Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

 
 
 
Qaraqalpaq tilinin` tariyx8y grammatikas8 
 
š4. Altay da`wiri. Til bilimindegi altay tilleri teoriyas8 
Til biliminde altay, ural-altay teoriyas7n7n` tiykar7n sal7wsh7   Petr I tus7nda 
Poltava tu`binde tutq7ng`a al7ng`an shved ofitseri Tabbert Stralenberg bold7. Uzaq 
waq7t Sibirde jasap sol jerdegi jergilikli xal7qlard7n` tilin ha`m ma`deniyat7n izertlep, 
j7ynag`an materiallar7 tiykar7nda birinshi ma`rtebe ural tilleri ha`m altay tillerinin` 
klassifikatsiyas7n islep sh7g`ad7. 
T.Stralenberg bul tillerdin` tipologiyal7q jaq7n ekenligin atap ko`rsetedi. Ol tillik 
materiallar tiykar7nda bul ken` territoriyada jaylasqan xal7qlard7 alt7 toparg`a bo`ledi: 
1. Uyg`7rlar (ol ugro-fin tillerin solay atag`an); 2. Tu`rk tatarlar7; 3. Samodiyler; 4. 
Mongollar ha`m man chjurlar; 5. Tunguslar; 6. Qara ten`iz benen Kaspiy ten`izinin` 
aral7g`7nda jaylasqan qa`wimler. 
Son`7n ala altay tillerinin` sal7st7rmal7-tariyx7y grammatikas7n nemets lingvisti 
V.Shott ha`m fin ilimpaz7 A.‰.Kastren izertledi. Berlin universitetinin` professor7 
V.Shott o`zinin` &Tatar tillerin u`yreniw ta`jiriybesi[ (Berlin, 1836) degen 
miynetinde ural-altay tilleri ush7n ortaq bolg`an leksikal7q birliklerdi sal7st7rad7. 
A.‰.Kastren Sibir xal7qlar7n7n` tilin izertlew tiykar7nda bul ma`selege o`zinin` ko`z 
qaras7n bildiredi. 
Altay tillerinin` fonetika, leksika, morfologiyas7n sal7st7r7p izertlegen tiykarg`7 
miynetler N.N.Poppe, G.‰.Ramstedt, V.L.Kotvich, F.‰.Videman, A.Boller, V.Bang, 
N.A.Baskakovt7n` miynetleri, V.Tsintsius ha`m O.P.Suniktin` redaktorl7g`7nda 
sh7qqan ja`ma`a`tlik miynetler bol7p tab7lad7. Professor N.A.Baskakovt7n` 
ko`rsetiwinshe bul tarawdag`7 tiykarg`7 miynetler G.‰. Ramstedtge tiyisli. 
G.‰.Ramstedt Sankt-Peterburg universitetinde oq7g`an da`slepki lektsiyalar7nda altay 
tillerinin` genetikal7q tuw7sqanl7g`7n biykarlap bul tillerdegi ortaq so`zlerdi 
o`zlestirilgen so`zler dep tu`sindirip kelgen bolsa, son`7n ala o`zinin` ko`z qaras7n 
o`zgertip, altay problemalar7 boy7nsha sistemal7 lektsiyalar oq7g`an. Bul kurst7n` 
tiykarg`7 materiallar7 1912-j7l7 bas7l7p sh7qt7. Altay tilleri sem yas7 tuwral7 bunday 

