Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

š8. Orxon-Enisey esteliklerinin` so`zlik quram8 

 
33
 
 
Ha`r qanday tildin` bayl7g`7 sol tilde so`ylewshi xal7qt7n` o`zin qorshag`an 
ortal7qtag`7 zat ha`m qub7l7slar tuwral7 tu`siniklerinin`, xal7qt7n` sana-seziminin`, 
ku`ndelikli turm7s7n7n` sa`wleleniwi bolg`an so`zlik quram7ndag`7 so`zler arqal7 
ko`rinedi. Tu`rkiy tillerinin` rawajlan7w7n7n` da`slepki basq7shlar7nda do`retilgen 
Orxon-Enisey esteliklerinin` leksikas7n u`yrenip qarag`an7m7zda VI-VII a`sirlerde 
tu`rkiy tillerinin` so`zlik quram7 tol7q qa`lipleskeninin` gu`was7 bolam7z. Bul 
da`wirge kelip so`zlik quramn7n` tol7q qa`lipleskenin ko`p sanl7 omonim, sinonim 
ha`m ko`p ma`nili so`zlerdin`, sonday-aq, turaql7 so`z dizbeklerinin` jiyi 
ush7ras7w7nan ko`riwge bolad7. Orxon-Enisey eteliklerinin` so`zlik quram7 tematikal7q 
jaqtan da jetiliskenin bayqawg`a bolad7. Bul jazba esteliklerde qollan7lg`an so`zler 
to`mendegi tematikal7q toparlarg`a aj7ralad7: 
I. Tuw7sqanl7q qar7m-qatnast7 bildiretug`7n so`zler.     
&Ata[ so`zi: Atach7mqa bitig tash7g` q7lt7m (Atama tasqa jazd7r7p eskertkish qoyd7m). 
&Apa[ so`zi. Bul so`z esteliklerde en` basl7 a`skeriy da`rejelerdin` birin an`lat7w 
ush7n qollan7lg`an: apa tarxan. Echu-qaraqalpaq tilindegi &sheshe[ so`zi &Kuli chura[ 
esteliginde jumsalg`an /KCh,1/ &Buke[ so`zi &bat7r[ ma`nisin an`latad7. Bul so`z 
qaraqalpaq tilindegi &bo`ke[ so`zi menen seslik qur7l7s7, ma`nisi jag`7nan uqsas. &Er 
kelti[ - Bat7rlar, ma`rtler keldi. &Yegit[ so`zi /KTm,I/ &jiyen[ ma`nisin bildiredi. 
&‰nim Ku`ltegin kergek bolt7-‰nim Ku`ltegin qayt7s bold7 /KT b,51/; Orxon-Enisey 
esteliklerinde &qatun[ so`zi qag`an yag`n7y ma`mleket bassh7lar7n7n` hayallar7na 
baylan7sl7 jumsalg`an. Us7 ma`nini an`lat7w ush7n &yotaz[ so`zi de qollan7lad7. 
&Kunchuy[ so`zi q7tay tilinen o`zlestirilgen so`z bol7p &xan, qag`ann7n` q7z7[ degen 
ma`nini bildiredi. Qaraqalpaq tilindegi &Xanshay7m[ degen hayal-q7zlard7n` at7 us7 
so`zdin` tiykar7nda payda bolg`an. &Q7z[ so`zi ma`nilik o`zgeriske ush7ramag`an: 
Silik q7z, og`lun` ku`n` bolt7. &O`g[ so`zi &ana[, &apa[ degen ma`nini bildiredi. 
&Sin`li[ so`zi jas7 jag`7nan kishi q7zg`a er ha`m hayal-q7zlar ta`repinen qollan7lad7.    
2. Adam mu`shelerinin` atamalar7. 
 
Orxon-Enisey esteliklerinde adamn7n` mu`shelerin bildiretug`7n to`mendegi 
so`zler ush7rasad7: ag`7z-aw7z, yu`rek-ju`rek, ko`ku`z-ko`ksi, adaq-ayaq, (Mog,30) 
arqa (Ton 5) bog`az-bug`az (Ton, 26), bash (KT b,4), bod-boy, dene (Ton,4), 
yanaq-jaq (Mog, 12), ko`n`il (KTm, 12) ko`z (Mog, 2), qulg`aq-qulaq (Mog, 12), 
su`n`u`k-su`yek (KT b,24), sach (Mog, 1) ed-et (Mog, 29), tiz-dize (KT b,2), t7l-til 
(Ton,56), qan (Ton,52) qash-qas (E,26). 
3. Siyasiy-ja`miyetlik  turm7sqa baylan7sl7 so`zler. 

