Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

§38. Feyildin` funktsional  formalar8 
 
Feyildin` funktsional  formalar7nda bir ta`repten feyilge ta`n belgiler ja`mlengen bolsa, 
ekinshi ta`repten morfologiyal7q qa`siyetleri ha`m sintaksislik x7zmeti boy7nsha basqa  so`z 
shaqaplar7na  ataw7sh feyil - atl7qqa, kelbetlik feyil - kelbetlikke, hal feyil - ra`wishlerge jaq7n 
bol7p keledi.  
Biraq ta ha`reket ma`nisin bildiredi, bol7ms7zl7q tu`ri -ma//-me jalg`awlar7 menen bildiredi, 
feyildin` ma`ha`l ha`m da`reje kategoriyalar7n saqlayd7. 
 
Kelbetlik feyil. 
Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde kelbetlik feyiller to`mendegi qos7mtalar arqal7 
jasalg`an:  -g`an//-gen//-ga`n,  -qan//-ken//-ka`n: qos7mtalar7 arqal7 o`tken ma`ha`l kelbetlik 
feyilleri jasalad7:  Taqqan o`n`irge monshag`7, Ga`wha`rlengen tul7mshag`7. Ko`rgen biyhush 
bolar an7 shul zaman, Sho`llerde juw7rg`an ah7w-ja`yrand7, Sayalag`an shenli da`wran bolmad7. 
Seyil etip beyishten sh7qqan yan`l7d7 (A`). A`wwal ko`shken jawung`urd7 (B).  
-g`an//-gen formal7 kelbetlik feyiller substansivlesken jag`dayda tart7m, seplik, betlik ha`m 
ko`plik affikslerin qab7llayd7:  O`lgen o`ldi o`lmegenler, Bul du`n yag`a kelmegenler. 
Ko`rgenlerdin` miyri qang`an. U`stin`e kiygenin` ba`shbend padshay7.  
Klassiklerdin` tilinde bul affikstin` og`uz tilleri ush7n ta`n bolg`an -an//-en//-yen formalar7 
ush7rasad7:  Jilwa bila`n shiyrin jan7m alan  q7z, Ko`ren bolur aq yu`zin`nin` qurban7, Bag` 
ishinde q7z7l gu`ldey dolan7p,  Sallana-ma`stana kela`n  sa`wdigim, Juld7z sh7g`7p, ku`n q7zar7p 
batanda, &ap7l bol7p tu`n uyq7 da yatanda (A`).  
-m7sh//-mish qos7mtal7 o`tken ma`ha`l kelbetlik feyili zatt7n` ha`reket belgisin ko`rsetedi: 
Begler ta`riyp etsem gezgen elatt7, Ol elde ko`rmishem bir pa`riyzatt7. Zerbaraq alt7n quy7lm7sh 
taqqan an7n`  s7rg`as7, Kiygeni ja`nneti ishik, qund7z tut7lm7sh yag`as7. Haq a`zelde a`ylemish 
oshbu yu`rish bizge nesip, Men seni sa`wmishem eldin egana (A`).   
-ar//-er//-a`r affiksi ha`zirgi keler ma`ha`l kelbetlik feyillerin jasayd7: Yalan du`n ya o`ter, 
keter, Dushman ayaq7n`da yatar. Sendin o`zge sa`wer yar7m yoq menin`. Ziywar aytar, endi ne 
hal7n` kesher, Ya shu ku`n, ya tan`la ka`rwan7n` ko`sher (A`).  