 
14
ko`plegen ilimiy-izertlew jum7slar7n7n` bol7w7na qaramastan altay tilleri teoriyas7 elege 
shekem tart7sl7 problema bol7p qal7p ot7r. 
Altay sem yas7na bag`7shlang`an miynetlerde eki tu`rli ko`z-qarastag`7 pikirler 
ayt7l7p kiyat7r. Altay tilleri sem yas7 teoriyas7n7n` ta`repdarlar7 bul tillerdin` 
genetikal7q jaqtan tuw7sqan ekenligin tast7y7qlayd7. Olar G.‰.Ramstedt, 
E.D.Polivanov, G.Vinkler, V.Shott, N.A.Baskakov ha`m tag`7 basqa bir qatar 
ilimpazlar. Altay tilleri teoriyas7n7n` qars7laslar7n7n` baz7lar7 tillerdin` tek tipologiyal7q 
uqsasl7g`7n moy7nlasa (V.T.Kotvich), ko`pshiligi bul tillerdin` genetikal7q 
tuw7sqanl7g`7n moy7nlag`7s7 kelmeydi. Olar Dj.Klousen, A.M.Sherbak, L.Ligetti, 
G.D.Sanjeev, S.E.Yaxontev ha`m tag`7 basqalar bol7p tab7lad7. 
Pikirler tart7s7n7n` juwmag`7nda, ko`pshilik ilimpazlar altay tillerinin` 
tuw7sqanl7g`7n, bir tiykar tilden kelip sh7qqanl7g`7n tast7y7qlaytug`7n pikirge keledi. 
Olar bul tiller aras7ndag`7 baylan7st7 genetikal7q kelip sh7g`7w7 menen baylan7st7r7p, 
altay sem yas7 tu`rkiy, mongol ha`m tungus-man chjur tillerine aj7ralg`ang`a shekem 
bir qa`wimlik birlespede jasap, bir tilde so`ylegenligin, son`7n ala bul tildin` ha`r q7yl7 
dialektlerge bo`lingenligin da`lilleydi. ‰limpazlardan G.‰.Ramstedt penen 
E.D.Polivanov altay tilleri sem yas7 quram7na koreya ha`m yapon tillerin kirgiziwdi 
us7nad7. 
XX a`sirdegi altay teoriyas7n7n` en` iri wa`killerinin` biri belgili tyurkolog 
N.A.Baskakov bol7p esaplanad7. Ol G.‰.Ramstedt penen E.D.Polivanovt7n` koreya 
ha`m yapon tillerin altay sem yas7 quram7nda izertlew tuwral7 pikirlerinin` isenimli 
ekenligin ko`rsetiw menen birge yapon tilinin` payda bol7w7 tuwral7, &yapon tili-altay, 
malaya, polineziya tillerinin` aralas7w7nan payda bolg`an bol7w7 mu`mkin[,-degen 
boljawd7 aytad7. Sonday-aq, ural-altay teoriyas7n7n` da`slepki payda bolg`an 
da`wirinde ko`pshilik ilimpazlar ural ha`m altay tillerinin` bir tiykar tilden kelip 
sh7qqanl7g`7n da`lillewge umt7lg`an edi. Prof. Baskakov bul gruppalarg`a kiretug`7n 
tillerden tek tu`rkiy, mongol ha`m tungus-man chjur tillerinin` tuw7sqanl7g`7, 
sonday-aq, ural tillerinin` o`zinin` ishki genetikal7q tuw7sqanl7g`7 da`lillengenligin 
atap ko`rsetedi. 
Qullas7, altay tilleri (tu`rkiy, mongol, tungus-man chjur tilleri) jer shar7ndag`7 
basqa da tuw7sqan tiller s7yaql7 bizin` eram7zdan bir neshe a`sir bur7n bir tiykar tildin` 
bazas7nda payda bolg`an. Olar bat7sta Finlyandiyadan baslap sh7g`7sta Koreya ha`m 
Yaponiyag`a shekemgi aral7qtag`7 ken` territoriyada jaylas7p bir qa`wimlik tildin` ha`r 
q7yl7 dialektleri bol7p, tarqalg`an hal7nda ornalasqan. Altay tillerindegi ko`p sandag`7 

