Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

Morfologiyal8q o`zgeshelikleri 
1. Betlik affiksleri: 
I-betU`- m7n//min: sevarmin, tilermin 
II-bet U`- s7n//sin: padshas7n 
2. Betley almas7qlar7: men, sen, ol, ma`ni, seni, menin`, senin`, on7n`, men`a, 
sen`a, anun`a. 
3. Siltew almas7qlar7: bu, mun7, munde, mun7n`, osh-us7, oshbu, oshul-sol. 
4. Seplikler. 
Bar7s sepliginde -g`a//ge, -na//ne, -a//e affiksinin` qollan7w jag`daylar7da 
ush7rasad7: ‰sa firaq7na, ko`zlare, xusnun`g`e, size tep keldi, Xorezmiy, Xizre, o`zge 
yara, o`zge yarg`a. 

 
80
Tab7s sepliginde -n7/ni affiks7: sash7n7, muxabbet ga`njini. Og`uz tillerine ta`n 
bolg`an tab7s sepliginin` &i[ qos7mtas7 ush7rasad7: o`zu`mi. 
Or7n sepligi -da//de, -ta//te affiksleri menen an`lat7lg`an: Ga`r Aflatun senin` 
ishq7n`da tushse ( eger Platon seni su`yip qalsa)  
Sh7g`7s sepliginde -din//tin affiksi o`nimli qollanad7: top7raqdin, sedeftin  
5. Yeti, to`rt, elli, ellik sanl7qlar7 qollan7lg`an. 
Ko`mekshi  so`zler.  
&Muxabbatnama[da to`mendegi ko`mekshi so`zler ush7rasad7: tekin-shekem, 
son`ra, son`, ishre, o`zge, ara, uzra, bila, birla, aras7nda, yan`l7g`: rezm ishra, 
senadin o`zga, so`z u`zra, hava uzra, til bile, til birle, quyash yan`l7g`. 
6. So`z jasawsh7 -l7//li, -l7q//lik qos7mtalar7 jumsalg`an: tatl7 so`zli, ay yu`zli, 
yaqut erinli, nargiz ko`zlu`, sheker dudag`l7, shirin so`zlu`. 
-l7q//lik affiksi kelbetlik jasawda jiyi qollan7lg`anU` ko`rklu`k, sultanl7q, vefal7q. 
7. Feyillerdin` jasal7w7: &Muxabbatnama[da 550 feyil formalar7 qollan7lg`an: 
avlamaq, bashlamaq, bag`lamaq, q7lmaq,  etmak, bolmaq. 
8. Feyildin` da`rejeleri 
Tu`p da`reje: ashmaq, oqumaq, olturmaq, o`granmaq, oynamaq, unutmaq, 
buyurmaq, sevmaq, o`pmaq. 
Sheriklik da`reje: bulashmaq, yarashmaq 
Belgisiz da`reje: igilmaq, ayr7lmaq, tirilmaq, sash7lmaq, qut7lmaq, ash7lmaq. 
O`zlik da`reje: isinmaq, tuganmoq, sevinmaq, ko`rinmaq, yupanmaq 
O`zgelik da`reje: olt7rmaq, keltirmaq, keturmaq, azdurmaq 
9. Feyildin` meyilleri:  
Sha`rt meyil: esa, ersa affiksler7 arqal7 bildirilgen: eshittin` erse, sultan esan`, 
bolmasa erdi. 
 
 
 
Ekinshi bet birlik sanda buyr7q meyil -g`7l//g`7l affiks7 arqal7 an`lat7lg`an: 
olt7rmag`7l, sh7qq7l, ketirgul, aytq7l. 
Tilek meyil birinshi bet birlik sanda-ayin affiksleri ja`rdeminde jasalad7: xidmet 
q7lay7n, qurban bolay7n. 
-g`ay//g`ay7n affiksleri: osh and7n son`ra name bashlag`ay7n, sol xalattan son` 
men o`zimnin` xat7mn7 baslayman: tilarminkim duwada yad q7lg`ay, bu yolg`a tushsa 
Aflatun telurg`ay 

 
81
10. Kelbetlik feyil -g`an//gen affiksleri menen birge -m7sh/mish affiks7 arqal7 
jasalg`an: vefa q7lg`an kishi, ash7qm7sh  bo`ri, siz o`ltirgen kishi.  
11. Hal feyildin` qos7mtalar7: -7b//ib, -a//e: kule, oynayub 
12. -7sar//iser formal7 feyil jasawsh7 affiksler q7z7g`7wsh7l7q tuwd7rad7. Bul forma 
og`uz tillerine xarakterli qub7l7s ekenligi guman tuwd7rmayd7. Bul forma Q7ssa-i 
Yusuf, Sayfi Saray7n7n` &Gulistan[, XVI-XVII a`sirlerde  turkiy tiline awdarma 
jasalg`an &Kalila ha`m Dimna[ esteliginde de jiyi ush7rasad7. 
M7sal7: 
‰shalin` badani gullar sol7sar, 
Ta`nimiz aq7bet top7raq bol7sar. 
Leksikal7q o`zgeshelikleri. 
&Muxabbatnama[n7n` so`zlik quram7nda orta a`sirlerdegi basqa da turkiy jazba 
esteliklerindegi kibi arab-pars7 tillerinen o`zlestirilgen so`zler ko`plep ush7rasad7. 
So`zlik quramn7n` tiykarg`7 qatlam7n turkiy tillerinin` q7pshaq topar7na ta`n so`zler 
qurayd7. Og`uz tillerine ta`n so`zler bir qansha da`rejede ush7rasad7, uyg`ur qarluq 
topar7na ta`n so`zler azlap ush7rasad7.  
Arxaizmler: ajun, adaq, armeg`an, eyru`-ju`da`, o`ku`sh-ko`p, aymaq-aytpaq, 
iymanmaq-uyalmaq, inbek, bittashi-xatib, tekin-shekem, qapuq-qap7, yermaq-ten`ge. 
Ha`zirgi turkiy tillerinde qollan7latug`7n so`zler: 
ash7q- ashsh7, ar7-ar7w, taza, ar7-ha`rre, esu`k, 7s7rg`a-s7rg`a, ash-as, awqat, 
ag`7r-aw7r, ag`7z-aw7z, ujmaq-ja`nnet, urug`-ur7w, o`zga-o`zge, o`granmaq-
u`yrenbek, ulashmaq-baylan7spaq, ul7g`-ull7, ul7s-xal7q, eksimak-azaymaq; 
mu`hebbetti ko`n`ildin` sen eksime, el-qol, inju`-hinji, endi-endi, en`ramaq-
en`remek, ev-u`y, bag`7r-baw7r, bag`lamaq-baylamaq, baqmaq-qaramaq, bolmaq-
bolmaq, bu`yle-bulay, tatl7, tog`maq-tuwmaq, t7n7sh, temak-demak, sh7rag`; davur-
da`wir, dudag`-erin, qat7q-qatt7, qayda-qanda, qa`ran`sh7, qa`myan, qu-aq quw, 
quduq, quruq-qurg`aq, quyash, ko`rk-ko`rk, ko`rklu`-sul7w, mundaq, yaqtu. 
Qullas7 &Muxabbatnama[n7n` tili bir qansha da`rejede og`uz tillerinin` ta`sirine 
ush7rag`an Alt7n Orda da`wirinin` q7pshaq a`debiy tilinde jaz7lg`an.
 