 
152
Shay7rlard7n` tilinde bul affikstin` ha`zirgi tilimizde qollan7lmaytug`7n  -7r//-ir, -ur//-u`r 
variant7 ush7rasad7:  Ko`kiregin`e oylar salur q7ya-q7ya baqqan7,  Seni ko`rsem bolur menin` 
ko`n`lim shad, Qa`lem qash7n`, qara ko`zin` su`zu`lu`r, Aq siynen`e tilla` ha`ykel tu`zu`lu`r, Ha`r 
kim aytur an`a ha`mdam bolsam dep (A`).  
-maqsh7//-mekshi, -ajaq, -tug`7n, -g`7wsh7//-giwshi affiksli kelbetlik feyiller ha`zirgi tilimizge 
s
al7st7rg`anda o`nimsiz jumsalg`an:  Qayaqqa aydayd7, qayda barmaqsh7, Ha`mmesine zal7m 
qarmaq  salmaqsh7, ?aqt7 jetpey gu`lge pa`nje urmaqsh7, Ju`rek-bawr7n` dag`lap ketti, analar 
(A`). Du`n ya o`tse  serpilejaq duman joq (B), S7nbaytug`7n  saq7t bold7n` (B), Ol buzg`uwsh7 
bolg`an eken (B).  
-wl7//-iwli, -as7//-esi qos7mtal7 kelbetlik feyiller ha`zirgi ma`ha`lge qatnasl7l7qt7 bildiredi: 
Tuwd7m qa`dirli anadan, Sh7qt7m  saqlawl7 qanadan (B), Alas7s7n art7q ald7, Beresisin bergen 
emes (B).  
Eski tu`rkiy tilindegi kelbetlik feyil jasawsh7  -duq//-du`k affiksi ay7r7m  so`zlerdin` 
qur7l7s7nda ush7rasad7: Bag` ishinde q7z7l gu`ldek dolan7p, Sa`llana-ma`stana kelen sa`wdigim.  
 
Hal feyil. 
Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde hal feyiller to`mendegi qos7mtalar arqal7 
jasalg`an:  -7p//-ip//-p qos7mtas7 o`tken ma`ha`lge baylan7sl7 ha`rekettin` halat7n,  s7n7n an`lat7p 
keledi: Bu sa`ha`r bag`7n`a keldim biyma`lel yolg`a tu`ship, ?a`deme yetsem diyip, ga`hi ju`rip, 
ga`hi ush7p (A`).  
A`jiniyaz ha`m Berdaq sh7g`armalar7nda bul affikstin` kitab7y tilge ta`n bolg`an -7b//-ib//-b, -
ub//-u`b:  s7n`arlar7 jiyi ush7rasad7:  Tu`n ortada yerdim uyq7da yat7b, A`dep-erkan bila`n bizdi 
oyg`at7b,  &a`mza bila`n baq7b ayg`an ka`lam7, Tamam ustixan7m jaqt7 da ketti, Naz a`yleyu`b 
su`ju`k tilli ol sa`nem (A`).  
-ban//-ben qos7mtas7:  Sa`yir a`ylaban gezip saat7y zaman, Shahsa`nem, La`ylidek ju`rip 
pa`rawan, Bu`lbu`ldi zar etip shayda gu`llere, Ma`jnu`ndek aydaba`n sho`lden-sho`llere, At7n7 
miniwban a`yleyip 7g`bal, Keldi Qa`llibektin` u`yine finhan, Alg`an pul7n` hadal ana su`tindin, 
Deban ko`z yash7n7 to`kishin ko`rin`. Ha`rreler ushuban pa`rwana bolur, Uyas7 buz7l7p paldan 
ayr7lsa. Mim-mu`na`sip boluban ash7qlara berme hazar (A`).  
-a, -e, -y qos7mtal7 hal feyiller tiykar feyildegi is-ha`rekettin` iske as7w halat7n an`lat7p 
keledi:  Birin-biri ko`rmey a`rmanda ju`rse, J7g`lay-y7g`lay keter ol biywapa yar (A`). Ju`re 
almad7n` ku`lip-oynap (B). 
Hal feyildin` bol7ms7zl7q formas7n jasawda ha`zirgi tilimizde jumsalmaytug`7n  -may7n//-
meyin qos7mtas7 ush7rasad7: Shiyrin-sheker man`a so`zlerin qat7p, Zaman eglenmeyin sh7qt7 da 
ketti. Xorezmnin` bir xabar7n, Bilmeyin hayrana megzer. Tabmay7n da`rde-da`rmana, Bold7m 

