Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

2. Bilge qag`an esteligi
2
  
Bilke qag`an esteligi Qu`ltegin esteligine jaq7n jerde ornalasqan. Aras7 bir 
kilometrge shamalas. Bilke qag`an Qulteginnin` jigit ag`as7 bolg`an. Ol 683-j7l7 
tuw7l7p, 734-j7l7 25-noyabr  ku`ni qayt7s bolg`an. Bilke qag`an 698-j7l7 shad (a`skeriy 
ataq),  716-j7l7 qag`an bolg`an. Bul tuwral7 esteliktin` o`zinde so`z etiledi. Bilke 
qag`an esteligi mazmun7, s7rtq7 ko`rinisi jag`7nan Qultegin esteligine jaq7n, ay7r7m 
jag`daylarda biri ekinshisin ta`kirarlap ot7rad7. Ay7rmash7l7g`7 Bilke qag`an esteligi 
sa`l biyiklew (345 sm). Esteliktin` sh7g`7s ta`repi-tiykarg`7 bo`liminde 41 qatar jaz7w, 
al qalg`an ta`replerinde 15 qatar jaz7w jaz7lg`an. Bul esteliktin`de bat7s ta`repinde 
q7taysha jaz7lg`an jaz7w bar, q7taysha jaz7wd7n` joqar7s7na tu`rkshe jaz7wd7n` s7ymay 
qalg`an qatarlar7 jaz7lg`an. Bilke qag`an esteligi on7n` o`liminen bir j7l keyin 735-j7l7 
22-iyun  ku`ni jaz7l7p, balas7 ta`repinen ornat7lg`an. 
Bul estelik Bilke qag`ann7n` awz7nan so`z etiledi. Esteliktin` arqa ta`repindegi 8 
qatar7 Qultegin esteliginin` tu`slik ta`repine jaz7lg`an jaz7w menen, Bilke qag`an 
esteliginin` sh7g`7s ta`repine jaz7lg`an 2-24 qatarlar aral7g`7ndag`7 jaz7w Qultegin 
esteliginin` sh7g`7s ta`repinde jaz7lg`an jaz7wg`a mazmun7 jag`7nan uqsas, ha`tte bir-
birin qaytalayd7. 
Bul estelikte Qultegin qayt7s bolg`annan keyingi waq7yalar jaz7lg`an. Bul 
esteliktin` s7ng`an jerleri ko`p. Estelik Qultegin ha`m Bilke qag`ann7n` jiyeni Yoll7q 
tegin ta`repinen jaz7lg`an. Eki estelikte de Qultegin ha`m Bilke qag`ann7n` 
so`zlerinen basqa Yoll7q teginnin` qos7msha jazg`an jaz7wlar7 or7n alg`an. Esteliktin` 
a`tirap7na kishi ko`lemdegi bir neshe ha`ykel taslar ko`milgen. 
 
3. Ton8ko`k esteligi 
Ton7ko`k esteligi Ulan-Bat7r qalas7nan 66 km uzaql7qta, tu`slik-sh7g`7s ta`repinde 
ornalasqan. Ton7ko`ktin` suwreti qashalg`an sh7g`7sqa qarag`an tast7n` eki ta`repine 
ko`milgen taslarg`a jaz7wlar jaz7lg`an. Tu`slik ta`repindegi tast7n` biyikligi 170 sm, 37 
                                                           
1
 Орхон-Енисей естеликлеринде «Табғаш» атамасы қытай халқын аңлатыў ушын жумсалған. 
2
 Орыс илимий əдебиятларында «Могильян естелиги» деп аталады. 

 
23
qatar jaz7w jaz7lg`an, arqa ta`repine ornalasqan tast7n`, biyikligi 160 sm, 25 qatar 
jaz7w jaz7lg`an. Estelik 716-j7l7 jaz7lg`an. Mazmun7 boy7nsha Ton7ko`k qatnasqan 
tariyx7y waq7yalard7 so`z etedi. Bul estelikte Ton7ko`ktin` tabg`ash elinde sawat 
alg`anl7g`7 tuwral7 da mag`l7wmat beriledi: 
&...Bilge Ton7ko`k ben o`zim tabg`ash iline q7l7nt7m. Tu`rk budun tabg`achqa 
ko`ru`r erti...[ Ton7ko`k Bilke qag`ann7n` qay7n atas7 bolg`an. 
4. Ongin esteligi. Bul estelik 1891-j7l7 N.M.Yadrintsev ta`repinen tab7lg`an. 
Estelik Kultegin menen Bilke qag`ann7n` a`kesi Kutlug` qag`an ha`m on7n` hayal7 
‰lbilge xatung`a arnal7p, 731-j7l7 jaz7lg`an. 
5. Kuli Chura esteligi. Bul estelikti V.L.Kotvich 1912-j7l7 Mongoliyan7n` ‰xe-
Xushotu degen jerinen tapqan. Estelikte tardush qa`wiminin` bassh7s7 Kuli Churan7n` 
bat7rl7g`7 so`z etilgen. Akademik A.N.Samoylovich ta`repinen awdarma jasalg`an. 
6. Muyun Chura esteligi. Bul estelik 1909-j7l7 Selenga da`r yas7 menen Shine-usu 
ko`li a`tirap7nan G.‰.Ramstedt ta`repinen tab7ld7. Estelik uyg`7r ma`mleketinin` 
bassh7s7 Muyun Churag`a arnal7p jaz7lg`an. Muyun Chura 745-j7l7 tu`rk 
qag`anat7n7n` son`g`7 qag`an7 Ozm7sh tegindi ur7sta jen`ip tu`rk qag`anat7n7n` 
qulaw7na sebepshi bolg`an tariyx7y shaxs. Estelik 744-759-j7llar7 aral7g`7nda jaz7lg`an 
dep shamalanad7. 
7. Sujda esteligi. Bul estelik IX a`sirde uyg`7rlar menen ur7sta jen`iske erisken 
Q7rg`7z xan7 Yarlaqarg`a arnap qoy7lg`an. Estelik Mongoliyadag`7 Sudjin-Davan 
to`beshiliginen 1909-j7l7 Ramstedt ta`repinen tab7l7p, 1913-j7l7 Xel sinkide 
ja`riyalanad7. 
 