 
 
 
š20. &Kodeks Kumanikus[ esteligi ha`m on8n` tili 
 

 
82
Orta a`sirlerdegi q7pshaq qa`wimleri so`ylew tilinin` en` u`lken estegili &Kodeks 
Kumanikus[ bol7p esaplanad7. &Kodeks Kumanikus[ ha`zirgi q7pshaq tilleri topar7na 
kiretug`7n qaraqalpaq, qazaq,nog`ay, qarashay - balkar, kum7k, karaim, bashkurt, 
tatar, q7r7m tatarlar7 tillerinin` payda bol7w ha`m rawajlan7w basq7shlar7n tariyx7y 
u`yreniwde bahal7 mag`l7wmatlar beredi. 
&Kodeks Kumanikus[ esteligi XIII a`sirdin` aq7r7 XIV a`sirdin` bas7nda q7pshaq 
qa`wimlerinin` so`ylew tilin u`yreniw ush7n qollanba s7pat7nda du`zilgen. Bul estelik 
Evropal7 sawdagerler menen x7zmet bab7nda Alt7n Orda xanl7g`7na keliwshi 
diplomatlar, q7pshaq qa`wimleri aras7na xristian dinin tarat7w maqsetinde kelgen 
missionerler menen sh7g`7s elleri boylap sayaxatqa sh7qqan adamlarg`a arnalg`an. 
XIII-XV a`sirlerde q7pshaq tili Egipet mamlyuk ma`mleketinin` ma`mleketlik tili 
da`rejesine ko`teriledi. Ha`tteki, Pol sha korolligi aymag`7nda da ra`smiy hu`jjetler 
basqa tiller menen birge q7pshaq tilinde jaz7lad7. Sonl7qtan da Sh7g`7s ma`mleketlerine 
saparg`a sh7qqan Evropal7lar q7pshaq tilin u`yreniwge ha`reket etedi. Sol waq7tlarda 
sayaxatsh7lard7n` biri b7lay dep jazad7: &Saparg`a kuman tilin biletug`7nlar eki dilmash 
al7p sh7qqan maqul. Men o`zim kuman tilin ha`m uyg`7r jaz7w7n uyrendim. O`ytkeni 
ol ekewi Transsaksoniya patshal7qlar7n7n` ba`rinde de qollan7lad7[. Bul estelik 
Venetsiyadag`7 Markus sobor7 bibliotekas7n7n` en` bahal7 qol jazba estelikler 
saqlanatug`7n bo`liminen tab7lg`an. XVIII a`sirde s7rt7 b7lg`ar7 menen qaplang`an, bir 
nusqas7 saqlang`an. Ko`lemi 82 qag`azdan ibarat, qag`azd7n` eki ta`repine de 
jaz7lg`an, 164 bet jaz7wdan ibarat.  
Esteliktin` birinshi betinde &1303-j7l 11-iyul  ku`ni[ degen sa`ne ko`rsetilgen. 
F.Petrarka degen shay7r ha`m bibliofil-kitapkumar bul estelikti Antonius Finale degen 
adamnan al7p basqa da kitaplar menen birge 1362-j7l7 Venetsiya respublikas7na sawg`a 
etedi.  
&Kodeks kumanikus[t7n` an7q jaz7lg`an j7l7 belgisiz, esteliktin` birinshi betinde 
ko`rsetilgen sa`ne (1303,11-iyul ) menen shay7r Petrarkan7n` Venetsiya respublikas7na 
sawg`a etken (1362 j7l) waq7t aral7g`7nda jaz7lg`an. Chex ilimpaz7 D.A.Rasovskiyd7n` 
ko`rsetiwinshe bizge kelip jetken bul estelik XIII a`sirde jaz7lg`an negizgi qol 
jazban7n` ko`shirmesi bol7p, Eski q7r7mdag`7 Solxat qalas7nda jaz7lg`an. Sebebi Solxat 
qalas7 sol da`wirde italiyan koloniyalar7n7n` punkti bol7p bul jerde Alt7n Orda 
xanlar7n7n` da saray7 jaylasqan or7n edi. A`ne us7 jerde a`meliy maqsetler ush7n, 
yag`n7y pars7 ha`m q7pshaq qa`wimleri menen sawda-sat7q, al7s-beris, qatnas 
jum7slar7n jetilistiriw maqsetinde jaz7lg`an. 