 
153
shu ku`n a`rman endi. Haqt7n` ha`mirini tutpay7n,  ‰limi tawsipti  sezmeyin, Men ha`m qulman 
deya yu`rsen`. Sharq ur7p gezip jahann7 jut7wban qan7w-za`ha`r, Ko`zime uyq7 almay7n, zar 
ag`laban sham7w-sa`ha`r (A`).  
Berdaqta tek bir m7salda ush7rasad7: Ta`rk bolmay7n dawam keldi (Amangeldi). 
Hal feyildin` -g`al7//-geli, -qal7//-keli, -al7//-eli  qos7mtas7 bur7n bolg`an, sal7st7rmal7 o`tken 
ma`ha`l tu`rindegi ha`rekettin` baslan7w waqt7n an`lat7p keledi: Ketermen degeli bold7 bir talay, 
Sonnan berli aqtar7ld7  s7r talay (A`), Bul du`n ya du`n ya bolg`al7, Shay7rlar qa`lem alg`al7, 
Xatqa tuwr7 salg`an emes (B).  
-g`ansha//-genshe, -g`unsha qos7mtalar7 tiykarg`7 feyildegi is-ha`rekettin` dawam etiw 
shegin, waqt7n an`lat7p keledi, ya bolmasa eki ha`reketti sal7st7r7p ko`rsetedi: O`lgenshe raxmet 
sag`an o`gizim(B). Yad7ma tu`skende ko`n`ilim o`sken, Ko`zim ko`rmegenshe ko`keyim tesken. 
‰shte lawlap jang`an ot7m, O`shpegenshe min bolad7 (A`).  Allah at7n aytmag`unsha, Aqsham 
tu`neb yatmag`unsha (B).  
O`tken ma`ha`l kelbetlik feyildin` -g`an//-gen formas7na or7n sepligi qos7mtas7 qos7l7w7nan -
g`anda//-gende qospa affiksli hal feyil jasal7p, ga`ptin` qur7l7s7nda p7s7qlaw7sh x7zmetin atqarad7: 
Berdimurat suwp7 bolg`anda, Astapur7lla, ta`wbe q7lg`anda, Jetpis u`sh jasqa kelgende, Taws7l7p 
tur wa`spim menin` (B). Sallang`anda s7ya zulp7, Yard7n` qushag`7na tu`ser (A`).  
 
Ataw7sh feyil 
Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde ataw7sh feyil jasawda to`mendegi qos7mtalar 
jumsalg`an:  
-maq//-mek, -baq//-bek, -paq//-pek qos7mtas7 ataw sepliginde kelgende is-ha`reket 
protsesin atap ko`rsetedi:  Keshpek bendenin` jan7 (B) Jat yellerda g`osh yigitler, Ju`rekine 
salmaq da`rtler (A`). Seni aytpaq u`yrenisken talab7m (K), Aw7lg`a barmaq joq bizlerge 
shag`lap (O) 
-maq//-mek qos7mtas7na bar7s sepligi jalg`ang`anda bul affikstin` son`g`7 sesi tu`sip qalad7: 
Shar ta`repten mehman kelse ku`tmege, Dilja`m bol7p u`yde t7n7sh yatmag`a (A`). Sh7n ja`nnetke 
dos7n` menen barmag`a (K), Hayt7w - mereke barmag`a, Sh7g`a berdi quwraq sho`pshek 
termekke (K).  
Bul affiksli ataw7sh feyiller «ush7n» tirkewish, «da`rkar» modal  so`zi menen, bol7ms7zl7q 
tu`ri  «joq, emes»  so`zleri menen dizbeklesip keledi: Sarp a`ylemek ush7n haql7q jol7na,  So`z 
ma`nisin bilmek da`rkar, Endi seni ko`rmek joqt7.  
-7w//-iw//-w affiksli ataw7sh feyiller: Ha`r jerge soraw  sal7n`lar (B), J7law menen o`tti 
tu`nin`, Saw7wg`a bolmad7 jalg`7z s7y7r7m (K), Sharam joq perzentin` aydawda keter (A`).  