š6. Orxon-Enisey esteliklerinin` fonetikas8 
Daw8sl8 sesler 
 
Orxon-Enisey esteliklerinde 8 daw7sl7 fonema ush7rasad7. 8 daw7sl7 foneman7 
an`lat7w ush7n to`rt tan`ba qollan7lad7. 
A -fonemas7. Jasal7w orn7 boy7nsha til art7, jasal7w us7l7 boy7nsha ash7q, erinnin` 
qatnas7 boy7nsha eziwlik, juwan daw7sl7 &a[ fonemas7 esteliklerdin` tilinde so`zdin` 
barl7q or7nlar7nda qollang`an: adaq, adg`7r, alp, qag`an, tag`, yag`7, 7g`ach, buncha, 
yaz7qa, buqa. 

 
24
E -fonemas7. Jasal7w orn7 boy7nsha til ald7, eziwlik, jin`ishke ha`m q7s7q daw7sl7 
&e[ fonemas7 so`zdin` barl7q or7nlar7nda esteliklerdin` tilinde qollan7lg`an: eb-u`y, 
eknti-ekinshi, edgu`-iygili, yer, emgek-en`bek, sekiz, bilge-aq7ll7, birle-birge, ne-ne. 
O -fonemas7. Jasal7w orn7 boy7nsha til art7, erinlik, juwan ha`m ash7q daw7sl7 &o[ 
fonemas7 so`zdin` bas7nda ha`m birinshi buw7nda ush7rasad7: og`l7, otuz, on, yog`an-
juwan, boz-boz, yoqaru, bolt7-bold7, toquz. 
O` -fonemas7. Jasal7w orn7 boy7nsha til ortas7, erinlik, jin`ishke, ash7q daw7sl7 
&o`[ fonemas7 so`zdin` bas7nda ha`m birinshi buw7nda qollan7lad7: o`d-waq7t, o`z, 
o`rt, o`ku`n, o`lgeli, cho`l, ko`k, ko`n`il, to`rt. 
U -fonemas7. Jasal7w orn7 boy7nsha til art7, erinlik, juwan, q7s7q daw7sl7 &u[ 
fonemas7 Orxon-Enisey esteliklerinde so`zdin` barl7q or7nlar7nda qollang`an, ha`zirgi 
qaraqalpaq tilinde tek so`zdin` bas7nda ha`m ortas7nda jumsalad7: ulus-xal7q, uzun-
uz7n, uchd7-o`ldi, altun, azuq7-az7q, yuyqa-juqa, budun-xal7q, ban`aru-mag`an, 
yoqaru-joqar7, an`aru-og`an, tutg`unu-tut7p, irkip. 
U` -fonemas7. Jasal7w orn7 boy7nsha til ortas7, erinlik, jin`ishke ha`m q7s7q 
daw7sl7 &u`[ fonemas7 Orxon-Enisey esteliklerin de so`zdin` barl7q or7nlar7nda 
qollang`an: u`ch, u`chu`n, ku`n, tu`z, tu`rk, su`-a`sker, edgu`-iygilikli, koru`-
ko`re, ilgeru`-ilgeri. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde bul fonema tek so`zdin` bas7nda ha`m birinshi 
buw7nda jumsalad7. 
I -fonemas7. Jasal7w orn7 boy7nsha til art7, juwan, eziwlik, q7s7q daw7sl7 &7[ 
fonemas7 so`zdin` barl7q or7nlar7nda jumsalg`an: 7g`ach-ag`ash, 7raq-j7raq, 7chg`7n-
ash7wlan7w, 7d-jiberiw, y7l, q7rq, q7rq az, ar7g`-ar7w, taza, y7sh, y7s-j7s tog`ay, y7lq7, 
yaz7, qar7. 
‰ -fonemas7. Jasal7w orn7 boy7nsha til ortas7, jin`ishke, eziwlik, q7s7q daw7sl7 &i[ 
fonemas7 Orxon-Enisey esteliklerinde so`zdin` barl7q or7nlar7nda qollan7lg`an: ingek-
s7y7r, ini-ini, il, el-el, ichre-ishinde, biz, kisi, kiyik-jabay7 eshki, bir, eki, bo`ri, 
yerchi-jergilikli jerdi jaqs7 biletug`7n adam, idi-xojay7n. 
Daw8ss8z sesler. Orxon-Enisey jazba esteliklerinde qollang`an daw7ss7z sesler 18 
ma`nili fonemadan ibarat. 
B -fonemas7. U`nli, qos erinlik, jab7s7n`q7 erinlik daw7ss7z &b[ fonemas7 Orxon-
Enisey esteliklerinde so`zdin` barl7q or7nlar7nda jumsalg`an: ban`a-mag`an, bun`-
mun`, bats7q-bat7s, buncha-bunshama, yablaq-jaman, obut7-uyat7, ab-an`, aw, sab-
so`z, sub-suw. 