 
34
Tu`rkiy qa`wimlerinin` da`slepki ma`mleketlik du`zimi, sonday-aq tu`rk 
kag`anat7n7n` siyasiy-ja`miyetlik turm7s7ndag`7 tiykarg`7 tu`siniklerdi an`latatug`7n 
so`zler esteliklerde ush7rasad7.     
 &El-il[ 
(Mog,27) elchi (E,14), budun-xal7q (Ton,9). beg (Ktb,22), yu`rt-watan 
(Ton,19), qag`an (KTm,5) bal7q-qala (TQ,18), tamg`a (KT,53), tu`g-tuw,bayraq 
(MCh,33),qul (Mog,36) ku`n-gu`n` (Ktb,7), qaragu-qaraw7l (KT.34), urug` (KT,10), 
ch7g`an-jarl7 (KT,29), &To`ru`[ so`zi Bilke qag`an esteliginin` 9-qatar7nda &n7zam, 
ta`rtip, basqar7w[ ma`nilerinde jumsalg`an. Mongol tilinde de bul so`z &ma`mleketlik 
du`zim, ta`rtip, rejim[ ma`nisin an`latad7. Us7 so`zdin` tiykar7nda qaraqalpaq 
tilindegi &to`re, to`renin` tux7m7[ so`zleri payda bol7p, tiykar7nan el basqarg`an, 
ta`rtip, n7zam sh7g`arg`an Sh7n`g`7s xann7n` a`wladlar7n an`lat7p keledi.  
4. A`skeriy qural-jaraq atamalar7. 
Eski tu`rkiy jazba esteliklerinde a`skeriy tu`sinikler ha`m qural-jaraq atamalar7n 
bildiretug`7n so`zler jumsalg`an: ayg`uch7-t7n`sh7, yabg`u-titul, (M,12) ken`esgo`y 
(Ton,21), yag`-jaw (Mog,26), buyruq-buyr7q (KTm, 19), su`-a`sker (Mog,24), 
yadag` su`-jayaw a`sker (MCh,33), su`n`u`g-nayza (Ktb,35),su`n`u`s-ur7s (KT,15), 
oq-oq, (Ton) urush-ur7s (Oe,2), chirig-a`sker (KCh, 9) q7l7ch-q7l7sh (KT, 11,45) 
ha`m t.b. 
5. Mal sharwash7l7g`7 ha`m haywanatlar du`n yas7na baylan7sl7 so`zler. Bul jazba 
esteliklerde sol da`wirlerdegi tu`rkiy xal7qlar7n7n` ku`n ko`risinin` tiykarg`7 taraw7 
bolg`an mal sharwash7l7g`7na baylan7sl7 so`zler jiyi qollan7lg`an7n ko`remiz: ab-aw 
(KCh,9), adg`7r-ayg`7r, (Mog,11), azman-atan (KCh, 45), at-at (Mog,41), qon`-qoy 
(KT,12) bars-bar7s, jolbar7s (KCh, 19), buqa-bug`a (Ton,5) y7lq7 (Mog,24),ingek-s7y7r 
(Ton,15),kiyik-jabay7 eshki (Ton,8) lag`z7n-don`7z (Mch,1) tabusg`an-tawshan, 
qoyan (Ton,8), Lu-ul7w (On,4), tay (Mch,11), tag`7q-taw7q (MCh,101) teyin-t7y7n 
(Mog,1), s7g`un-suw7n (Mog,5), uchuq-qus (Ton,8), qaz-g`az (Mch,26), 7t-iyt 
(Mog,10) y7lan-j7lan (X-T,VII,1) mu`gu`z-mu`yiz (E,42) bichin-maym7l,meshin 
(KT,53) bo`ru` (E,11), ingen-tu`ye (E,28). 
6. Turaq jay ha`m ku`ndelikli turm7sqa baylan7sl7 so`zler.  
Orxon-Enisey jazba esteliklerinde turaq jay ha`m ku`ndelikli turm7sta 
qollan7latug`7n buy7m atamalar7 az sanda bolsa da ush7rasad7: eb-u`y (KTb,41), 
qap7g`-da`rwaza (Ton,45) qorg`an (Mog,31) kedim- a) &kiyim[ ma`nisinde, b) 
qural- 
jaraq ma`nisinde (KTb,38) bitig-tasqa jaz7lg`an jaz7w (Ton,58), itgu`chi-qur7wsh7 
(KTb,53), ku`zn`u`-ko`zge tag`atug`7n buy7m (E,26), idis-7d7s (T,VII), qab-

 
35
qap,qapsh7q (X-T,IX,1), Ton-a) kiyim-kenshek, (KT,29), b) s7rtq7 kiyim (E,41), 
o`chu`k-oshaq (E,36), bor-sharap (KT,37). 
7. Waq7t ha`m ta`biyat qub7l7slar7n bildiretug`7n so`zler.   
Jazba esteliklerde j7l ma`wsimleri, geografiyal7q ob`ektlerdi, ta`biyat qub7l7slar7n 
bildiretug`7n so`zler de jumsalg`an: ay (KTb,58), yaz-ba`ha`r (KTb,48), yay-jaz 
(Mog,39), y7l-j7l (Mog,27), ku`n (Ton,46), ku`ntu`z-ku`ndiz (Ton,12), Ku`z-gu`z, 
(MCh,20), q7sh-q7s (Mog,31), tan` (Ton,35), tu`n (Ton,12), yer,yir-jer (Ton,11), 
tag`-taw: Tag`da s7g`un tezser-Tawda suw7n qashsa, (Mog,12), sub-suw: Sub7n`aru 
qopt7-suw jag`as7na jaylast7 (Mog,40), qum (Ton,7), tash-tas (Ton,4) taluy-ten`iz 
(Ton,18), ot (Mog,27), ort (Ton,40) cho`l (Ton,23), 7g`ash-ag`ash (Mog,11), an`7z-
maydanl7q, dalan`l7q (E,48),at7z-menshik jer (Gk,1), 
 