 
154
-7s//-is qos7mtal7 ataw7sh feyiller: Xosh su`wret, xosh a`dep, bir alg`7r bazdur,M7sal7, baq7sh7 
lash7n yan`l7d7,  Senin` bilmey bizin` elge kelishin`, Sapar sh7qqan7md7  son`ra bilishin`, Sen 
o`zin`di man`a rawa ko`rishin`. Kewlinde Ziyward7n` bolmay q7yl7 hal, Yalg`7zd7n` ol u`yde 
yat7sh7n ko`rin`. Aq7r7nda do`hmet penen jaladan, Kelip ku`yewini tut7sh7n ko`rin` (A`). -7s//-is 
affiksli ataw7sh feyiller substanivlesedi: Palwang`a gu`res tutt7r7p (B), Qarg`7sh ald7 xuday at7p 
(B), Jawmut bila`n ur7sh etip (B). -pag`a//-pege, -arg`a//-erge qos7mtas7 ataw7sh feyiller: Du`n 
yada tilsimler s7r7n ashpag`a, Talaspag`a kelse miyrimsiz zal7m. Sh7n sharabl7 la`blerin`di men 
isherge biyma`lel, Kiyerge sarpay yoq, minerge at yoq, Aspang`a usharg`a mende qanat yoq 
(A`).  
 
 
§39. Feyildin` bet-san kategoriyas8 
 
Qaraqalpaq klassik shay7rlar7 tilinde bet-san formalar7 pikirdi t7yanaql7 tu`rde bayanlaw 
x7zmetin atqarad7. Feyildin` birinshi ha`m ekinshi beti betlik affiksleri arqal7 bildirilgen, ha`zirgi 
qaraqalpaq tilindegidey u`shinshi bettin` arnawl7 grammatikal7q ko`rsetkishi joq.  
Tol7q 
tu`rdegi betlik qos7mtalar7:  
Birinshi bet birlik sanda -man//-men, -pan//-pen, -ban//-ben, ko`plik sanda -m7z//-miz, -p7z//-
piz, -b7z//-biz, ekinshi bet birlik sanda  -san//-sen, ko`plik sanda  -s7z//-siz, u`shinshi bet birlik 
ha`m ko`plik san nol lik formada jumsalad7. 
Bet san qos7mtalar7n7n` tol7q formalar7 to`mendegi feyillerge jalg`anad7: -a//-e//-y  qos7mtal7 
hal feyillerden jasalg`an ha`zirgi ha`m o`tken ma`ha`l feyillerine: To`gemen hadal terimdi (B), 
«J7latpaym7z - eldi» - dedi (B), Baylaym7z eki qol7n`d7 (B),  
-p//-7p//-ip qos7mtal7 hal feyillerden jasalg`an o`tken ma`ha`l feyillerine: Bol7ppan men an7n` 
bag`r7-giryan7 (A`), Xann7n` tu`sine enipsen` (B). 
-r//-ar//-er qos7mtal7 kelbetlik feyil tiykar7nda payda bolg`an ha`zirgi - keler ma`ha`l 
feyillerine:  O`z-o`zim ot7r7p pa`rman etermen (B), Sen y7g`larsan` jan balam dep (B), Sen 
erursan` misli sadaf ga`whar7.  
Q7sqarg`an formadag`7 betlik affiksleri  
Birinshi bet birlik sanda  -m, ko`plik sanda  -k//-q  qos7mtalar7 ekinshi bet birlik sanda  -q, 
ko`plik sanda -7n`7z//-in`iz, -n`lar//-n`ler qos7mtalar7 jumsalad7.  
Bet-san kategoriyas7n7n` q7sqarg`an tu`ri to`mendegi feyillerge jalg`ang`an:  
O`tken ma`ha`l feyillerinin` -d7//-di, -t7//-ti formalar7na: 
Seni haqqa tapshurd7m dep (B), Bizler shahdan keldik dedi (B), Jetkerdin`iz us7 halg`a (B),  

 
155
Klassik shay7rlar sh7g`armalar7 tilinde bet-san kategoriyas7n qollan7wda ay7r7m 
o`zgeshelikler ush7rasad7: 
a) Bet-san affiksinin` tol7q formalar7n qab7llaytug`7n ay7r7m feyillerge birinshi bette 
q7sqarg`an formalar jalg`an7w jag`daylar7 ush7rasad7:  Seni tapsh7rm7sham ug`l7m allag`a, Men 
bilmenem kimge baqar, Qara qashl7 Xiywal7  q7z,  Bilmenem mehman etipsen` neshe ku`n jan 
ta`ndegi, Bilmenem pa`rwardigar7m eldi ko`rer ku`n barma eken. Ko`rmenem qayt7p bu jurtn7, 
barsam Xorezm sha`ha`rine (A`).  
b) Betlik affiksleri birinshi bet birlik sang`a jalg`ang`anda ay7r7m jag`daylarda feyildin` 
bol7ms7zl7q qos7mtas7 tu`sirilip qollan7lad7: Moyn7nda alt7n tumar7, Bilmen o`zi kimnin` yar7,Ara 
da`sh bolsa da men do`nmem sendin (A`), -Almam - dedi Aydos baba (A`).  
v) Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde bet-san kategoriyas7 u`shinshi bette nol lik formada 
qollan7lad7, al shay7rd7n` do`retpeleri tilinde -turur//-durur ko`mekshi feyilinin`  
 