 
25
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde &b[ fonemas7 tu`pkilikli tu`rkiy so`zlerinde so`zdin` 
son`7nda ush7raspayd7. 
G -fonemas7. Unli, til art7, jab7s7n`q7 &g[ fonemas7 Orxon-Enisey esteliklerinde 
so`zdin` ortas7nda ha`m aq7r7nda ush7rasad7: bilge-bilimli, yegirmi, tu`rgesh-tu`rgesh 
xalq7, beg, bilig, kishig, u`lig-u`les, pay. &G[ fonemas7 ha`zirgi qaraqalpaq tilinde 
tu`pkilikli tu`rkiy so`zlerinde tiykar7nan so`zdin` bas7nda ha`m ortas7nda qollan7lad7. 
&-fonemas7. U`nli, kishkene tillik, jab7s7n`q7 &g`[ fonemas7 so`zdin` ortas7nda 
ha`m aq7rg`7 or7nlar7nda jumsalg`an: yag`7-dushpan, qag`an, ch7g`an-jarl7, og`uz, 
an7g`-zal7m, ar7g`-taza, ar7w, yadag`-jayaw, ulug`-ull7, atl7g`-atl7. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde g`az, g`arg`a, g`a`remet usag`an so`zlerde so`zdin` 
bas7nda da qollan7lad7. 
D -fonemas7. U`nli, til ald7, jab7s7n`q7 daw7ss7z &d[ fonemas7 so`zdin` bas7nda 
jumsalmag`an, tek so`zdin` ortas7nda ha`m aq7r7nda ush7rasad7: adaq, adg`7r, yadag`, 
shad-a`skeriy ataq, esid, o`d-waq7t.  
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde &d[ fonemas7 so`zdin` bas7nda da qollan7lad7: dala, 
diyxan, da`rt, dag`aza. 
Z -fonemas7. U`nli, til ald7, juw7s7n`q7 daw7ss7z &z[ fonemas7 tek so`zdin` 
ortas7nda ha`m aq7r7nda ush7rasad7: yaz7qa-jaz7ql7q, uzun, barzun-bars7n, bizinte-biz,  
u`ze-u`zre, u`stinde, tiykar7nda, boz-boz, yab7z-jaman, yu`z, ku`ntu`z, k7z. &Z[ 
fonemas7 ha`zirgi qaraqalpaq tilinde so`z bas7nda qollan7lad7: zaman, za`ha`r, z7yan, 
zat, zag`ara. 
Y -fonemas7. Sonor, til ortas7, juw7s7n`q7 daw7ss7z &y[ fonemas7 so`zdin` bas7nda, 
ortas7nda ha`m aq7r7nda da qollan7lad7: yag`-dushpan, yana-ja`ne, yol-jol, yaj-jas, 
yoqaru-joqar7, buyuruq-buyr7q, yuyqa-juqa, bayrag`, kiyik, bay, taluy-ten`iz, umay-
hayal quday7. 
K -fonemas7. U`nsiz, til art7, jab7s7n`q7 &k[ fonemas7 Orxon-Enisey jazba 
esteliklerinde so`zdin` barl7q or7nlar7nda jumsalad7: kisi, kiyik, ku`mu`sh, ku`-xabar, 
sekiz, O`tu`ken-Xangay qalas7, eki, tu`rk, tezik-ta`jik, ko`k. 
Q -fonemas7. U`nsiz, kishkene tillik, jab7s7n`q7 &q[ fonemas7 so`zdin` barl7q 
or7nlar7nda jumsalg`an: qara, qan7-qa`ne, q7r7q, qar7-g`arr7, toquz, yoqaru, uchduqda-
o`lgende, y7mchaq-jumsaq. 
L -fonemas7. Sonor, til ald7, juw7s7n`q7 &l[ daw7ss7z fonemas7 tiykar7nan alg`anda 
so`zdin` ortas7nda ha`m aq7r7nda jumsalg`an. Orxon-Enisey esteliklerinde tek to`rt 
so`zde tabg`ashl7-q7tayl7 adam atlar7nda Lisu`n Tay, ‰siyi Likend ha`m don`7z 