 
83
&Kodeks Kumanikus[ frantsuz, lat7n ha`m nemis tillerinde bes ret bas7l7p sh7qt7. 
Birinshi baspas7n &Petrarka F. kitapxanas7ndag`7 lat7n-pars7-koman so`zligi[  degen 
atama menen 1828-j7l7 akademik Genrix Yulius Klaprot bast7r7p sh7g`ard7. Ekinshi  
ret bul estelikti venger ilimpaz7 graf Geyza Kuun bast7r7p sh7g`arad7. 1880-j7l7 
&Venetsiyadag`7 a`wliye Mark xram7 qas7ndag`7 bibliotekadag`7 Kumanlar so`zligi[ 
degen atama menen bast7r7p sh7g`ard7. U`shinshi baspas7 akademik V.V.Radlov 
ta`repinen 1887-j7l7 &Kumanlar so`zligindegi tu`rkiy tilleri materiallar7[ degen 
atamada nemis tilinde bas7l7p sh7g`ad7. Bul estelikti 4, 5-ma`rtebe bast7r7p sh7g`arg`an 
K.Grenbek bol7p tab7lad7. K.Grenbek 1936-j7l7 Kodekstin qol jazba nusqas7n baspag`a 
tayarlad7 ha`m ja`riyalad7. Bul son`g`7 izertlewshilerge Kodekstin` tu`p nusqas7nan 
paydalan7wg`a mu`mkinshilik berdi, ha`r q7yl7 ilimiy tart7slarg`a t7y7m sald7. Ol 
&Kodeks Kumanikus[t7n` besinshi baspas7n 1942-j7l7 Kopengagen qalas7nda &Koman 
so`zligi, Kodeks kumanikus boy7nsha tu`rk so`zleri indeksi[ degen atamada bast7r7p 
sh7g`ard7. So`zlerdi a`lipbe ta`rtibinde du`zip, nemis tiline awdarma jasag`an. So`zler 
lat7n grafikas7 tiykar7nda transkriptsiya menen jaz7lg`an. Bul en` jaqs7 tayarlang`an 
baspalard7n` biri. 
Venetsiya Respublikas7n7n` kitapxanas7nda saqlawl7 Kodeks Kumanikust7n` qol 
jazbas7 qur7l7s7 jag`7nan eki bo`limnen ibarat. 
I-bo`lim to`rt tarawg`a bo`linedi. (1-110 betler). 
a). Lat7nsha-pars7sha-kumansha` so`zlik. (1-58 betler). 
b). Kuman tilindegi ay7r7m so`zler ha`m olard7n` lat7n tilindegi sa`ykeslikleri. 
(59-65 betler). 
v). Kuman tilindegi ataw7sh ha`m feyil so`zler, ay7r7m ataw7sh so`zlerdin` 
sepleniw u`lgileri ha`m kuman so`zlerinin` lat7nsha awdarmas7. (65-70 betler). 
d). Leksikal7q ma`nilerine qaray so`zler 40  bo`limge bo`linip berilgen lat7nsha-
pars7sha ha`m kumansha so`zlik. (70-110 betler).    
&Kodeks Kumanikus[ tin` birinshi bo`limi basqa xal7qlard7n` wa`killeri menen 
qar7m-qatnas jasaw, sa`wbetlesiw ush7n jaz7lg`an. Bul bo`limdegi q7pshaq so`zleri 
&anaw ne?[, &m7naw ne?[, &anan7 ne dep atayd7?[ kibi sorawlarg`a juwap retinde 
beriledi. 
II bo`liminde berilgen materiallar. (131-164 betler). 
a). Kumansha-nemisshe so`zlik. (111-118 betler). 
Kumansha-lat7nsha so`zlik. (116,118,132,157) 
b). Kuman tilindegi tekstler. 
v). Lat7n tilinde jaz7lg`an kuman tillerinin` q7sqasha grammatikal7q osherki. 

 
84
g). ‰taliyan tilindegi jaz7lg`an qos7qlar. 
d). Lat7n tilindegi feyildin` sepleniw u`lgisi ha`m lat7n tilinde jaz7lg`an tekstler. 
&Kodeks Kumanikus[t7n` qur7l7s7na qarag`anda birinshi bo`lim a`meliy 
maqsetlerdi ko`zde tutqan. Ol tildi u`yreniw ush7n qural bol7p esaplang`an. Ekinshi 
bo`lim: Kumanlard7n` aras7nda xristian dinin tarat7w maqsetinde diniy kitaplardan 
al7ng`an u`zindiler duwalar, xristian dini payg`ambarlar7n7n` wa`siyatlar7nan 
u`zindiler  
 
berilgen. Bulardan basqa da so`z, so`z dizbekleri, eliwge jaq7n diniy adamlard7n` 
o`miri haqq7nda ha`r q7yl7 an`7z a`n`gimeler berilgen. 
&Kodeks kumanikus[t7n` birinshi bo`limi bes tu`rli qol tan`ba menen jaz7lg`an. 
On7 italiyal7lar jazg`an dep esaplanad7. Ekinshi bo`lim on to`rt tu`rli qol tan`ba 
menen jaz7lg`an. On7 nemisler jazg`an dep esapland7. Sonl7qtan da ko`pshilik ilimiy 
a`debiyatlarda birinshi bo`limin ‰taliyan kodeksi dep atad7. Ekinshi bo`lim nemis 
kodeksi dep atalad7. 
&Kodeks kumanikus[t7n` qol jazba nusqas7nda ko`plegen orfografiyal7q qa`teler 
bar. Gotikal7q al favit tu`rkiy tillerindegi seslerdi tol7q an`lat7wg`a jarams7z ekenligi, 
on7n` u`stine estelikti ko`shirgen adamn7n` pars7, kuman tili boy7nsha qa`nige 
emesligi sebepli a`piway7 so`zlerde de aljas7p qa`te jibergen jerleri ko`p. &Kodeks[tin` 
birinshi bo`limin du`ziwshi avtor lat7n tilinde sawatl7 ekenligi bayqalad7. Al pars7 
ha`m kuman tilleri boy7nsha so`zlerde qa`telikler ko`p. Degen menen u`sh tillik 
so`zlik du`zgen at7 jo`ni belgisiz avtor ko`p miynet islegen. 
&Kodeks Kumanikus[ esteligi tyurkologiyada belgili bolg`an7nan baslap bul 
estelikti ha`zirgi tu`rkiy tillerinin` ishinen qays7 tilge jaq7nl7g`7 tuwral7 ha`r q7yl7 
pikirler ayt7l7p kiyat7r. Ma`sa`len, nemis lingvisti O.Blau bul estelikti shagatay tiline 
jaq7n dep esaplasa, akad. V.V.Radlov esteliktin` fonetikal7q o`zgesheliklerin izertley 
ot7r7p tatar tilinin` misher  dialekti menen baylan7st7rad7. Son`g`7l7g`7nda o`zinin` bul 
gipotezas7nan bas tart7p, qaraym ha`m q7r7m tatar tillerine jaq7n ekenligin ta`n alad7.  
Professor N.A.Baskakov Kodekstin` tilin ha`zirgi karaym, kum7k, karashay-
balkar, q7r7m tatar tilleri menen baylan7st7rad7. Akademik E.R.Tenishev, prof. 
S.E.Malov, N.T.Sawranbaev h.t.b. ilimpazlar &Kodeks kumanikus[t7n` fonetikal7q 
ha`m grammatikal7q o`zgesheliklerin izertley kelip bul esteliktin` ha`zirgi qazaq, 
qaraqalpaq, nog`ay tillerine jaq7n ekenligin da`lilleydi. Qazaq ilimpaz7 
A.K.Kur7shjanov o`zinin` &XIII-XIV a`sirlerdegi eski q7pshaq esteliklerinin` tili[ 
degen doktorl7q dissertatsiyas7nda bul estelikti ul7wma q7pshaq tilleri karaym, q7r7m-