q7sqarg`an tu`ri -d7//-di, -t7//-ti qos7mtalar7 jumsalg`an:  Bolg`and7 ja`ne ko`p nog`ay sha`ha`ri. 
Ma`nzil uzaq yu`k ag`7rd7. Joqt7 ko`zimde za`rre na`m (A`).  
g) U`shinshi bet birlik ha`m ko`plik sanda  -lar//-ler  qos7mtas7 jumsalg`an, bul ha`zirgi 
tilimiz ush7n ta`n emes qub7l7s:  Jolda dushman ord7 qaz7p jatarlar, Patshag`a arz7 aytt7lar, 
Gu`limdi uslap ald7lar, Bul so`zimdi t7n`lan`7zlar, Jarman`7zlar endi solg`7n ju`rekti (B).  
 
š40. Meyil kategoriyas8 
 
Buyr7q meyil 
Buyr7q meyildin` birinshi bet birlik san formas7 -ay7n//-eyin, affiksleri arqal7 
an`lat7l7p, buyr7q - tilek ma`nilerin bildiredi: Berdaq der so`zimdi ayt7p keteyin (B), 
Ja`ne ha`m yazay7n sizge bir m7sal, Periyzad7m bul so`zime qulaq sal, Ta`riypin` diyeyin 
xan Xan7mbiyke, Du`n yan7n` mahbub7 sendin sadag`a (A`).  
Klassiklerdin` tilinde bul affikstin` q7sqarg`an tu`ri jiyi ush7rasad7: Kime aytay 
arz7w-hal7m, Ko`n`limde ko`p q7yl7 hal7m. Bir aw7l tur eken menin` jol7mda, Qonay dep 
qayr7l7p bard7m sa`wdigim. Ko`rey desem sonda basqan izlerin`, On7 da shan` bas7p 
qalg`an sa`wdigim. Ha`r bende de bolur ha`r tu`rli awhal, Ko`rgen awhallard7 aytay 
sa`wdigim (A`). Shay7rlard7n` tilinde Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tiline ta`n buyr7q 
feyildin` ko`plik san formas7 -al7//-eli qos7mtalar7 ush7rasad7: Kel sa`wbet eteli bir xal7y 
jayda, Sallan7p ju`rersen` tilla` sarayda, Kel sapa su`reli a`y, na`za`limler (A`), On7 so`z 
etip xatqa jazal7(Omar). Ekewimiz baral7 so`zdin` bas7na(B).  

