morfologiyas7____________ 106 
š31. XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba esteliklerdin` so`zlik quram7____________113 
š32. Qaraqalpaq a`debiyat7 klassikleri sh7g`armalar7 tilinin` fonetikas7 ______116 
š33. Qaraqalpaq a`debiyat7 klassikleri sh7g`armalar7 tilinin`   
morfologiyas7. Atl7q_____________________________________________120 
š34. Kelbetlik _________________________________________________125 
š35. Sanl7q____________________________________________________126 
š36. Almas7q __________________________________________________128 
š37. Feyil. Feyildin` da`rejeleri ____________________________________135 
š38. Feyildin` funktsional formalar7_________________________________136 
š39. Feyildin` bet-san kategoriyas7__________________________________140 
š40. Meyil kategoriyas7 __________________________________________141 
š41. Ma`ha`l kategoriyas7_________________________________________142 
š42. Ra`wish___________________________________________________143 
š43. Ko`mekshi so`zler___________________________________________145 
š44. Qaraqalpaq a`debiyat7 klassikleri sh7g`armalar7 tilinin` so`zlik quram7 ___148 
š45. Arab ha`m pars7 tillerinen o`zlestirilgen so`zler_____________________150 
š46.Or7s tilinen o`zlestirilgen so`zler_________________________________157 
š47. Qon`s7las tu`rkiy tillerinen o`zlestirilgen so`zler_____________________158 
š48. XX a`sirdin` bas7ndag`7 qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7  
tilinin` o`zgeshelikleri ____________________________________________158 
š49. XX a`sirdin` 20-40 j7llar7ndag`7 qaraqalpaq tili______________________163 
š50. Milliy qaraqalpaq jaz7w7n7n` qa`liplesiwi ha`m rawajlan7w7_____________166