 
85
tatar, karashay-balkar, nog`ay, tatar, bashkurt, qazaq, qaraqalpaq tillerine ortaq 
estelik dep esaplaw7m7z kerek degen pikirdi bildiredi. Prof. D.S.Nas7rov ta bul estelik 
barl7q q7pshaq tillerine ortaq estelik ekenligin ko`rsete kelip[Qaraqalpaq aw7z eki 
so`ylew tilinin` qa`liplesiwi ha`m on7n` dialektlik sistemas7[ degen doktorl7q 
dissertatsiyas7nda qaraqalpaq tilinin` dialektlik materiallar7n &Kodeks kumanikus[ 
jazba esteliginin` materiallar7 menen fonetika, leksika ha`m grammatikal7q sal7st7r7w 
bag`dar7nda izertleydi. 
a) &Kodeks kumanikus[ esteliginin` qaraqalpaq tiline fonetika taraw7ndag`7 
sa`ykeslikleri. 
 
 
&Kodeks kumanikus[t7 qaraqalpaq tili ha`m on7n` dialektlerine sal7st7r7p 
qarag`an7m7zda on7n` tilinde to`mendegidey uqsasl7qlard7 ko`riw mu`mkin: a//u, 
a//7, e//i, o//u, o//i. 
1. Ash7q ha`m q7s7q daw7sl7 sesler sa`ykesligi: sundaq-sand7q, sawuq-suw7q, bir-
ber, bog`day-biyday, osta-usta, xuwun-qaw7n, shikem-shekem. 
2. Til ald7 ha`m til art7 daw7ss7zlar7n7n` sa`ykesligi: shakar-sheker, shartak-
sha`rtek, kasa-kese. 
3. Erinlik ha`m eziwlik daw7sl7 sesler sa`ykesligi: 7//u, i//u, e//o, a//o: Ag`7z-
aw7z, boy7n-moy7n, b7shq7-p7shq7, yalg`7z-jalg`7z, bo`ri-bo`ri, qasq7r, etmek-nan, ew-
u`y, sew-su`y, buzaw-buzaw, bilbil-bu`lbu`l, bo`dene-bedene. 
4. Til art7, uvulyar, jab7s7n`q7, &q[ sesi menen juw7s7n`q7 &x[ sesi sa`ykesligi: bax-
baq, xashan-qashan, qutxar-qutkar, ax7r7nda-aq7r7nda. 
5. Juw7s7n`q7 g//w seslerinin` sa`ykesligi: ag`7z-aw7z, bag`la-bayla, tag`-taw, 
sag`-saw, yag`-jaw, sag`7sqan-saw7sqan. 
6. Til ald7 d//t seslerinin` sa`ykesligi: dag7-tag`7, do`rt-to`rt, jomard-jomart, duz-
tuz, taru-deri, sant7q-sand7q, shad7r-shat7r. 
Qaraqalpaq tili menen dialektleri aras7ndag`7 sa`ykeslik: 
1. Erinlik ha`m eziwlik daw7sl7 sesler sa`ykesligi: o//a, an7n`-on7n`, buzaw-
buzow, xoroz-qoraz, kon`raw-qon`7raw, tumow-tumaw. 
o//e: ko`so`w-ko`sew, 
u//7: daru-da`ri, 
u//7: xamur-qam7r, turna-t7rna, uyat-7yat, ulax-7laq, yastuq-dast7q, yolsuz-jols7z, 
u//i: unde-inde, unde, 
o//7: tawox-taw7q, 

 
86
a//u: sawsar-suwsar, 
2. Ash7q ha`m q7s7q daw7sl7lar sa`ykesligi. 
a//7: q7sqash-q7sq7sh, shaxar-shaq7r, 
o//u: xormat-hu`rmet, 
e//i: kube-gubi, 
o//u: oglan-uglan, ul, oqsha-uqsa, 
e//7: xeyar-q7yar, 
e//i: tegirmen-digirman, 
3. Til ald7 ha`m art7 daw7sl7lar sa`ykesligi: daru-deri, ha`fta-hepte, qalam-qa`lem, 
sadaf-sadep, 
7//i: min-m7n, 7nan-inan, 
4. Til ald7 ha`m til ortas7 sesler sa`ykesligi: e//e: xer-ha`r, 
5. Til art7, uvulyar, jab7s7n`q7 &k[ sesi menen juw7s7n`q7 &x[ sesi sa`ykesligi: 
xoroz-qoraz, xay7sh-qay7s, baxt-baq7t, axluk-aql7q,tawox-taw7q, laxab-laqab, xormat-
hu`rmet, 
6. Juw7s7n`q7, uvulyar &x[ sesi menen faringel  &h[ sesi sa`ykesligi: xormat-
hu`rmet, 
7. U`nli daw7sl7 &g`[ sesi menen sonor daw7ss7z &w[ sa`ykesligi: ag`-aw, bag`7r-
baw7r, bug`day-biyday, sag`l7q-sawl7q, 
8. U`nli daw7sl7 &g`[ sesi menen &y[ sonor daw7ss7z7 sa`ykesligi: g//y s7g`7r-s7y7r, 
9.  U`nli &g[ sesi menen sonor &y[ sesi sa`ykesligi: g//y: d7y7rman-digirman, 
igne-iyne, 
10. Sonor &y[ sesi menen jab7s7n`q7 &j[ sesi sa`ykesligi: yala-jala, yalanash-
jalan`ash, yalan`-jalan, yemish-jemis, y7lq7-j7lq7, 
11. Juw7s7n`q7, u`nsiz daw7ss7zlar sh//s seslerinin` sa`ykesligi: ish-is, eshik-esik, 
ken`esh-ken`es, qashuq-qas7q, 
12. s//sh sa`ykesligi: sash-shash, sashak-shashaq, sansh-shansh. 
13. Til ald7 affrikat &tsh[ sesi menen juw7s7n`q7 &sh[ sesi sa`ykesligi: atsh-ash, 
ag`atsh-ag`ash, bartsha-ba`rshe, sho`mitsh-sho`mish, tshulg`aw-shulg`aw, 
14. Qos erinlik u`nli &b[ sesi menen u`nsiz &p[ sesi sa`ykesligi: bishen-pishen, 
butaq-putaq, b7shaq-p7shaq, b7shq7-p7shq7, 
15. Qos erinlik u`nli &b[ sesi menen sonor &m[ sesi sa`ykesligi: buz-muz, boyun-
moy7n, 
18. Til ald7 u`nsiz daw7ss7z &t[ sesi menen u`nli &d[ sesi sa`ykesligi, ton`uz-
don`7z, tuzaq-duzaq, 