8. Abstrakt tu`siniklerdi bildiretug`7n so`zler. 
Orxon-Enisey esteliklerinde sol da`wirlerdegi tu`rkiy qa`wimlerinin` sana-sezimi, 
oy-o`risin ko`rsetetug`7n abstrakt ma`nili so`zler jumsalg`an.  
Ma`selen: an`-an`,tu`sinik (Ton,34), keg-kek (KT,43), bun`-mun` (Mog,29), yaruq-
jar7q (Mch,13), Ku`ch-ku`sh, (KTb,8), yut-jut (Mog,31), Ku`-xabar, so`z (Ton32), 
o`kinch-qayg`7, azap, (E,28), qut-qut,bax7t (Mog,35), ta`n`ri-ten`iri (KTb,22), obut-
uyat (Ton,37), so`z-so`z (KTb,26), sab-so`ylew, (Ton,9), ben`ku-ma`n`gi (E,48), 
az-gu`nal7 bol7w, azg`7r7w (On,13), yobal-azap shegiw,obal, (TK,26) sa-sana, 
(TK,27), saq7n-oylaw (TK,22), erk-erkin-g`a`rezsiz,erkin, (Kch,21), 
9. Orxon-Enisey esteliklerindegi jer-suw atamalar7. 
Yer sub-jer suw, qa`siyetli watan.(TK,38), Alt7n y7sh (Ton,31), An7-Kegmen 
tawlar7ndag`7 da`r yan7n` at7, (Ton,27), Ertis-‰rt7sh da`r yas7, (Mog,27), Ben`ligek-
tawd7n` at7, (Ton,44), Buqar-Buqara (KTb,52), Besh bal7q qala (Mog,28), Bes 
kechen-jer at7, (Mog,12), Bay bal7q, (Mch,44), Qad7rqan y7sh (KTb,21), jer atlar7, 
Bolchu-da`r ya at7. (Ktb,37), Yash7l u`gu`z - ko`k da`r ya (KTb,17), Yinchu-hinji 
da`r yas7, VII-VIII a`sirlerdegi S7rda`r yan7n` atamas7 (Ton,40), Qazluq ko`l-
ko`ldin` at7 (Mch,26), Qara qum, (Ton,7), Qara ko`l-ko`l at7, (KTb,47), Kem-
Enisey da`r yas7 (Mog,26): Ko`gmen tag`-Sayana tawlar7, (Ton,23), Ko`mir tag` 
(Mch,8), Mag`7 qorg`an (MCh,31), Orqun-Orxon da`r yas7 (Mch,34), O`tu`ken-
Xangay biyikligi, (KTb,3), O`rpen-jer at7, (Mog,26), Selen`a-Selenga da`r yas7, 
(Mog,37), Tamag`-jer at7, (Mog,29),Tog`u bal7q (Mog,30),Temir qap7g`-jer at7 
(Ton,44), yinchu` u`chu`zu`g keche Temir qap7g`qa tegi su`ledim-S7rda`r yan7 kesip 

 
36
o`tip, a`skerlerim menen Temir qap7g`a shekem bard7m (KTb,17), Shantun-jer at7 
(KTm,3). 
 
 
 
10. Adam atlar7. 
Elteris-Ku`ltegin, Bilke qag`ann7n` a`kesi (KTb,13), Baz qag`an (KTb,14), Bars 
beg (KTb,20), Bilke qag`an (KTm,1), Bo`gu` qag`an-Bilke qag`an ha`m 
Ku`lteginnin` atalas tuw7sqan7 (Ton,50), Bo`len-tibet xalq7n7n` wa`kili (Ton,52), 
Bul7n` qag`an (KTb,1), Yamtar er adamn7n` at7 (Mog,40), Yoll7g` tegin (Mog,XI), 
‰lbilge-Qutl7g` qag`ann7n` hayal7, Ku`ltegin menen Bilke qag`ann7n` anas7 (KTb,11), 
‰stemi qag`an-Bum7n qag`ann7n` tuw7sqan7, (KTb,1), ‰siyi Likend-Tabg`ash 
xalq7n7n` wa`kili (KTb,52), Ku`li Chora-tardush xalq7n7n` ko`semi (KCh,19,22), 
Qapag`an qag`an-Qutlug`t7n` kishi balas7. (Ton,51), Makrach-at (KTb,52), Nen` 
su`n`in-tabg`ash a`sker bassh7s7 (Ktb,52), Ozm7s qag`an-tu`rk dinastiyas7n7n` son`g`7 
qag`an7 (MCh,8), Og`uz-bilge-er adamn7n` at7, (KTb,53), Esbara (Oe), Tinesi 
(Ton,44), Ton`ra sem (Ton,9), adam atlar7. Toniquk-Qutlug`, Qapag`an ha`m Bilge 
qag`an,yag`n7y u`sh qag`ann7n` ken`esgo`y7 bolg`an adam (Ton,9,59), Chacha 
sen`u`n-tabg`ash a`sker bassh7s7 (KTb,32), Inanch7 chor-elchinin` at7 (KTb,52) h.t.b. 
11. Qa`wim ha`m xal7q atlar7. 
Az-Ko`gmen tawlar7nda jasag`an xal7qt7n` at7 (KTb,25), arg`u-tu`rkiy qa`wim 
(Mog,30), Apar-avar xalq7 (KTb,4), Basm7l-Beshbal7q qalas7na jaq7n jerde jasag`an 
tu`rkiy qa`wim (KTb,41),  Ken`eres-keneges, (KT,39), Tan`ut-Tangutlar ma`mleketi 
(M.24), Q7tay-xotan-kidan (Mog,7), qur7qan-tu`rkiy qa`wimi (KTb,4), K7bchaq 
(KCh,4), Tu`rk q7bchaq elig y7l olurm7s-Tu`rk  q7pshaqlar bul jerde 50 j7l birge 
jasad7, (MCh,4), Og`uz-(Ton,62), tatar (Mog,34),tabg`ach (KTb,53), tardush-tu`rkiy 
qa`wimi, Turfan qalas7n7n` arqa ta`repinde jasag`an (Ton,41), tan`ut-tangut 
(Mog,24), To`les-tu`rkiy qa`wimi,(Mog,13), tatab7 (Mog,30), tu`pu`t-tibet (KTm,3), 
Tezik-ta`jik (Ton,45),Toqar-tu`rkiy qa`wim, (Ton,45), Tu`rgesh-tu`rkiy qa`wim, 
(KTb,39), tu`rk (KTm,1), ko`k tu`rk (KTb,3), uyg`7r (Mog,3), usun-uysin (Ton,19), 
chigil (MCh,35), chik-qa`wim (Mog,26). 
 