 
15
leksikal7q birliklerdin` formal7q ha`m ma`nilik jaqtan sa`ykes keliwi bul tillerdin` 
genetikal7q jaqtan tuw7sqan tiller ekenliginin` ja`ne bir da`lili bol7p tab7lad7. 
Qaraqalpaq tilinde altay tillerine ortaq to`mendegi so`zler adam mu`shelerin 
bildiredi: 
&Ayaq[ so`zi. Bul so`z altay tilleri sem yas7na kiretug`7n mongol tilinde eki tu`rli 
&adaq[ ha`m &adg[ tu`rinde qollan7p, ma`nisi jag`7nan qaraqalpaq tilindegi ma`nige 
sa`ykes kelse, qalmaq tilindegi &adg[ so`zi aw7spal7 ma`nide &da`r yan7n` ayag`7[, 
&bir zatt7n` aq7r7[ degen ma`nilerde jumsalad7. Qaraqalpaq tilinde jumsalg`an &adaq 
arba[ so`zinin` quram7nda &ayaq[ so`zinin` eski s7n`ar7 saqlan7p, d-y fonemalar7n7n` 
rawajlan7w bag`darlar7nan belgi beredi. 
&Baw7r[  so`zi. Bul so`z mongol tilinde &beer[, buryat tilinde &beera[ tu`rinde 
qollan7lad7. Mongol tilindegi &beer[ so`zi &bu`yir[ so`zi menen seslik qur7l7s7 jag`7nan 
da jaq7n ekenligin ko`remiz. 
&Qol[ so`zi. Altay tilleri sem yas7na kiretug`7n mongol tilinde &gar[, buryat 
tilinde &gaar[, tungus-man chjur tillerinde &gaala[ so`zleri qol degen ma`nini 
bildiredi. Mongol tilindegi &gar[ so`zi menen qaraqalpaq tilindegi 140-150 sm 
uz7nl7qt7 bildiretug`7n o`lshem birligi &qar7[ ha`m &qar7s[ so`zleri etimologiyal7q 
jaqtan baylan7sl7 ekenin ko`rsetedi. Qaraqalpaq tilinde mald7 teriden sh7g`arg`anda 
&qol7n` menen qar7p-qar7p jiber[ dep ayt7lad7, yamasa &ju`weri und7 qar7w kerek[ 
delinedi. 
&Ju`rek[ so`zi. Bul so`z mongol tilinde &zyurxe(n`)[, qalmaq tilinde &zerke(n`)[, 
man chjur tilinde &yu`rege[, yapon tilinde &kokoro[ tu`rinde ush7rasad7
1
. Yapon 
tilindegi &ju`rek[ ma`nisin bildiretug`7n &kokoro[ so`zi menen qaraqalpaq tilindegi 
&ko`kirek[ so`zi semantikal7q jaqtan da, seslik qur7l7s7 jag`7nan da jaq7n. 
&Arqa[ so`zi. Bul so`z mongol tilinde 
«ar(i)[, buryat tilinde «ara[, evenk tilinde 
&arka(n)[, tungus tilinde 
«arkan[, even tilinde «arkan[ tu`rinde ush7rasad7 .  
&Qab7rg`a[ so`zi. Bul so`z mongol tilinde &xabirga[, buryat tilinde &xabirga[, 
qalmaq tilinde &xavirga[   tu`rinde tek ay7r7m fonetikal7q o`zgerisler menen 
ush7rasad7.  
Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quram7nda altay tillerine ortaq tuw7sqanl7q qar7m-
qatnast7 an`latatug`7n terminler az sanda bolsa da ush7rasad7. 
&Ana[ so`zi. &Ana[ so`zinin` ma`nisin an`lat7w ush7n mongol tilinde &eke[, al 
qalmaq tilinde &ek[, man chjur tilinde &eme[, evenk tilinde &en-e[, buryat tilinde 
                                                           
1
 Азербаев. Э. О лексике японского и тюркских языков, связанной с терминами родство, Советская 
тюркология, -Баку, 1986, №6. 