 
87
16. U`nsiz, jab7s7n`q7 &k[ sesi menen u`nli &g[ sesi sa`ykesligi: ko`belek-
gu`belek, kumush-gu`mis, kurek-gurek, 
17. Til ald7 jab7s7n`q7 &k[ sesi menen juw7s7n`q7 &g[ sesi sa`ykesligi: qarga-
g`arg`a, qaz-g`az, 
19. Sonor &n`[ sesi menen juw7s7n`q7 sonor &w[ sesi sa`ykesligi: kon`u`l-kewil, 
20. Jab7s7n`q7, u`nli daw7ss7z &d[ sesi menen sonor &n[ sesi sa`ykesligi: yezne-
jezde, 
21. Jab7s7n`q7 &n[ ha`m juw7s7n`q7 &l[ sonor daw7ss7zlar7 sa`ykesligi: maymun-
maym7l, 
22. Til ald7 juw7s7n`q7 &z[ sesi menen sonor  &y[ sesi sa`ykesligi: so`zle-so`yle, 
23. Juw7s7n`q7 &w[ ha`m &y[ sonor daw7ss7zlar7n7n` sa`ykesligi: u//y tewe-tu`ye, 
24. Anlaut pozitsiyada jab7s7n`q7 affrikata &tsh[ sesi menen u`nsiz daw7ss7z &t[ sesi 
sa`ykesligi: tshushkir-tushkir. 
b) Qaraqalpaq tili menen &Kodeks kumanikus[t7n` tilin morfologiya taraw7nda 
sal7st7r7p u`yrengenimizde ko`plegen uqsasl7qlard7 ush7rat7wg`a bolad7: 
1. Feyilden jasalg`an atl7q so`zler : yara-jara, kese-keselew, qonsh7-qon`s7, q7ska-
q7sqa, ashqush-ashq7sh, yaratqan-jaratqan, solagay-solag`ay, tutq7n-tutq7n, buraw-
buraw, q7z7l-q7z7l, q7zg`ansh7-q7zg`anshaq, 
2. Feyil da`rejelerinin` affiksleri: 
a. O`zlik da`reje affiksleri: -n//7n//in, -un//un: boshan-bosan, shisheklen-
shesheklen, 
b. Belgisiz da`reje affiksleri: -7l//il, ul//ul: yar7l-jar7l, t7y7l-t7y7l, 
v. Sheriklik da`reje affiksleri: -sh//7sh//ish, -ush//ush: bolush-bol7s, yarash-jaras, 
g. O`zgelik da`reje affiksleri: -t,-t7r//tir, -tur//tur, -d7r//dir, -q7r //qir, -
g`uz//gu`z, -7r//ir, -ur//ur: boshat-bosat, yetkir-jetker, olturg7z-ot7rg`7z, bishur-pisir, 
3. Kelbetlik feyili affikslerinde: 
a). -r, ar//er, ur//ur, 7r//ir: sanar taqta, sawer kishi, sa`wu`nu`r kishi, tanur 
kishi. 
-g`an//gen, qan//ken: unutqan-um7tqan, bu`shu`rgen-pisirgen, birikgen-birikken, 
yurgen-ju`rgen, 
-m7sh-mish: bishmish-pisken, yarashm7sh-jarasqan, kelmish-kelgen, 
-an//en affiksleri: baran-bargan, 
4. Hal feyil jasawsh7 affiksler: a//e, y: asha-asha, ko`re-kore, o`te-o`te, 
-p//7p//ip, up//up: kelip, keyinip-kiyinip, tizin` shokip yu`gindi-dizesin bu`gip 
ju`gindi. 

 
88
-gansha//genshe, -kansha//kenshe, -g7nsha//ginshe, -q7nsha//kinshe: aytgansha, 
sa`wgenshe, kenti yazuqun aytq7nsha - o`zi jaz7g`7n aytqansha, 
-gal7//geli, qal7//keli: ol kegeli, 
5. Feyildin` bol7ms7zl7q affiksleri: ma//me, ashme-ashpa, to`zme-to`zbe, 
6. Feyildin` ma`ha`l ha`m meyillerinin` affiksleri: 
a. Buyr7q ha`m tilek meyillerinin` ha`zirgi ha`m keler ma`ha`lde birlik san 
birinshi bet ko`rsetkishlerinde: -ay7n//eyin: bereyin, 
Ekinshi bet birlik sanda: barg`7l, ko`plik sanda: 7n`7z//in`iz, 7n`lar-in`ler: 
eshitin`ler, 
U`shinshi bet birlik sanda: -s7n//sin, sun`//sun: kelsin, ko`plik sanda: 
s7nlar//sinler, sunlar//sunler: ayts7nlar, 
b. Keler ma`ha`l tilek feyil formalar7nda: -gay//gey, kay//key: eshitkeysen, 
eshitkey, eshitkeybiz, eshitkeyler, 
v. Sha`rt meyil ko`rsetkishlerinde: -sa//se: barsaq, aytsaq, 
g. Ha`zirgi keler, o`tken ma`ha`ldegi an7ql7q meyillerde: -d7//di, -t7// ti, -
du//du, -tu//tu: keshtim, toqtum, artt7m, eshittim, tandum, 
7. Ko`pliktin` lar//ler affikslerinde: ag`ashlar, bizler, kimler, eshitin`ler, kelsinler, 
Qaraqalpaq tilinin` dialektlerinde bun7n` -nar//ner formas7da ush7rasad7. 
v) &Kodeks Kumanikus[ penen qaraqalpaq tili ortas7nda leksika taraw7ndag`7 
uqsasl7qlar7 
1. Kodeks kumanikus ha`m qaraqalpaq tilinde de ma`nileri ha`m qur7l7s7 jag`7nan 
sa`ykes keletug`7n so`zler: alma, ag`ash, bayram, badam, et, go`sh, u`zen`gi, kirpi-
kirpitiken, semiz, otuz, man`ra-man7ra, o`p-o`p, 
2. Ma`nisi boy7nsha birdey, biraq fonetikal7q o`zgeshelikke ush7rag`an so`zler: 
alaboga-alabug`a, alashuq-7lash7q, ko`n`ul-kewil, ag`-aw, q7sh-q7s, aw7z-xaw7z, 
yum7rtqa-jum7rtqa, mu`yesh-mu`yesh, oltur-ot7r, 
3. S7rtq7 qur7l7s7 boy7nsha birdey yamasa jaq7n, al ma`nisi o`zgergen so`zler, 
ayaz(an7q)-qq tilinde &suw7q[, aqsham-keshte, qaraqalpaq tilinde &tu`nde[, 
bazarg`an-sawdager, qaraqalpaq tilinde &ba`zirgen-el geziwshi[, sh7psh7q (kus)-
qaraqalpaq tilinde qust7n` bir turi, &daraga[- bassh7-qaraqalpaq tilinde darg`a suwdan 
o`tkeriwshi, &ayna-juma ku`ni[-ayna, oba-qorg`an-aw7l, oguz-da`r 
ya-[o`giz[, 
qar7ndash-ini, -qar7ndas, s7g`7r-o`giz, otluk-morja, otl7q-sh7rp7. 
4. Qaraqalpaq tilinin` dialektlerinde ush7rasatug`7n so`zler: 