š9. M.Qashg`ariyd8n` &Devanu-lug`at-it-tu`rk[ miyneti 
 

 
37
Maxmud Qashg`ariyd7n` &Devanu-lug`at-it-tu`rk[ miyneti XI a`sirde jasag`an 
tu`rkiy qa`wimlerinin` tilinen mag`l7wmat beriwshi bahal7 miynet bol7p tab7lad7. 
Avtord7n` tol7q at7-Maxmud ‰bn-al-Xusain. Maxmud Qashg`ariyd7n` bul miyneti 
tu`rkiy xal7qlar7n7n` tariyx7, ma`deniyat7, tili ha`m a`debiyat7 tariyx7n u`yreniwde 
ju`da` a`hmiyetli mag`l7wmatlar beredi. 
 
&Devanu-lug`at-it-tu`rk[ degen atamas7 bizin` tilimizde &Tu`rkiy tillerinin` 
so`zligi[ degen ma`nini bildiredi. 
 
&Devanu-lug`at-it-tu`rk[ tin` qol jazba nusqas7n7n` tek bir danas7 saqlang`an. 
Ha`zir bul qol jazba nusqa Stambuldag`7 milliy kitapxanan7n` A`li A`miri fond7nda 
saqlanbaqta. Bul qol jazban7 1266 j7l7 1-avgustta M.Qashg`ariyd7n` o`zi jazg`an tu`p 
nusqadan aradan eki ju`z j7l o`tkennen keyin siriyal7 al7m Muxammed ibn Abubakir 
ibn Abdulfatx as-Savi (al-Damashqiy) degen adam ko`shirgen, sol ko`shirme nusqa 
bizge kelip jetken. Ko`lemi 319 bet qag`azg`a jaz7lg`an, qag`az7 q7tayda islengen, 
bekkem ha`m qal7n` qag`az. Nusqan7n` ay7r7m jerleri o`shken.  
 
Miynettin` o`zinde qay jerde jaz7lg`an7 tuwral7 mag`l7wmatlar ush7raspayd7, 
biraq 1074-j7l7 Bag`dat xalifas7na berilgeni tuwral7 mag`l7wmat bar. Sog`an 
qarag`anda Maxmud Qashg`ariy o`zinin` 40-j7lg`a shamalas tu`rkiy qa`wimleri, 
ha`m qalalar7n gezip, atl7, eshekli, piyadalap materiallard7 j7ynap bolg`annan keyin 
Bag`dat sha`ha`rine kelip sol jerde j7ynag`an materiallard7 sistemag`a sal7p to`rt j7l 
dawam7nda jaz7p pitkergen bol7w7 mu`mkin. 
 
 
Tog`7z a`sir dawam7nda ilim ush7n belgisiz bol7p kelgen &DLT[ miynetinin` 
nusqas7 XX a`sirdin` bas7nda tab7ld7. M.Qashg`ariyd7n` bul miyneti uzaq a`sirler 
dawam7nda esap-sans7z arab a`debiyatlar7n7n` aras7nda tab7lmay kelgen edi. &DLT[ 
miyneti arab grafikas7nda, arab tilinde jaz7lg`an. 
 
Bul miynettin` qalay tab7lg`an7 tuwral7 tu`rk ilimpaz7 Besim Atalayd7n` &DLT[ 
tin` tu`rk tiline awdarmas7nda mag`l7wmatlar ush7rasad7: Stambul qalas7 sahaflar 
bazar7ndag`7 kitapsh7 Burxan a`pendige Nazif pashan7n` x7zmetshilerinin` biri 
sat7latug`7n kitap a`keledi. Burxan a`pendi kitapt7 sat7w ush7n bilimlendiriw bo`limine 
al7p barad7. Bilimlendiriw bo`limi 30 tu`rk liras7na bul kitapt7 q7mbat ko`rip sat7p 
almayd7. 
 
Bunnan son` Burxan a`pendi Ali A`miri degen bir qansha xat sawat7 bar 
adamg`a ko`rsetedi. Ali Amiri kitapt7n` qunl7 miynet ekenligin ko`rip 30 lirag`a sat7p 
alad7. Burxan a`pendige qos7msha 3 lira komission x7zmet xaq7s7n to`leydi. Ali Amiri 
kitapt7 alg`annan keyin adamlarg`a bul kitapt7n` a`hmiyeti tuwral7 ko`p ma`rtebe 

 
38
aytsa da hesh kimge ko`rsetpeydi. Ziya Gokalp degen baspa xana iyesi ko`p ma`rtebe 
o`tinish etse de og`an bermeydi. 
 
General Sadriazam Talat pashan7n` iske aralas7w7 menen Kilisli Axmed Rifat 
Bilge degen ilimpaz ha`m baspaxana iyesi 1915-17 j7llar7 u`sh tomnan ibarat kitap 
etip bast7r7p sh7g`arad7. I,II tomlar7 1915 j7l7, III tom 1917 j7l7 bas7ld7. 
 
Solay etip, tu`rk du`n yas7n7n` a`jay7p jazba esteliklerinin` biri &DLT[ miyneti 
joq bol7w qa`wpinen qutqar7ld7. Kitapt7n` Ali Amiri s7yaql7 sawatl7, Kilisli Rifat s7yaql7 
ilimge ken` q7z7g`7wsh7 baspaxana iyesine dus keliwi bul miynetti joq bol7p ketiw 
qa`wpinen qutqard7, bul olard7n` tu`rkologiyag`a qosqan u`lken u`lesi bol7p tab7lad7.        
 M.Qashg`ariyd7n` 
&Devanu-lug`at-it-tu`rk[ miyneti 1915-1917-j7llar7 arab 
grafikas7nda Kilisli Rifat ta`repinen Stambul qalas7nda bas7l7p sh7qqannan keyin bul 
miynet pu`tkil du`n ya tilshi ilimpazlar7 aras7nda u`lken q7z7g`7wsh7l7q oyatt7.  
 