 
26
ma`nisin an`latatug`7n &lag`z7n[, &lu-ul7w[ so`zinde so`zdin` bas7nda qollang`an: 
alp, altun, qal7n-qal7n`, y7l, yash7l, yol, qul. 
M -fonemas7. Sonor, qos erinlik jab7s7n`q7 &m[ daw7ss7z fonemas7 Orxon-Enisey 
esteliklerinde so`zdin` barl7q or7nlar7nda ush7rasad7: man`a, men, ma`nin`, emgek-
azap, q7y7nsh7l7q, y7mchaq-jumsaq, ku`mu`sh, semiz, elim, ilim, biligim-qan7m, 
o`zu`m, og`ushum-menin` qa`wimim. 
N -fonemas7. Sonor, til ald7, jab7s7n`q7 &n[ fonemas7, so`zdin` bas7nda, ortas7nda 
ha`m aq7r7nda qollang`an: ne-ne, neke-nege, nen`-zat, yana-ja`ne, qan7-qa`ne, 
on7nch-on7nsh7, altun, yog`an-juwan, qag`an, qatun. Jin`ishke daw7sl7 sesler menen 
qatar qollan7lg`anda ay7r7m so`zlerde so`zdin` bas7nda da ush7rasad7: ne, neke-nege, 
nen`-zat. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde namaz, nadan, na`siyat, na`ma`rt, naguman usag`an 
so`zlerde so`zdin` bas7nda da jiyi qollanad7. 
N` -fonemas7. Sonor, kishkene tillik, jab7s7n`q7 daw7ss7z &n`[ fonemas7 Orxon-
Enisey esteliklerinde so`zdin` ortas7nda ha`m aq7r7nda jumsalg`an: ta`n`ri, t7n`la, 
o`n`re-ald7n`g`7, su`n`is-ur7s, bulun`-muyesh, bun`-mun`, tan`, yalan`-jalan`, 
ku`n`-ku`n`. 
N` -fonemas7 ha`zirgi qaraqalpaq tilinde de so`zdin` ortas7nda ha`m aq7r7nda 
jumsalad7. 
P -fonemas7. U`nsiz, qos erinli jab7s7n`q7 &p[ fonemas7 Orxon-Enisey 
esteliklerinde tiykar7nan so`zdin` ortas7nda ha`m aq7r7nda jumsalg`an. Esteliklerdin` 
tilinde tek bir so`zde Purum-Sh7g`7s Rum, Rum toponiminde so`zdin` bas7nda da 
jumsalg`an: apa-jas7 u`lken tuw7sqan, apar-avar, shad apat, alp. 
 
R -fonemas7. Sonor, til ald7 jasal7w us7l7 boy7nsha dirildewik &r[ fonemas7 
esteliklerdin` tilinde so`zdin` ortas7nda ha`m aq7r7nda jumsalg`an. So`z bas7nda tek 
bir so`zde &rmla`-jabay7 haywan at7[ so`zinde jumsalg`an: ara-aral7q, ar7g`-ar7w, 
taza, artuq-art7q, ar7q-ar7q, ta`n`ri, o`rt, apar, bar, bir, a`sir-a`sir, begler. 
&R[ fonemas7 ha`zirgi qaraqalpaq tilinde arab, pars7 ha`m basqa da tillerden 
kirgen so`zlerde so`zdin` bas7nda da qollanad7: ruxsat, raxmet, ras, r7yza, roman. 
S -fonemas7. U`nsiz, til ald7 juw7s7n`q7 &s[ fonemas7 Orxon-Enisey esteliklerinde 
so`zdin` barl7q or7nlar7nda da qollanad7: sab-so`z, semiz, sin`li-qar7ndas, su`-a`sker, 
su`n`is-ur7s, echi-esi, joldas7 is-miynet, yag`7s7-dushpan7, ud7sq7m-uyq7m, bar7s-
jolbar7s, bes-bish, to`lis-xal7q, ulus-xal7q, el, watan, bolm7s-bolg`an. 

 
27
U`nsiz, til ald7, jab7s7n`q7 daw7ss7z &t[ fonemas7 Orxon-Enisey esteliklerinde 
so`zdin` bas7nda, ortas7nda ha`m aq7r7nda da jiyi qollang`an: tash, toquz, toq, 
ta`n`ri, tu`rk, otuz, qatun, alt7, yeti, kelti-keldi, o`rt, to`rt, tu`pu`t-tibet, elt-
apar,tut, toqut-qurg`7z, tan`ut-tangut. 
TCh -fonemas7. U`nsiz, til ald7, jab7s7n`q7, affrikat daw7ss7z &tch[ fonemas7, 
so`zdin` barl7q or7nlar7nda jumsalg`an: tcho`l-sho`l, tch7qan-jarl7, tchik-xal7qt7n` at7, 
bitchin y7lqa-meshin (maym7l) j7l7, kitchik-kishi, su`tchik-mazal7, u`tchu`n-ush7n, 
qatch-qansha, u`tch-u`sh, tabg`atch, 7g`atch, b7tch-kes. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde bul fonema tek basqa tillerden o`zlestirgen 
so`zlerdin` quram7nda qollanad7. 
Sh -fonemas7. U`nsiz, til ald7 juw7s7n`q7 &sh[ daw7ss7z fonemas7 esteliklerdin` 
tilinde so`zdin` barl7q or7nlar7nda paydalanad7: shad-ataq, Shantun`-jer at7, yash7l, 
kishi, bashla-basla, yash-jas, og`ush-qa`wim, u`ku`sh-ko`p, tash-tas, tardush-tu`rk 
qa`wiminin` birinin` at7. 
Orxon-Enisey estelikleri tilinde ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qollan7latug`7n 
to`mendegi daw7ss7z fonemalar ush7raspayd7: &h[, &x[, &f[, &w[, &v[, &ts[, &j[. 
 