 
89
ashqush-atq7sh, shanaq-shanaq, q7sqash-q7sq7sh, k7shan-kisen, jiger-jiger-baw7r, 
xaybat-aybat, orman-togay, qandala-qandala, pite, kart-g`arr7,tamar-tam7r, piyala-
piyala-kese. 
&Kodekus kumanikus[ esteliginde to`mendegi adam mu`shelerinin` atamalar7n 
ush7ratam7z: er, tish, bash, jaq, to`be, al7n man`lay, qash, kirpik, qulaq, ko`z, bur7n, 
erin, ag`7z, daq, erin, tish, til, boy7n, arqa, to`sh-tas, kindik, qar7n boy, kursaq, iyeg, 
el, aya, bel, qab7rg`a, but, tize, sh7g`anaq, ayaq, barmaq, taban, sh7ray, saqal, h.t.b. 
 
š21. XIII-XV a`sirlerde jaz8lg`an q8pshaq-og`uz tilinin` estelikleri ha`m 
on8n` tili 
 
XIII-XV a`sirlerde M7s7r, Siriya ha`m Anatoliy jerlerin o`z ishine alatug`7n 
Egipet mamlyuk ma`mleketi tus7nda jaz7lg`an q7pshaq-og`uz estelikleri ush7rasad7. 
Egipet mamlyuk ma`mleketi tus7nda jaz7lg`an q7pshaq-og`uz esteliklerinin` en` 
tiykarg`7lar7 to`mendegiler: 
1. &Kitab-i-Medjmu-u-terdjuman-tu`rki ve adjemi-ve mogoli ve farsi[. (Tu`rkiy 
arab, mongol ha`m fars7 tillerinin` awdarma kitab7). Bul miynettin` tup nusqas7 
Gollandiyada Leyden kitapxanas7n7n` arxivinde saqlanbaqta. Tu`p nusqan7n` qol 
jazbas7 76 bet ko`leminde. Miynettin` 62 beti tu`rkshe-arabsha so`zlik bol7p, ol to`rt 
bo`limnen ibarat. Tu`rkiy ha`m arab tilleri boy7nsha leksikografiyal7q ha`m 
grammatikal7q mag`l7wmatlar berilgen. Bul miynettin` avtor7 belgisiz. Bul miynetti 
Gollandiyal7 ilimpaz arabist, iranist ha`m tyurkolog Martin Teodor Xoustma 1894-j7l7 
Leyden qalas7nda baspag`a tayarlad7 ha`m nemis tilinde baspadan sh7g`ard7. 
G.Xoustma birinshi bol7p bul so`zliktin` tilin izertledi, lat7n grafikas7 tiykar7nda 
transkriptsiya jasad7, nemis tiline awdard7. G.Xoustman7n` bergen mag`l7wmat7na 
qarag`anda, so`zlik 1245-j7l7 28-yanvar  ku`ni (27 sha`ban 643-j7l) jaz7p pitkerilgen. 
Egipette yamasa Siriyada jaz7lg`an dep boljaw jasayd7. Qol jazba nusqan7 ko`shirip  
 
jazg`an Xalil ibn Muxammed ibn Yusup Konevi yag`n7y Tu`rkiyan7n` Koniya 
qalas7nan sh7qqan katib. 
Belgili tyurkolog A.Nadjip bul tu`rkshe-arabsha so`zlik Egipette ma`mleket 
bas7na mamlyukler kelmesta`n ald7n du`zilgen degen pikirdi bildiredi. ‰limpazlar 
so`zliktin` quram7nda 1260 ma`nili so`z qollan7lg`an7n, onnan 70 protsenti q7pshaq 
tillerinde o`nimli qollan7latug`7n so`zler ekenligin an7qlayd7. 