Breslav qalas7ndag`7 universitettin` semit tilleri boy7nsha prof.Karl Brokel man 
ilimpazlar ars7nda birinshi ret bul miynetti nemis tiline awdarma jasad7 ha`m 1928 j7l7  
 
Budapesht-Leyptsig qalas7nda kitap etip bast7r7p sh7g`ard7. Tu`rkiyada bul miynetti 
tu`rk tiline awdarma jasaw ilimpaz Besim Atalayg`a 1937-j7l7 taps7r7lad7. 
 
Ol 1939-j7l7 I tom, 1940-j7l7 II tom, 1941-j7l7 III tom7n Ankarada kitap etip 
bas7p sh7g`ard7. 
 
&DLT[ miynetin awdarma jasaw o`zbek tilshileri aras7nda filologiya 
ilimlerinin` kandidat7 Salix Mutallibov ta`repinen qolg`a al7nd7. 1960-j7l7 I tom, 
1961-j7l7 II tom, 1963-j7l7  III tom, 1967-j7l7 IV tom7 (indeks) (o`zbek tilindegi 
awdarmas7) bas7l7p sh7qt7.  
 
š10. &Devanu-lug`at-it-turk[  miynetinin` fonetikas8  
 
 
M.Qashg`ariyd7n` &Devanu-lug`at-it-tu`rk[ miynetinin` daw7sl7 ha`m daw7ss7z 
sesler quram7 o`zinin` san7 ha`m sapas7 jag`7nan ha`zirgi tu`rkiy tilleri, son7n` 
ishinde qaraqalpaq tilinin` fonetikal7q qur7l7s7 menen tiykar7nan sa`ykes keledi. 
M.Qashg`ariyd7n` bul miyneti arab tilinde ha`m arab grafikas7nda jaz7lg`anl7qtan, 
yag`n7y tu`rkiy tillerinin` materiallar7 arab grafikas7 arqal7 berilgenlikten so`zlerdin` 
seslik qur7l7s7n tol7q an7qlaw bir qansha q7y7nsh7l7q tuwd7rad7. Sonl7qtan da &Devanu-
lug`at-it-tu`rk[ miynetinin` fonetikas7n izertlewshi ilimpazlar bul esteliktegi tillik 

 
39
materiallard7 ha`zirgi tu`rkiy tillerinin` materiallar7na sal7st7r7p u`yreniwdi maqsetke 
muwap7q dep esaplayd7. 
 Avtor &Men tu`rkler, tu`rkmenler, og`uzlar, chigiller, yag`malar, q7rg`7zlard7n` 
qalalar7n, aw7l ha`m jaylawlar7n ko`p j7llar gezip sh7qt7m, so`zlerin j7ynad7m, so`zdin` 
ha`r tu`rli qa`siyetlerin u`yrenip, an7qlad7m. Men bul islerdi til bilmegenim ush7n 
emes, al bul tillerdegi ha`r bir kishkene  tillik o`zgesheliklerdi an7qlaw ush7n isledim[. 
(DLT, 1, 44-bet); 
..Men ha`r bir qa`wimge tiyisli so`zlerdin` jasal7w o`zgesheliklerin ha`m qanday 
qollan7w7na q7sqasha tu`sinik beriw ush7n ayr7qsha  jol tutt7m. Bul jum7sta m7sal 
retinde tu`rklerdin` tilinde  qollan7p kelgen qos7qlardan, shadl7q ha`m matam 
ku`nlerinde ayt7latug`7n hikmetli so`zlerinen, naq7l-maqallar7nan keltirim. (DLT, 1, 
47-bet )-dep jazad7.                                                
M. Qashg`ariy &DLT[ miynetinde tu`rkiy tillerinin` fonetikas7na baylan7sl7 bahal7 
pikirler bildiredi. Sol da`wirde ses penen ha`ripler aras7ndag`7 ay7rmash7l7qt7 birinshi 
ma`rtebe an7qlad7, jaz7wda qollan7latug`7n ha`ripler janl7 so`ylew tilindegi seslerdi 
tol7q sa`wlelendire almaytug`7n7n ko`rsetti. Ol b7lay jazad7: 
&Tu`rkiy tillerinde qollan7latug`7n tiykarg`7 ha`riplerdin` san7 on segizdur. 
A`lbette, tildegi sesler on segiz emes, ko`pdur. Bul on segiz ha`rip jeterli emes. 
Bulardan basqa  tu`rkiy tildegi seslerdin` an`lat7w ush7n ja`ne jeti ha`rip kerek. Lekin 
ol ha`ripler joq. Ol jeti ses bur7nnan bar ha`riplerdin` u`stine arnawl7 belgi qoy7p 
jaz7lad7. (DLT, 1, 48-bet)[. 
 
 
Daw8sl8 sesler 
  M.Qashg`ariyd7n` so`zliginde 9 daw7sl7 fonema ush7rasad7. Orxon-Enisey 
esteliklerinde 8 daw7sl7 fonema qollan7lg`an edi. Demek tu`rkiy tillerinin` 
rawajlan7w7n7n` to`rtinshi da`wiri  Orta tu`rk da`wirine kelgende jan`a daw7sl7 
fonema &a`[ daw7sl7 fonemas7 payda bolg`an7n ko`remiz. 
 