š7. Orxon-Enisey esteliklerinin` morfologiyas8 
 
Orxon-Enisey esteliklerinin` grammatikas7n izertlew sol VII-VIII a`sirlerde-aq 
eski tu`rk tilinde so`z shaqaplar7 ha`m grammatikal7q qurallard7n` qa`lipleskenin 
ko`rsetedi. 
Atl7q. Esteliklerde bir, eki, u`sh buw7nl7 atl7q so`zler ush7rasad7:    a) at, eb, ay, 
er, q7z, ko`z, ko`n, qul. b) adaq, 7g`ach, og`ul, bo`ri. v) Toniquq, qur7qan-xal7q at7. 
San kategoriyas7. Birlik sand7 an`latatug`7n arnawl7 morfologiyal7q ko`rsetkish 
joq, birlik ma`ni tu`bir so`z arqal7 an`lat7lg`an: bo`ri, ingen, qulg`aq, ko`z. Ko`plik 
ma`ni -lar//ler affiksi arqal7 an`lat7lg`an: begler-bassh7lar, o`gler-analar, erler. 
Venger ilimpaz7 Layosh Ligetti ha`m V.Bang Orxon-Enisey esteliklerinde adam 
ha`m haywanlard7n` jup mu`shelerin bildiretug`7n so`zlerdin` quram7ndag`7 &z[ 
affiksi ko`plik ma`ni an`latqan7n ko`rsetedi: men`iz-mu`yiz, ko`ku`z-ko`kirek, 
ag`7z-aw7z. 
Prof.S.E.Malovt7n` pikirinshe, betlew almas7g`7 quram7ndag`7 -z sesi de us7 
ma`nini bildiredi: bi-bin, biz, (n-tart7m, z-ko`plik) si-sin-siz, (n-tart7m, z-ko`plik). 

 
28
Akademik V.V.Radlov -at//ad//t, an//en//n, affiksi de Orxon-Enisey 
esteliklerinde ko`plik ma`ni an`latad7 dep ko`rsetedi: tarqat-tarqan, shad apa-shad 
apat, eren, Bis yu`z eren kelti. (KT). 
Seplik kategoriyas7. Ataw sepligi tiykar7nan tu`bir atl7qlarg`a sa`ykes keledi, 
arnawl7 seplik formalar7 joq: y7l, bun`, og`uz, budun, tu`rk, tun. 
‰yelik sepliginin` Orxon-Enisey esteliklerinde -7n`//in`, nin`//nin` affiksleri 
ju`da` az sanda jumsalg`an: qag`an7n` sab7, tabg`ach qag`an7n`, budun7n` to`ru`si. 
Bar7s sepliginin` -qa/qe, -g`a/ge,ya/ye, -g`aru/geru`, -a/e, affiksleri jumsalg`an: 
qap7g`qa, qag`anqa, tag`qa, ebke, yerke, tu`bitke, qunchuy7mg`a, edgu`ge-jaqs7l7qqa, 
iygilikke, -g`aru: og`uzg`aru, yoqaru, ebgeru`-u`yge, ilgeru`,-a//e: inime, og`l7ma, 
turkime, -ya//ye: y7raya, arqag`a, qur7ya-bat7sqa. 
Tab7s sepligi -n7/ni, 7/i, 7g`/ig, g`/g, 7n/in, n affiksleri arqal7 an`lat7lg`an: -ni/ni, 
7/i: beni, sini, on7, bizni, -7g`/ig, g`/g: tash7g`, budun7g`, y7lq7g`. Bul affiksler tu`rkiy 
tillerinde ha`zir saqlanbag`an, tek mongol tillerinde bar. -7n/in, n: onun, ilin, su`sin. 
Or7n sepligi -da, de, ta, te affiksleri arqal7 an`lat7lg`an: tashda, ilte, yirde, qag`anta. 
Sh7g`7s sepligi -dan//den, d7n//din, tan//ta`n affiksleri arqal7 jasalg`an: o`nden-
ald7nan, y7rdan-arqa ta`repten. Qural sepligi -7n//in, -la//le affiksleri arqal7 
an`lat7lg`an: q7sh7n, yaz7n, ko`lu`ku`n, birle, ku`zin. 
Betlik kategoriyas7. Orxon-Enisey esteliklerinde atl7q so`zler bayanlaw7sh 
h7zmetinde jumsalg`anda betlik affikslerin qab7llag`an: 
1-bet - man/men, -m7z/miz, biz. 
2-bet - sen, siz. 
3-bet nol lik forma. 
M7sal7: Q7r7q az ug`l7men, Ar7q oqsen, Alp ersiz, Umay begbiz. 
Atl7qlard7n` jasal7w7: -ch7/chi: bedizchi, yerchi, ayg`uch7, -dash affiksi Enisey 
esteliklerinde tek eki so`zde jumsalg`an: Qadash tapd7m-Tuw7sqan tapd7m, adash-
joldas, dos, -7g`/ig, ug`/u`g: kechig-keshiw, bilig, bitig, -us/ u`sh, u`s/u`sh, 
su`n`u`s, -ma/me: yelme (t7n`sh7l7q) -7nch/inch, nch: o`tu`nch, bulg`anch - 
ko`terilis, tarqanch, -7m/im: kedim, bat7m-teren`lik, bar7m-mu`lk, -s7q: bats7q, 
toqs7q. 
Kelbetlik. Orxon-Enisey esteliklerindegi kelbetlik so`zler tu`bir ha`m do`rendi 
kelbetlikler tu`rinde ush7rasad7. Tu`bir kelbetlikler aq, boz, yash7l, yegren, ko`k, qara, 
q7z7l, sar7g`, h.t.b. tu`rinde ush7rasad7. Do`rendi kelbetlikler to`mendegi us7llar 
menen jasalg`an. Morfologiyal7q us7l. -l7/li: buqal7, inili, ku`nli, tu`nli, -l7g`/lig, 
luq/lu`k: ekinlig, ku`chlu`g, qag`anl7q, tonl7g`, -s7z/siz: bun`s7z, ashs7z, tons7z, 