 
90
Bul miynetti ekinshi ret baspag`a tayarlag`an qazaq ilimpaz7 A.Kur7shjanov bold7. 
Ol tu`rkshe-arabsha bul so`zliktin` tilin orta a`sirlerdegi ha`m ha`zirgi tu`rkiy tilleri 
menen sal7st7rmal7 bag`darda izertledi ha`m &Tu`rkshe-arabsha so`zliktin` leksikas7 
boy7nsha izertlewler[ degen atamada 1970-j7l7 Alma-Ata qalas7nda baspadan sh7g`ard7. 
Bunnan keyin o`zbek ilimpaz7 A.Yusunov bul so`zlikti tol7q awdarma jasag`an 
hal7nda, on7n` leksikas7 ha`m morfologiyas7n izertleytug`7n kandidatl7q dissertatsiya 
jaqlad7. (Tashkent. 1973). 
2. Jamal-ad-din-at-Tu`rkiydin` &Kitab-bulgat-al-mushtaq-fi-lug`at-at-tu`rk-
wa`l-q7fshaq[ (Tu`rkiy ha`m q7pshaq tillerin u`yreniwge mu`ta`j adamlar ush7n 
qollanba kitap) so`zligi qaraqalpaq tilinin` tariyx7n u`yreniwde bahal7 mag`l7wmatlar 
beretug`7n a`hmiyetli miynetlerdin` biri. Bul miynettin` ha`zirshe ilim ush7n belgili 
bolg`an bir nusqas7 bar. Bul nusqa Frantsiyada Parij qalas7ndag`7 milliy kitapxanada 
saqlanbaqta. Ko`lemi jag`7nan 166 bet, eki bo`limnen ibarat. Bul miynet XIV 
a`sirdin` birinshi yar7m7nda jaz7lg`an dep shamalanad7, an7q jaz7lg`an j7l7 belgisiz. 
Pol 
shal7 prof. A.Zayonshkovskiydin` ko`rsetiwinshe, so`zlik XIV a`sirdin` 
ortalar7nda Siriyada jaz7lg`an. 
Miynet tu`rkiy ha`m q7pshaq tillerinin` materiallar7 tiykar7nda jaz7lg`an. Qol 
jazban7n` so`zlik quram7nda 770 ma`nili so`z qollang`an. Son7n` menen birge tu`rk 
ha`m q7pshaq tillerinin` grammatikal7q qur7l7s7 jo`ninde ko`plegen mag`l7wmatlar 
bar. Qol jazban7n` birinshi bo`liminde atl7q so`zler berilgen bol7p, ko`lemi 28 bet. 
1958-j7l7 Varshavada bas7p sh7g`ar7ld7. Birinshi bo`limnin` da`slepki qol jazbas7 1939-
j7l7 Varshavag`a nemislerdin` top7l7s7 waqt7nda o`rt sebebinen jan7p ketken edi. 
Miynettin` ekinshi feyil so`zlerdi izertleytug`7n ko`lemi 138 betten ibarat bolg`an 
bo`limi Varshava qalas7nda 1954-j7l7 bas7p sh7g`ar7ld7. 
O`zbek til biliminde Sh.Fayzullaeva 1969-j7l7 Jamalatdin-at-Tu`rkiydin` bul 
&Kitab bulg`at-al-mushtaq-fi-lug`at-at-tu`rk wa`l-q7fshjaq[ miynetinin` fonetika, 
leksika, morfologiyas7n izertlew menen birge eki bo`limdi birlestirip tol7q awdarma 
jasad7, bul temada kandidatl7q dissertatsiya qorg`ad7. 
Prof. A`.Nadjiptin` ko`rsetiwinshe, so`zlikte q7pshaq tillerine qarag`anda og`uz 
tu`rkmen so`zleri ko`plep ush7rasad7 degen pikirdi aytad7. 
3. XIII-XV a`sirlerde og`uz-q7pshaq tilleri boy7nsha do`retilgen miynetlerdin` 
ishinde XIV a`sirdin` en` ko`rnekli filologlar7n7n` biri, A`siyruddin Abu-Hayyan A`l-
Andalusidin` &Kitab al-idrak-li-lisan-al-atrak[ miyneti (Tu`rkiy tillerin u`yreniw  
kitab7) belgili or7nd7 iyeleydi. Bul miynette mamlyuk ma`mleketindegi aralas og`uz-
q7pshaq tu`rklerinin` tili, on7n` fonetikas7, leksikas7, morfologiya ha`m sintaksisi 

 
91
boy7nsha og`ada bay materiallar berilgen. Prof. A`.Nadjip o`zinin` &XIV a`sirdegi 
Egipet mamlyuklerinin` q7pshaq-og`uz a`debiy tili[ dep atalg`an doktorl7q 
dissertatsiyas7nda Abu-Hayyann7n` qa`lemine tiyisli bul miynetten basqa eliwge 
shamalas do`retpeleri bar ekenin ko`rsetedi. Abu-Hayyann7n` bul &Kitab-al-idrak li-
lisak al-atrak[ miyneti 1312-j7l7 (hijriy j7l esab7 boy7nsha 712-j7l 20-ramazan) Kair 
qalas7nda Malik Salix medresesinde jaz7p pitkerilgen. Miynettin` tiykarg`7 nusqas7 
saqlanbag`an, eki qol jazba ko`shirmesi saqlan7p bizge kelip jetti. On7n` bir nusqas7 
Stambul qalas7nda Bayazit meshiti qaptal7ndag`7 Valeddin Efendi kitapxanas7nda 
saqlanad7. 
Ekinshi ko`shirme nusqas7 Stambul universitetinin` Xalis Efendi at7ndag`7 qol 
jazba fond7nda saqlanad7. Abu-Hayyann7n` bul miyneti birinshi ret 1891-j7l7 tu`rk 
filologi Mustafa bey ta`repinen Stambulda bas7p sh7g`ar7lad7. Ekinshi ilimiy baspas7 
tu`rk ilimpaz7 Axmed Jafarogl7 ta`repinen tayarlan7p 1931-j7l7 Stambulda bas7p 
sh7g`ar7lad7. 
O`zbek ilimpaz7 N.A.Rasulova ta`repinen 1969-j7l7 &Abu-Hayyann7n` &Kitab al-
idrak li-lisan al-atrak[ miynetinin` tilin izertlew[ degen temada kandidatl7q 
dissertatsiyas7 jaqlanad7. Bul miynette Abu Hayyan miynetinin` morfologiyas7, 
leksikas7 izertlengen ha`m so`zligi berilgen. 
Qazaq ilimpaz7 M.N.Majenova &Abu Hayyan-q7pshaq tilin izertlewshi[ degen 
temada 1969-j7l7 Alma-Atada kandidatl7q dissertatsiya qorg`ad7. 
Abu-Hayyann7n` bul miynetinde 3500 aslam tu`rkiy so`zler berilgen. Bunda 
q7pshaq, og`uz, tu`rk, tatar, bulgar, uyg`7r tillerinin` materiallar7 sal7st7rmal7 
bag`darda bayanlang`an. Abu-Hayann7n` bul miynetinde qollan7lg`an so`zlerdin` 
ko`pshiligi qaraqalpaq tilinin` tariyx7n u`yreniwde bahal7 mag`l7wmat beriwshi 
a`hmiyetli miynetlerdin` qatar7nan or7n alad7. 
4. XIII-XV a`sirlerdegi og`uz-q7pshaq tilinin` kelesi en` iri miynetlerinin` biri 
&Kitab at-tuhfat-uz-zakiyya fil-lug`at-it-turkiya[ (Tu`rkiy tilleri boy7nsha minsiz taza 
s7yl7q) esteligi bol7p bul miynettin` avtor7 ilim ush7n ele belgisiz. Bul miynet XIII-XV 
a`sirde payda bolg`an miynetlerdin` aras7nda faktlerdin` j7ynaql7l7g`7, bay 
mag`l7wmat7, miynettin` sapas7 jag`7nan tyurkologiyada, son7n` ishinde q7pshaq 
tillerin u`yreniwde ayr7qsha or7nd7 iyeleydi. Bul miynettin` ilimiy qunl7l7g`7 sonnan 
ibarat, tu`rkiy tilleri boy7nsha jaz7lg`an basqa miynetlerdegidey bir neshe bo`limlerge 
bo`lingen. 
Birinshi bo`limde, q7sqasha kirisiw berilgen, onda q7pshaq tilinin` seslik qur7l7s7, 
grafikal7q jaz7w7 tuwral7 mag`l7wmat beriledi. 