A-fonemas7 M. Qashg`ariyd7n` so`zliginde bul fonema qaraqalpaq tilindegi 
&a`[ fonemas7na sa`ykes keledi ha`m so`zdin` barl7q pozitsiyas7nda jumsalg`an: aba-
apa, (I,II), ata-ata (1,146), azg`7r-ayg`7r (1,121): yarmaq-ten`ge (1,160), sag`-on` 
(1,102), 
 
A`-fonemas7. M.Qashg`ariyd7n` bul miynetinde &a`[ fonemas7 tek eki so`zde 
qollang`an7n ko`remiz. So`zliktin` I tom 114-betinde &a`che[-[a`japa, q7z apa[ 
so`zinde ha`m &a`chi-a`je, qartayg`an hayal[ ma`nisindegi so`zlerde jumsalg`an. Bul 

 
40
fonema Orxon-Enisey esteliklerinde ush7raspag`an edi. &A`[ fonemas7 tu`rkiy 
tillerine, son7n` ishinde qaraqalpaq tiline, arab-pars7 tillerinen so`zlerdin` kirip keliwi 
na`tiyjesinde arab-pars7 so`zlerinin` qur7l7s7nda kelip son`g`7l7g`7nda qaraqalpaq 
tilinin` tu`pkilikli fonemalar7n7n` birine aylang`an7n ko`riw mu`mkin. 
 
E-fonemas7. So`zdin` barl7q pozitsiyas7nda jumsalg`an: ekin-egin (1,107), er-
er, (111,270), keche-keshe (111,238), eshak-eshek (1,134), bek-bek (11,183), yer-jer 
(1,115).  
 
O-fonemas7. M.Qashg`ariyd7n` so`zliginde bul fonema so`z bas7nda ha`m so`z 
ortas7nda jumsalg`an: orag`-oraq (1,141), og`l-ul (111,159), ot-ot (1,78), toquz-
tog`7z (111,140), qonuq-qonaq (1,80), ton-ton (11,28). 
 
Bul fonemada anlaut pozitsiyada diftong tu`rinde jumsalad7. Prof. 
N.A.Baskakov qaraqalpaq tilindegi so`zdin` anlaut pozitsiyas7nda bul foneman7n` 
diftonglas7w qub7l7s7n qaraqalpaq tilin eski bulgar (ha`zirgi chuvash), gagauz, ha`m 
yakut  tilleri menen jaq7nlast7ratug`7n qub7l7s dep ko`rsetedi
1
. 
 O`-fonemas7. 
M.Qashg`ariyd7n` 
&DLT[ 
miynetinde bul fonema anlaut ha`m 
inlaut pozitsiyas7nda jumsalg`an: o`tinch-qar7z (111,450), o`ku`nch-o`kinish, 
(1,152), o`n`lik-ren`li, (1,76), ko`z-ko`z, (111,228), ko`zu`ldu`ru`k-ko`z 
aw7rg`anda tut7latug`7n shashaq (1,482), ko`mu`ldu`ru`k-att7n` moy7n ta`repinen 
al7n7p erge baylang`an baw (1,482). 
 
U-fonemas7. &DLT[ miynetinde bul fonema so`zdin` barl7q pozitsiyas7nda 
jumsalg`an: uzun-uz7n (1,106), ulug`-ull7 (11,101), qulan-qulan (111,134), quduq-
qud7q (111,134) sorg`u-sorg`7, soratug`7n a`sbap (1,401) xumaru-miyras (1,146)  
 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde bul fonema tek anlaut ha`m inlaut pozitsiyas7nda 
jumsalad7, auslaut pozitsiyada ush7raspayd7. 
 
U`-fonemas7. &DLT[ miynetinde so`zdin` barl7q pozitsiyas7nda ush7rasad7: 
u`lu`sh-u`les (1,13), u`ku`-u`ki, bay7wl7, 1,175), bergu`-beresi qar7z (1,403) 
 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde bul fonema tek anlaut ha`m inlaut pozitsiyada 
jumsalad7. 
 
I-fonemas7. so`zlikte so`zdin` barl7q pozitsiyas7nda jumsalg`an: ag`7rd7-aw7rd7 
(1,271), 7n`rayd7-7nrayd7 (1,285), y7g`ach-ag`ash (11,149), q7z-q7z (11,101), oq7d7-
oq7d7 (111,270), ozd7-ozd7 (1,271), 
                                                           
1
 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Т. 1 с. 44-45. 

 
41
 
‰-fonemas7. M.Qashg`ariyd7n` so`zliginde bul fonema so`zdin` barl7q 
pozitsiyas7nda jumsalg`an: in-in (1,84), in`ir-in`ir, (1,120), ekin-egin (1,107), yip-jip 
(111,81), pichak-p7shaq (111,271), eki-eki (1,83), yigirma-jigirma (111,55). 
 
&DLT[ miynetindegi daw7sl7 sesler u`nlesligi eki bag`darda ush7rasad7. 
 
1. Eziw u`nlesligi yag`n7y so`zdin` birinshi buw7n7nda juwan daw7sl7 sesler 
jumsalsa son`g`7 buw7nda juwan daw7sl7 seslerdin` qollan7w7; birinshi buw7nda 
jin`ishke daw7sl7 sesler jumsalsa son`g`7 buw7nlarda jin`ishke daw7sl7 seslerdin` 
qollan7w7: M7sal7, su`t sag`7ld7-su`t saw7ld7,  (11,142), yaylad7-jaylad7 (111,325), 
sayrad7-sayrad7 (111,325), ol barshin qar7shlad7- ol parsha, jipekti qar7slad7. (111,345), 
ol otug` ko`ru`kledi - ol ott7 u`pledi ( 3,359), yelimledi - jelimledi (3,355), 
 
2. Erin u`nlesligi. Erin u`nlesligi M.Qashg`ariyd7n` so`zliginde belgili 
da`rejede saqlang`an, ko`pshilik jag`dayda tuy7q buw7nl7 so`zlerde ko`rinedi: 
otunluq-ot7n xana (1.175), boy7nduruq-moy7nt7r7q (111.184), quduq-qud7q, (111.135), 
ko`zu`ldu`ru`k-ko`z aw7rg`anda tag`atug`7n shashaq, (1.482), ko`mu`ldu`ru`k-att7n` 
moy7n ta`repinen erge baylang`an baw (1.482), achuqluq-ash7ql7q (1.160). 
 