 
29
yols7z, biligsiz, -daq7/ deki, taq7/teki: ko`n`ilteki, bal7qtaq7, o`n`reki, ichreki, yirdeki, 
-q7/ki, g`7/gi, en`ilki, a`welgi, bashg`7, bastag`7, -ge: bilge kisig-dana adam. 
Kelbetliktin` da`rejeleri.  
Jay da`reje tu`bir kelbetlikler arqal7 bildiriledi: q7z7l, qara, sar7q, yash7l, yegren. 
Sal7st7r7w da`rejesi tek bir so`zde ush7ras7p -s7raq, affiksi arqal7 an`lat7lg`an: aqs7raq-
ag`7raq. Artt7r7w da`rejesi kelbetlikleri -in`/en` ku`sheytiw ra`wishleri arqal7 
jasalg`an: in` ilki-en` da`slepki. 
Sanl7q. Orxon-Enisey esteliklerinde to`mendegi sanaq sanl7qlar jumsalg`an: bir, 
eki, u`ch, to`rt, bes, besh, alt7, yeti, sekiz, toq7z, on, yegirmi, otuz, q7r7q, elig, 
yetmish, sekiz on,toquz on,yu`z,bin`,tu`men,-10 000. 
Qatarl7q sanl7qlar -nti, nch, inch, affiksleri arqal7 jasalg`an: ekinti, u`chu`nch, 
to`rtnch, bisnch, on7nch. J7ynaqlaw sanl7qlar7 -agu`/egu` affiksleri arqal7 jasalg`an: 
u`chegu`. Bo`lshek sanl7qlar esteliklerde s7nar/yar7m, jar7m/ so`zi menen 
an`lat7lg`an: Bizinte eki uch7 s7n`archa artuq erti - Bizge sal7st7rg`anda a`skerinin` 
eki qanat7 yar7mg`a art7q edi. 
Qospa sanl7qlard7n` jasal7w7 jazba esteliklerde ha`zirgi tilimizge sal7st7rg`anda 
o`zgeshe: yeti yegirmi-17, sekiz yegirmi-18, alt7 otuz-26, eki otuz-22, bir otuz-21, bis 
yegirmi-15. 
Shamal7q sanl7qlar -cha,che affiksi ja`rdeminde jasalg`an: yu`zche-ju`zlegen, 
eligshe-eliwlegen. 
Almas7q. Betlik almasl7qlar7. 
1. #Bet, birlik san: men, ben, bin. 
    ko`plik san: biz. 
2. #Bet, birlik san: sen, sin. 
    ko`plik san: siz. 
3. #Bet, birlik san: ol. 
Orxon-Enisey esteliklerinde 3 bettin` ko`plik san ko`rsetkishi ush7raspayd7. 
Siltew almas7qlar7. 
Esteliklerde bu, ol siltew almas7qlar7 ush7rasad7. Olar seplengende to`mendegi 
formalarg`a iye: bun7, bunta, an`ar, an7, anta. 
O`zlik almas7g`7 &o`z[ &kentu`[ so`zleri arqal7 an`lat7lg`an: Elteber o`zi keldi. 
(KCh, 21) Kentu` budun7m - O`zimnin` xalq7m, (Mog, 14). 
Soraw-qatnas7q almas7qlar7nan kim, ne, kimke, qan7, almas7qlar7 jumsalg`an: 
Qag`anl7g` budun ertim, qag`an7m qan7
?    Ja`mlew almas7qlar7 qamug` bar7, beri, 