 
156
Buyr7q meyildin` ekinshi bet birlik san7 to`mendegi qos7mtalar arqal7 jasalg`an: -
g`7l//-gil, -q7l//-kil:  A`l sal7s7p juwap bergil desemde, Bag`r7md7 qan etip baqqan 
sa`wdigim. Arz7mn7 eshitkil Sah7b Nazarbek, Bir yarn7n` sawdas7 bas7ma tu`shti. 
J7g`lamag`7l qara ko`zge yash al7p, Jan7m u`zre sa`wer qoz7m qal imdi (A`).  
-g`7r//-gir qos7mtas7 tu`bir feyillerge jalg`an7p g`arg`aw, qayg`7r7w, tilek 
ma`nilerin bildiredi: Moyn7 s7ng`7r sag`an iymes, Ko`p semirip shoshqa bolma (B), O`lgir 
day7 molla Bekpan (O),  
-7n`//-in`, -7n`lar//-in`ler qos7mtas7 tu`bir feyillerge jalg`an7p hu`rmetlew, s7pay7 
qatnast7 an`latad7, ay7r7m jag`daylarda ko`plik ma`nini de bildiredi: Xabar berin` 
periyzad7m yol bols7n, Xudan7n` qu`diretin ko`rin` den` doslar. Al7n`, al7n`, al7n` dedi, Siz 
mehriban bol7n` dedi (B). Q7rq adam talap q7l7n`lar, Ha`r yerge soraw sal7n`lar(B). 
Jarman`7zlar endi solg`7n ju`rekti(B).  
Buyr7q meyildin` u`shinshi bet birlik ha`m ko`plik san tu`ri -s7n//-sin, -sun//-
su`n qos7mtalar7 arqal7 bildiriledi: Qa`lmenbayd7n` q7z7 molla Na`biyra, Duwtarg`a 
taqqanday jipek tar bersin. Bols7n ol Zulayxa sendin sadag`a, Yar7w-doslar su`rin` 
da`wran, Ju`rekde qalmasun a`rman. Ekki kem ellige keldim qur7s7n jas7m  
 
menin`. Ruz7-sha`p a`lmudam bolsun duwada, Ug`7l7n`7z sa`lem dedi degeysen` (A`).  
 
Sha`rt meyil 
Sha`rt meyili -sa//-se//-se qos7mtalar7 arqal7 jasal7p is-ha`rekettin` or7nlan7w7 
ush7n za`ru`rli bolg`an sha`rtti an`lat7p keledi, birlik ha`m ko`plik sanda betlenedi: 
Sha`rt meyilli feyiller to`mendegi ma`nilerdi bildiredi:    
a) ‰s ha`rekettin` isleniwi ush7n za`ru`rli bolg`an sha`rtti bildiredi: Fa`leknin` 
oy7n7 Ja`yhun girdab7, Bir ta`ba`ssum etsen`, ko`n`limnin` tab7, Q7rman tay7n waqta 
bermey shamal7n, Shamal berse atar q7rman bolmad7 (A`).  
b) ?aq7t ma`nisin bildiredi: ‰nshaalla, gu`zge bararman bolsam aman. Bir ku`n al7p 
ketse mal7n bergeni, Misli qus qash7rg`an qa`lpe yan`l7d7 (A`). Azan menen erte tursam, 
Suw7q suwg`a da`ret alsam (B). 
v) Sebep ma`nisin bildiredi: Taw bas7nan aqsa ag`7s, To`menini sel q7lad7 (A`).  
g) Sal7st7r7w ma`nisin bildiredi: Edige menen Alpam7s, Tirilse men izler edim (A`), 
Sh7g`arsa alt7n ju`zikti, Qayt7p barmag`7na tu`ser (A`).  
d) Tilek, o`tinish, arz7w-a`rman ma`nilerin bildiredi: Sapar etsen` aman-esen 
kelgeysen` (B), Abdullajan san`a atam ush7rassa, Haj7n7yaz sa`lem dedi degeysen` (A`).  

 
157
Berdaq sh7g`armalar7nda sha`rt meyilli feyillerge ko`plik qos7mtalar7 jalg`anad7, 
bul qub7l7s ha`zirgi tilimizde ush7raspayd7: Dushpann7n` qol7nan birew o`lseler, Berseler 
alla dad7md7, Esitseler pa`riyad7md7 (B).  
Tilek meyil 
Tilek meyilli feyiller is-ha`rekettin` or7nlan7w7na baylan7sl7 tilek, o`tinish ha`m 
a`rman etiw ma`nilerin an`lat7p, -g`ay//-gey, -qay//-key qos7mtalar7 arqal7 jasalad7: 
Na`let jawg`ay zal7mlard7n` jol7na, g`am shekpen` perzentin` keler analar, Mehriban 
atama sa`lem degeysen`, g`ap7l olma yad et haqn7 subh7-sham, Haqn7n` zikiri menen 
bolg`aysan` dawam. Sergizdan yol7n7 ettim irada, Quday7m etkergey maqsud murada. 
U`mitdim ko`p eru`r tapqayman zafar (A`).  
Tilek meyilli feyiller ay7r7m jag`daylarda birlik ha`m ko`plik sang`a ortaq 
u`shinshi betti bildiredi: Adamzatt7n` bag`7 bolg`ay, ilahiy saqlag`ay dushpan za`rinen 
(A`). 
 