 
Daw8ss8z sesler 
 
M.Qashg`ariyd7n` &DLT[ miynetinde tiykar7nan 22 daw7ss7z fonema 
qollang`an. 
 
B-fonemas7. M. Qashg`ariyd7n` so`zliginde bul fonema barl7q pozitsiya jiyi 
ush7rasad7:ben-men (1,67), bug`day-biyday, (111,258), baqa-baqa, qurbaqa, 
(111,245), qabug`-qap7 (1,355), qobuz-qobuz (1,346), bezgek-bezgek (11,334), tam 
tu`bi-jayd7n` t7rnag`7,  (3,130), 
 
G-fonemas7. Ko`pshilik jag`dayda so`zdin` bas7nda, ortas7nda ha`m aq7r7nda 
jumsalg`an: gu`p-suw quy7p qoyatug`7n 7d7s, (3,264), gu`n`-shor7 (111,370), chigit-
shigit, (1,337), yigne-iyne, (111,42), tigirman-digirman (111,282), emgek-en`bek, 
ekki yu`zlig- eki ju`zli (3,52), beg (3,167), ig`-aw7r7w (3,36) 
D-fonemas7. M. Qashg`ariyd7n` so`zliginde &d[ fonemas7 so`z bas7nda ha`m 
ortas7nda jumsalg`an: dag`7-daq (11,368), dewa-tu`ye (111,23), qar7ndash-qar7ndas 
(1,386). 
J-fonemas7. Bul fonema Orxon-Enisey esteliklerinde jumsalmag`an, biraq &DLT[ 
miynetinde ush7rasad7: jund7m-juw7nd7m, (11,364), jetti-jetti, (11,364), jalan` yer-
taq7r jer, (111,382), ajun-du`n ya (1,108), tajik-ta`jik, (1,168), ag`uj-uw7z (1,88), 

 
42
M.Qashg`ariy bul sesti og`uz ha`m q7pshaq topar7ndag`7 qa`wimlerdin` tillerine ta`n 
bolg`an ses dep ko`rsetedi. 
 
Z-fonemas7. M. Qashg`ariyd7n` &DLT[ miynetinde &z[ fonemas7 so`z bas7nda 
ush7raspayd7. Ko`pshilik jag`dayda inlaut ha`m auslaut pozitsiyada jumsalg`an: azaq-
ayaq, (11,249), azr7q-aj7r7q (1,124), uzaq-uzaq (1,97), bilezu`k-bilezik (111,222), 
ko`z-ko`z, (1,181), q7z-q7z (1,432), ag`7z-aw7z, (1,78). 
 
Y-fonemas7. M.Qashg`ariyd7n` &DLT[ miynetinde y-fonemas7 so`zdin` barl7q 
pozitsiyalar7nda ush7rasad7: yer-jer, (1,105), y7g`ash-ag`ash, (1,250), yemish-jemis, 
(11,19), ayg`7r-ayg`7r, (11,134), q7rg`uy-q7rg`7y (11,101), qoy-qoy (11,21). Ha`zirgi 
qaraqalpaq tilinde &y[ fonemas7 so`z ortas7nda ha`m aq7r7nda qollanad7. 
 
K-fonemas7. M. Qashg`ariyd7n` so`zliginde &k[ fonemas7 so`zdin` barl7q 
pozitsiyas7nda jumsalg`an: kerpich-gerbish, (111,131), kig`iz-kiyiz, (111,227), 
ko`ko`rchgun-ko`gershin (111,425), ekin-egin, (1,107), eru`k-erik (1,228), 
 
Q-fonemas7. Bul fonema da &DLT[ miynetinde so`zdin` barl7q pozitsiyalar7nda 
jumsalg`an:qag`un-qaw7n (111,117), q7l7ch-q7l7sh, (111,85), qapug`-qap7, (21,65), 
arqag`-arqaw, (1,140), taquq-taw7q, (111,20), ayaq-7d7s, (1,112), yastuq-dast7q, 
(111,50), oraq-oraq, (111,282), 
 
L-fonemas7. M. Qashg`ariyd7n` &DLT[ miynetinde bul fonema tiykar7nan 
inlaut ha`m anlaut pozitsiyalar7nda ush7rasad7: yalu-jelle-kishi arqan, (111,32), yelim-
jelim, (111,27), yelin-jelin, (111.30), til-til, (1.131), saqal-saqal (1.109). 
 