 
92
Ekinshi tiykarg`7 bo`limde q7pshaq tilinin` so`zligi berilgen, so`zlik arab 
ha`riplerinin` jaylas7w ta`rtibi menen berilgen da`slep arab so`zleri, keyin on7n` 
tu`rkiy tilindegi ekvivalenti berilgen. 
U`shinshi bo`limde, q7pshaq tilinin` grammatikal7q qag`7ydalar7 berilgen. So`zlik 
bo`limi 29 bapqa, grammatikal7q bo`limi 64 bapqa bo`lingen. 
Bul miynettin` payda bolg`an da`wiri ha`m jaz7lg`an orn7 tuwral7 ha`r q7yl7 
pikirlerdi ush7rat7wg`a bolad7. Ay7r7m ilimpazlar bul miynet XIV a`sirde Egipette 
yamasa Siriyada jaz7lg`an dep boljasa, ay7r7m ilimpazlar miynettin` tilinde 
ush7rasatug`7n Siriya arablar7n7n` dialektlik so`zlerine tiykarlana ot7r7p miynettin` 
avtor7 Siriyada tuw7l7p o`sken, son` Egipette jasag`an. Egipette jasap turg`an 
waqt7nda bul miynetti jazg`an dep boljaw jasayd7. 
Bul miynettin` qol jazbas7 ha`zirgi da`wirde Stambul qalas7ndag`7 Bayazit meshiti 
qaptal7ndag`7 Valeddin efendi kitapxanas7nda N3092 shifri menen saqlanad7. Ko`lemi 
180 bet, 3600 den aslam so`zler qollan7lg`an. 
M.G.Ziyaevan7n` ko`rsetiwi boy7nsha, sonnan 1729 so`z atl7q, 1185 so`z feyil, 
313 kelbetlik, 92 sanl7q, 53 almas7q, 42 ra`wish, 33 da`neker, 28 tirkewish, 10 
janapay, 6 tan`laq so`z qollang`an. 
Qol jazba nasx us7l7nda jaz7lg`an, arab so`zleri qara, tu`rkiy so`zleri q7z7l s7ya 
menen jaz7lg`an. 26X17,5 ko`lemli qag`azg`a jaz7lg`an. Ha`r bir bette 13 qatar jaz7w 
jaz7lg`an, ha`r bir qatarda ortasha 7 so`z jaz7lg`an. 1902-j7l7 tu`rk ilimpaz7 Nejib 
A`sim Bayazid kitapxanas7nan bul esteliktin` fotokopiyas7n al7p Shemsettin Sami 
degen ilimpazg`a awdarma jasaw ush7n bergen. Shemsettin Sami 212 betlik awdarma 
jasayd7, biraq bas7l7p sh7qpayd7. &Kitab at-tuhtat[ miyneti u`sh ma`rtebe baspadan 
bas7p sh7g`ar7lad7.  
Birinshi ret prof. T. Xalashi-Kun ta`repinen bul miynettin` qol jazbas7 baspag`a 
tayarlan7p 1942-j7l7 Vengriyada Budapesht qalas7nda bas7p sh7g`ar7lad7. 
Ekinshi ret, talantl7 tu`rk ilimpaz7 Besim Atalay ta`repinen 1945-j7l7 tu`rk tiline 
awdarma jasal7p, so`zligi du`zilip Stambul qalas7nda bas7l7p sh7g`ar7lad7.  
U`shinshi ret o`zbek ilimpaz7 prof. S.Mutallibov ta`repinen o`zbek tiline 
awdarma jasal7p, 1968-j7l7 Tashkentte bas7p sh7g`ar7lad7. 
Bul miynettin` tillik o`zgeshelikleri tuwral7 o`zbek ilimpaz7 M.G.Ziyaeva 1972-j7l7 
&XIV a`sir esteligi &Kitab-at-tuhfat-uz-zakiya fil-lug`at-it-turkiya boy7nsha 
izertlewler[ degen temada kandidatl7q dissertatsiya qorg`ad7.  

 
93
5. &Al-kavanin al-kulliya li-dabt al-lug`at at-tu`rkiya[ (Tu`rk tilin u`yreniwshiler 
ush7n qollanba kitap) miyneti. Bul miynettin` avtor7 belgisiz. ‰limpazlard7n` 
da`lillewinshe, XV a`sirdin` bas7nda Egipette jaz7lg`an dep esaplanad7. 
Til jag`7nan q7pshaq-tu`rkmen tillerinin` materiallar7n7n` aralas ekenligin ko`riw 
mu`mkin. Nusqan7n` qol jazbas7 eki bo`limnen ibarat:  
Birinshi bo`lim, tu`rkiy tilinin` grammatikal7q o`zgesheligin an7qlawg`a arnalsa, 
ekinshi bo`limde, so`zlik berilgen bol7p 500 den aslam so`z ush7rasad7. 
Bul miynet birinshi ma`rte 1928-j7l7 tu`rk ilimpaz7 Kilisli Rifat ta`repinen tu`rk 
tiline awdarma jasal7p prof. Fuadbey Kuprilizadenin` kiris so`zi menen Stambulda  
bas7l7p sh7qt7. Ekinshi baspas7 prof. S.Telegdi ta`repinen tayarlan7p 1937-j7l7 
Budapesht qalas7nda bas7l7p sh7qt7. Qur7l7s7 jag`7nan kirisiw bo`liminen, fonetikal7q 
ha`m morfologiyal7q o`zgesheligin izertlewge arnalg`an bo`limnen ha`m so`zlikten 
ibarat.