š41.Ma`ha`l kategoriyas8 
 
O`tken ma`ha`l 
O`tken ma`ha`l feyillerinin` sintetikal7q tu`ri to`mendegi jalg`awlar arqal7 
jasalg`an:  
a) -d7//-di, -t7//-ti qos7mtas7na betlik jalg`awlar7n7n` jalg`an7w7 arqal7: Gu`l bold7m 
gu`l jayna ad7m, Bu`lbu`l bold7m sayramad7m (B), Bende bol7p tu`shtim qol7m shat7ld7 
(A`). 
b) -g`an//-gen, -qan//-ken + betlik affiksi: Qam su`t emgenmen anadan (B).  
v) -7p//-ip + betlik affiksi: Anadan jetim qal7ppan, Qan`g`7rg`an jetim bol7ppan (K). 
g) -m7sh//-mish qos7mtal7 kelbetlik feyiller arqal7 an`lat7lad7: Quday7m sonday bir 
erdi yaratm7sh (B).  
d) A`jiniyaz sh7g`armalar7 tilinde &e[ tol7qs7z feyilinin` &erdi[, &ermish[, &erdim[ 
formalar7 o`tken ma`ha`ldi bildiredi: Tu`n ortada erdim uyq7da yat7b, A`dep-ikram 
bila`n bizdi oyg`at7b, Men a`ylesem bir-bir bayan, Pan7y ermish oshbu jahan. Yar saray7 
da`wran on to`rt yash7nda, Q7zlar yu`rer erdi digri dash7nda (A`).  
e)  -7p//-ip, -ar//-er qos7mtalar7na &edi[ ko`mekshi feyillerinin` dizbeklesiwi 
arqal7: Bar7p edik al7stag`7 day7n`a (O`) Babam aytar edi so`zdin` salt7nda(O`). 
 
 
Ha`zirgi ma`ha`l 

 
158
Ha`zirgi ma`ha`l feyilleri -ar//-er//-r affiksi arqal7 jasal7p, is-ha`rekettin` 
ha`zirgi - keler ma`ha`lde ta`kirarlan7p keliwin bildiredi: 
Sh7n`g`7s aytt7: Men ketermen, Da`r ya o`rine jetermen. Ayta bersem ishim janur (B).  
-7p//-ip//-p qos7mtas7na &tur[, &ot7r[ ko`mekshi feyillerinin` dizbeklesiwi arqal7 
jasalad7: Ko`rmey ko`zim meni hayran etip tur, Zar j7lap ot7r g`oy u`yimnin` ishi (K)  
-a//-e, -y, -7p//-ip//-p qos7mtal7 hal feyillerge tu`rkiy a`debiy tilindegi -durur//-
turur ko`mekshi feyilinin` q7sqarg`an tu`ri -dur//-du`r qos7mtas7 jalg`an7w7 arqal7 
jasalad7:  Aq7l7mn7n`, huwsh7mn7n` ba`rin al7bdur (A`), Qashan ra`ha`tlanadursan`, Sh7n 
azamat boladursan` (A).  
 
Keler ma`ha`l. 
Keler ma`ha`l feyilleri: 
 a)  -a//-e//-y qos7mtalar7na betlik jalg`awlar7n7n` jalg`an7w7 arqal7: Qol7mda 
duwtar bar qos7q aytaman, Hayt, jan7war shuw degende alasan` (B).  
b) -ar//-er//-r qos7mtal7 kelbetlik feyillerge betlik jalg`awlar7n7n` jalg`an7w7 arqal7 
jasalad7:  Xojam, isersen`, kebersen`, O`z da`wletin`e tebersen` (B). Ay7r7l7p ko`shersen` 
ku`lki xojaqtan (A`), Ku`yewlep bararsan` mal bergenin`e (K)  
v) -g`ay//-gey affiksli tilek meyilli feyillerge betlik jalg`awlar7n7n` jalg`an7w7 arqal7 
an`lat7lad7: Quday7m bergeysen` uzaq j7l o`mir. Ar-nam7st7 o`lgenin`she bilgeysen` (B).  
 