 
30
barcha, buncha, so`zleri arqal7 an`lat7rg`an: Qamug`7 yeti yu`z er bolm7s. Bol7ms7zl7q 
almas7g`7 nen` (-hesh) so`zi arqal7 an`lat7lg`an: Nen` bun`ug` yoq - Hesh qayg`7n` 
joq. 
Feyil. Feyildin` jasal7w7. Orxon-Enisey esteliklerinde de tu`bir feyiller buyr7q 
meyilinin` 2 bet formas7nda ush7rasad7: al, esid, bil, buz, qach, sanch, tut, t7n`la. 
Affikslerdin` ja`rdeminde jasalg`an feyillerdin` to`mendegi tu`rleri ush7rasad7: a/e: 
yasha, bosha, sana, tile, tu`ze, -la/ le, an`la, q7shla, t7n`la, so`zle, q7l7chla, -lan/len: 
atlan, qanlan xanl7 bol7w, qat7g`lan-bat7rlan, -lash/lesh: so`zlesh, -d/ad/ed: bashad, 
basqar, bunad -mun`ay, yoqad -joq et. 
-q/k, 7q/ik: yoluq, tan7q, s7ra/sire: qag`ans7ra-qag`an7nan ayr7l7w, ilsire-elinen 
ayr7l7w, urug`s7ra-ur7w7nan ayr7l7w. 
Feyildin` da`rejeleri. Feyildin` tu`p da`rejesi tu`bir feyillerge sa`ykes keledi. 
Buyr7q meyilinin` ekinshi betinde qollanad7: ko`r, elt, esid, yort-jort. 
Sheriklik da`reje -7sh//ish, sh, ush//u`sh, us//u`s, s affiksleri arqal7 jasalg`an: 
su`n`is-ur7s, yarash-jaras, qab7sh-birigiw, (qab7s7w) so`zlesh-so`yles, qab7shal7m timiz 
-Birigeyik-degen. 
O`zgelik da`reje.  
a) -7t//-it-t affiksleri arqal7: 
yarat-jarat, qag`ans7rat -qag`an7nan ay7r7w, ilsiret- ha`lsiret. 
b) -tur//tu`r, dur//du`r: bintu`r-mindir, yu`kintu`r-ju`gindir, qontur        - 
qond7r. 
v) -ur//u`r: tusir-tu`sir, tegu`r-tiydir. 
g) Ha`zirgi tilimizde jumsalmaytug`7n -t7z affiksi arqal7: Ekisin o`zi alt7zd7 - 
Ekewin o`zi ald7rd7. 
Belgisiz da`reje esteliklerdin` tilinde -7l//il, l, 7n//in, n qos7mtalar7 menen 
bildirilgen: ad7r7l-ayr7l, tiril-j7ynal, atlan, qat7l-qos7l. 
O`zlik da`reje -7l//il, l affikslerinin` ja`rdeminde jasalg`an belgisiz da`rejeden 
o`zgesheligi ha`reket sub`ekttin` o`zine bag`darlang`an: sebin, bulg`an, ar7l-tazalan, 
tilen. 
Kelbetlik feyil. 1. O`tken ma`ha`l kelbetlik feyilleri-m7sh/mish, -m7s/mis 
affiksleri arqal7 jasalg`an: yaratm7sh, qalm7sh, qalg`an, basm7s-hu`jim q7lg`an, tutm7s-
tutg`7n, basm7s, hu`jim-q7lg`an. 
-duq/du`k, tuq/tu`k: barduq yirde, tegdu`k u`chu`n, q7shladuqda. 

 
31
2. Keler ma`ha`l kelbetlik feyilleri to`mendegi affiksler arqal7 jasalg`an: ur//u`r, 
saqunur, kiru`r, kelu`r, olurur, yur//yu`r: yor7yur-jortar, yasayur-jasar, ar//er: yashar, 
tezer-qashar, 7r/ir/r: bar7r, qab7s7r. 
Keler ma`ha`l kelbetlik feyillerinin` bol7ms7zl7q formas7-maz/mez, affiksi arqal7 
jasalad7: Kelmez, bilmez, ko`rmez. 
3. Ha`zirgi ma`ha`l kelbetlik feyilleri -tach7/techi, -dach7/dechi affiksleri arqal7 
jasalg`an: o`ltechi o`lesi, ko`rtechi-ko`resi, qaltachi-qal7p barat7rg`an. 
-7g`ma//igme, -ug`ma//u`gme affiksleri arqal7 an`lat7lg`an: bitigme-jaz7p 
at7rg`an, ko`rigme-ko`rip turg`an, keligme-kiyat7rg`an, yarat7g`ma-qur7l7p at7rg`an. 
Hal feyil. 
1. -7p//ip, up//u`p, p, affiksi arqal7 jasalg`an: olur7p, yor7p, tezip, su`n`u`su`p. 
2. -pan//pen yor7pan-ju`rip, jort7p, su`lepen-ur7s7p, kelipen-kelip, tut7pan-uslap, 
tut7p. 
 