M-fonemas7. M.Qashg`ariyd7n` so`zliginde &m[ fonemas7 so`zdin` barl7q 
pozitsiyalar7nda ush7rasad7: mu`n`u`z-mu`yiz (111,159), menin`-menin`, (11,95), 
man`a-mag`an, (11,94), ketmen-ketpen, (1,416), tigirmen-digirman, (111,282), 
emchi-ta`wip (1,74), u`zu`m-ju`zim, (1,115), yem-jem (111,158), yelim-jelim 
(111,27), 
 
N-fonemas7. Sonor &n[ fonemas7 &DLT[ miynetinde tiykar7nan so`z ortas7nda 
ha`m aq7r7nda jiyi ush7rasad7. Anlaut pozitsiyada siyrek qollang`an: nen`-zat, buy7m 
(111,369), ne-ne, (1,212), qanat-qanat (1,338), boynun`-moyn7n` (11,9), arslan-
arslan (11,152), bur7n-mur7n (1,470), ketmen-ketpen, (1,416), xan-xan, (11,9), 
tizgin-du`zgin (1,400), 
 
N`-fonemas7, Bul fonema tiykar7nan inlaut ha`m auslaut pozitsiyada 
jumsalg`an. Anlaut pozitsiyada ush7raspayd7: sun`qar-sun`qar, (111,392), su`n`gu`-
nayza, (111,379), mu`n`u`z-mu`yiz, (111,159), an`-an`, (1,76), qal7n` berse q7z al7r 
-qal7n` berse q7z alar (111,384),  

 
43
 
P-fonemas7, M.Qashg`ariyd7n` so`zliginde bul fonema so`z ortas7nda ha`m 
aq7r7nda jiyi ush7rasad7. Anlaut pozitsiyada siyrek ush7rasad7: pichek-p7shaq, 
(111,271), qapug`-qap7, (1,160), tepe-to`be, (111,336), kerpich kebi-gerbish qa`libi 
(111,131), gu`p-suw qoy7p qoyatug`7n 7d7s (111,159), 
 
 
R-fonemas7. M,Qashg`ariyd7n` so`zliginde bul fonema so`z ortas7nda ha`m 
aq7r7nda jumsalg`an: tar7g`-egin, (111,268), charuq-shar7q, ayaq kiyim, (1,362), 
yarmaq-ten`ge (11,97), azg`7r-ayg`7r, (111,134), yer-jer (1,105), er-er, (erkek), 
(111,270), ku`resh-jar7s (1,632), 
 
S-fonemas7. M.Qashg`ariyd7n` &DLT[ miynetinde bul fonema so`zdin` barl7q 
pozitsiyas7nda jumsalg`an: suw-suw (111,264), sun`qar-sun`qar, (111,392), sag`7zxan-
saw7sqan, ha`kke, (1,473), arslan-ar7slan (4,159), tas-tas (111,221). 
 
T-fonemas7. U`nsiz &t[ daw7ss7z fonemas7 so`zlikte so`zdin` bas7nda, ortas7nda 
ha`m aq7r7nda jumsalg`an: tar7g`-egin, (111,268), tigirman-digirman, (111,282), 
buta-putaq, (1,49), ot-ot-sho`p, (11,105), et-go`sh, et, (111,32), iyt-iyt (1,123), at 
tuyag`7 -at tuyag`7 (111,180). 
 
?-fonemas7. &?[ fonemas7 Orxon-Enisey esteliklerinde ush7raspag`an edi. 
Al.M.Qashg`ariydin` so`zliginde bul fonema bar ha`m so`z ortas7nda ha`m aq7r7nda 
jumsalg`an7n ko`remiz: ew-u`y, (11,143), tewe-tu`ye (111,153), suw-suw (11,148), 
awat-awa, maqullaw (1,84), awch7-awsh7, an`sh7, (1,94), tawar-tawar (11,97), 
 
X-fonemas7. Bul fonema da Orxon-Enisey esteliklerinde joq edi. Prof. 
A.M.Sherbakt7n` da`lillewi boy7nsha &x[ fonemas7 tu`rkiy tillerinde orta tu`rk 
da`wirine kelgende payda bolg`an, bul da`wirdegi jazba esteliklerde jiyi qollanad7 dep 
ko`rsetedi. 
 
Qashg`ariyd7n` so`zliginde xan-xan (11,9), xanda  - qay jerde, (111,238), 
xizim-q7z7m, (111,218), usag`an so`zlerdin` qur7l7s7nda qollang`an. M.Qashg`ariyd7n` 
o`zi III tom  238-betinde bul ses og`uz ha`m q7pshaq topar7ndag`7 tiller ush7n ta`n 
bolg`an ses dep ko`rsetip o`tedi. 
 
TCh-fonemas7. Affrikat &tch[ fonemas7 M.Qashg`ariy so`zliginde so`zdin` 
barl7q pozitsiyas7nda qollang`an: tch7b7k-sh7b7q, (11,9), tcharuq-ayaq kiyim,  (1,362), 
qamtch7-qamsh7, (111,3) etchku`-eshki, (11,136), qorug`tch7-qaraw7l, (111,260), 
y7g`atch-ag`ash, (2,149), bartchin-parsha, jipa`k (3,25), kerpitch-gerbish, (3,131), 
 
Sh-fonemas7. M.Qashg`ariyd7n` &DLT[ miynetinde bul fonema so`zdin` barl7q 
pozitsiyas7nda ush7rasad7: shad7r, (2,198), eshek, (1,134), ash-as, awqat, (1,105), 
qush-qus, (2,231), ish-is, (1,76), bash-bas, (1,271). 

 
44
 
H-fonemas7. U`nsiz, faringal  (ko`mekey) daw7ss7z &h[ fonemas7 
M,Qashg`ariyd7n` so`zliginde siyrek bolsa da ush7rasad7.Bul fonema Orxon-Enisey 
esteliklerinde ush7raspag`an edi. M.Qashg`ariy bul ses tu`rkiy tillerinde ju`da` az 
jumsalatug`7n7n ko`rsete kelip, &hana-ana[, &hata-ata[ so`zlerinde qollan7latug`7n7n 
jazg`an ha`m bul ses tek kenjek, xotan qa`wimlerinin` tilinde bar, basqa qa`wimlerde 
ush7raspayd7 dep jazad7 (I tom, 32-bet).