š42. Ra`wish 
 
Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde ra`wishtin` to`mendegi ma`nilik 
tu`rleri ush7rasad7:  
?aq8t ra`wishleri waq7tl7q ma`nilerdi bildiriwine qaray:  
a). is-ha`rekettin` isleniwine baylan7sl7 waq7tt7 bildiredi: Tu`n ortada yerdim 
uyq7da yatib, A`dep-ikram bila`n bizdi oyg`at7p (A`), Sol waq7tta esitip senin` 
at7n`d7, Ko`rer bold7m dedim ko`n`il shad7md7 (A`), At7n`d7 esittim de, ko`rmedi 
ko`zim, Sol waqta bir halda bold7m men o`zim (A`), N7sp7 sha`b keldim qash7n`a, 
nazl7 janan7m oyan (A`), Derek yoq ush7rg`an quba qush7mnan, Bazar7m tarqad7 erte 
pesinnen (A`), Bu`ku`n kelse, tan`la ellerni gezer (A`). Bizlerni ba`la`dan saqlag`ay 
day7m (A`). 

 
159
b) ‰s-ha`rekettin` dawaml7l7q belgisin an`lat7p keledi:  Haytta merekede jigit 
j7y7lsa, Ku`n-tu`ni birdeyin tamasha bolsa (A`), Qostamg`al7, qoldawl7n7 sa`ra`fraz, 
Ju`rip ko`rdim ko`p ellerde q7s7w-yaz (A`).  
v) ‰s-ha`rekettin` qaytalan7w waqt7n an`latad7: Ku`nde toy mereke bolur 
u`stinde, Sahrada bir sha`hri a`zim Bibigu`l (A`), Bayag`7 jaylardan o`tsem bir 
zaman, Tu`shersen` yad7ma menin` sa`wdigim (A`), Shadl7qta tut ma`rt bol iske 
ha`r day7m (A`).  
S8n ra`wishi is-ha`rekettin` qalay iske as7w us7l7n an`latad7: Bag` ishinde q7z7l 
gu`ldey dolan7p, Sallana-ma`stana kelen sa`wdigim (A`), A`l qaws7r7p, qushaq ash7p 
naz etken, Bir ko`rmese ku`yip-jan7p zar etken (A`), Tan` samal7 o`lpen`-o`lpen`  
eskende, Ko`n`il ba`ntin ash7p ko`n`illeskende (A`), Ziywar aytur sensen`, menin` 
xoshgahim, Sallana-sallana gela`n sa`wdigim (A`), Jan`a zordan so`ngen ju`rektin` 
ot7n,Qaytadan jand7r7p kettin`, sa`wdigim (A`), Ishq7 otlar7 birden jand7, waj etti, 
Ba`rekella`, aq7l huw7sh7n`a dilbar7m (A`), Jurt7mnan ayra tu`shmeyin (A`), 
Bendelikke ma`kka`m bag`la belin`di (A`), O`zin`nin` isin`e mustakam bolg`7l (K).  
Mug`dar-da`reje ra`wishleri zatt7n` is-ha`reketinin` belgisinin` art7q yamasa 
kemligin bildiredi: Xoshlas7p men qal7p, bold7m intizar, Ta`nimde qalmad7 za`rredek 
ma`dar (A`), Ko`p qayg`7rsan` ko`zlerin`e na`m  tolar, Q7z7l ju`zin` zaf7randek ren` 
bolar (A`), Besh-on kishi ka`n ko`riner ko`zine (A`). 
Or8n ra`wishleri  is-ha`rekettin` a`melge as7w orn7n, or7nlan7w bag`dar7n bildirip 
keledi: Yar saray7 da`wran on to`rt yash7nda, Q7zlar yu`rer erdi digri-dash7nda 
(A`),Ilg`al etip uzaq yerden yol ash7p, Keshletip ma`stana ald7n`a keldim (A`),Ara 
da`sh bolsa da men do`nmem sendin. (A`),Jaylaw7m-U`rgenish, arqas7-ten`iz, (A`), 
Ko`z ush7nan bir q7yalap baq7sh7p, Maqsud7md7 has7l eta`n sa`wdigim. (A`).