3. a//e: ucha, tuta, basa, tog`a, sancha. 
4. u//u`, yu` o`lu`, bashlayu-baslap, ko`ru`-kore. 
5. 7//i: iti-ete, al7-ala, 7t7-jibere, qod7-qoya. 
6. g`al7//geli, qal7//keli: uqqal7, alg`al7, u`zgeli, o`lgeli, toplag`al7. 
Feyildin` meyilleri. 
An7ql7q meyil feyilleri Orxon-Enisey esteliklerinde u`sh ma`ha`lde ush7rasad7. 
Ha`zirgi ma`ha`l ha`rekettin` so`ylew protsesinde bol7p at7rg`an7n bildiredi: 
a//e, 7//i, u//u`, affiksi menen bildiredi: asha, tog`a, ucha, tuta, yu`re, teze, al7, 
saqunu. 
O`tken ma`ha`l feyilleri: 
-d7//di, t7//ti affiksleri arqal7 bildiriledi: O`n`reki budun kelti-Sh7g`7stag`7 xal7q 
keldi, O`rpende su`n`u`shdim, su`sin sanchd7m. 
Ku`l tegin esteliginde o`tken ma`ha`l 2-bet feyillerin an`lat7w ush7n -d7g`//dig, -
t7g`//tig, affiksleri jumsalg`an: alq7nt7g`-a`zzilendin`, ad7r7lt7g`-ay7r7ld7n`, bard7g`-
bard7n`. 
Keler ma`ha`l feyilleri -ur//u`r, -ar//er, -7r//r affiksleri arqal7 an`lat7lg`an: 
Qazg`anurmen - iye bolarman, beru`rmen-berermen, kelu`r-keler, olurur-ot7rar, 
bar7r-barar. 
Buyr7q meyil feyilleri Orxon-Enisey esteliklerinde to`mendegi formalarda 
ush7rasad7:  

 
32
a) nol lik forma, yag`n7y barl7q tu`bir feyiller buyr7q meyilinin` ekinshi bet 
formas7nda qollanad7: ay-ayt, esid, bol, bil, elt, ko`r, t7n`la, o`ku`n, qal. 
b) Buyr7q meyil feyillerinin` s7pay7 formas7 tu`bir feyillerge -7n`//in`, un`//u`n` 
affikslerinin` jalg`an7w7 arqal7 bildirilgen: bar7n`, olur7n`, bilin`, saq7n7n`. 
v) 3 bet birlik ha`m ko`plik sandag`7 buyr7q meyil feyilleri so`zdin` tu`birine -
zun//zu`n /chun/ affiksleri jalg`an7w arqal7 jasalad7: barzun, bolchun. 
g) Buyr7q meyildin` bol7ms7z formas7 esteliklerde ma//me, affiksi ja`rdeminde 
jasalg`an: almazun, bolmazun, yor7mazun, unaman` -kelisim bermen`. 
Tilek meyil jasawsh7 affiksler: ay7n//eyin, y7n//yin: ayay7n-aytay7n, yazmay7n-
ay7pl7 bolmay7n: -al7m//elim, l7m//lim: su`lelim -ur7say7n, qab7shal7m-birigeyik, 
yoqq7sal7m, -g`ay//qay: bolqay, (KCh,11) tek bir so`zde ush7rasad7. Sha`rt meyil 
jasawda esteliklerde -sar//ser affiksi jumsalg`an: barsar-barsa, erser-erse, sulemeser-
ur7spasa, todsar-toysa. 
Ra`wish. Orxon-Enisey esteliklerindegi ra`wishler tu`bir ha`m do`rendi 
formalarda ush7rasad7. Tu`bir ra`wishler q7y7n, o`n`, emti, u`ze-u`stinde, 7raq, qod7-
to`meni, tu`n, tan`, ku`ntu`z, kiche-keshte. Do`rendi ra`wishler to`mendegi affiksler 
menen jasalg`an ra//re: ichre, o`n`re, tashra, tegire, -ru//ru`//ri: keru`, o`bru`, -
ya//ye: qur7ya-keyinge, beriye-on`g`a, -g`aru//geru: y7sg`aru-tog`ay ta`repke, 
yoqaru, ebgeru-u`yge, ilgeru, 7n7g`aru-arman, -cha//che: ancha, subcha, tag`cha, 
otcha, ertche, o`zinche, -teg: uchuqteg-qustay, bo`ri teg-bo`ridey. 
 
Ko`mekshi so`zler. Tirkewishler. 
Teg-uqsas: Ta`n`ri teg, ta`n`ride bolm7sh; Tegi-deyinU` Temir qap7qg`a tegiN` 
u`chu`n: Ta`n`ri ku`ch bertu`k u`chu`nN` o`tru`-keyinU` Anta otru qag`an7ma 
o`tu`nch birleU` Q7r7q az birle yag`7 bolt7N` -tapa-tamanU` Tan`ut tapa su`ledim; 
ara: Ekin ara kisi og`l7 q7l7nm7sN` asha: Altun y7s7g` asha keltimizN` sayu: budun 
sayu-xal7q say7n. 
Da`nekerler, 
yeme-ja`ne: il yeme il bolt7. Budun yeme budun bolt7. 
-ta//te, da//de: og`l7 ta qag`an bolm7s -ul7 da qag`an bold7. -yana: yana yord7m, 
Janapaylar, 
-mu//mu`, m7//mi: Qag`an mu.