 
16
&eji[, nivx tilinde &um-gu[, yukagir tilinde &amia[, koreets tilinde &eji[ so`zleri 
qollan7lad7. 
Qaraqalpaq tilinde, sonday-aq tu`rkiy tillerinde &ana[ so`zi dara turg`anda apa, 
ana ma`nisinde jumsalsa, ay7r7m jag`daylarda enesine qaratpa so`z s7pat7nda yamasa 
o`zinen u`lken jas7 u`lken hayallarg`a baylan7sl7 da bul so`z qollan7lad7. Qaraqalpaq 
tilinin` qubla dialektinde de &ene[ termini &ana[ ma`nisin bildiredi.  
&Ata[ so`zi. &Ata[ so`zi qalmaq tilinde &avvx[, buryat tilinde &exebaaba[, man 
chjur tilinde &ete[, evenk tilinde &ata-k[, even tilinde &ete[tu`rinde gezlesedi.  
&Ag`a[ so`zi. Bul so`z mongol tilinde &aka[, nanay tilinde &ag`a[ tu`rinde 
ush7rasad7. 
L.A.Pokrovskaya tu`rkiy tillerinde &aga[, bashqurt, qazaq, qaraqalpaq, tu`rk 
tillerinde &ag`a[, o`zbek, altay, uyg`7r, xakas tillerinde &aka[ tu`rinde qollan7lad7 dep 
ko`rsetedi
1
. 
&Kelin[ so`zi. Bul so`z mongol tilinde &eme[, qalmaq tilinde &kelsn[, tungus-
man chjur tilinde &eseka[ tu`rinde ush7rasad7. &Kelin[ so`zi etimologiya jaqtan &kel[ 
tu`bir feyiline &in[ affiksinin` jalg`an7w7 tiykar7nda &xojal7qqa tazadan kelip qos7lg`an 
adam[ ma`nisin an`latad7. 
Qaraqalpaq tilinde altay tillerine ortaq mal sharwash7l7g`7na baylan7sl7 
qollan7latug`7n so`zler ko`plep ush7rasad7. Mal sharwash7l7g`7 bul xal7qlard7n` 
ekonomikal7q turm7s7nda altay da`wirinde de, bunnan son`g`7 da`wirlerde de 
tiykarg`7 tarawlard7n` biri s7pat7nda ko`zge taslanad7. ‰limpaz K.A.Novikova tungus-
man chjur tillerinde mal-sharwash7l7g`7na baylan7sl7 300 den aslam tu`rkiy, mongol 
tillerinin` so`zleri bar ekenligin an7qlayd7
2
. 
Qaraqalpaq tilinde mal sharwash7l7g`7na baylan7sl7 to`mendegi so`zler jumsalg`an: 
&At[ so`zi. Bul so`z mongol tilinde &adun[, evenk tilinde &adugun[ tu`rinde 
qollan7lad7. 
&Atan[ so`zi. &Atan[ so`zi altay tilleri sem yas7na kiretug`7n mongol tilinde 
&atan[, qalmaq tilinde &atan[ tu`rinde qollan7lad7. 
&Bug`a[ so`zi. &Bug`a[ so`zi mongol tilinde &bux[, qalmaq tilinde &bux[ 
tu`rinde ush7rasad7, al buryat tilinde &buxa[ so`zi &suw7n[ degen ma`nini an`lat7w 
ush7n qollan7lad7. 
                                                           
1
 Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках. –М.: Наука, 1961. 
2
 Новикова К.А. Иноязычные элементы в тунгусо-маньчжурски найменованиях животных. Л. 1969.     
  с.  34-45. 

 
17
&Qoshqar[ so`zi. Qaraqalpaq tilindegi &qoshqar[ so`zinin` birinshi buw7n7 
&qosh//xuts//xus[ so`zi erte da`wirlerde &qoy[ degen ma`nini an`lat7p, al ekinshi 
buw7n7 erkeklikti bildirgen: xusa-er-qoshqar. (adam-er adam tipinde). &Qoshqar[ 
so`zi mongol tilinde &xusa, xuts[, nanay tilinde &xusa[, evenk tilinde &kucha[ 
tu`rinde ush7rasad7. 
&Tu`ye[ so`zi. &Tu`ye[ so`zi mongol tilinde &temee[, qalmaq tilinde &temeen[, 
buryat tilinde &temeen[, evenk tilinde &temeen[, manchjur tilinde &temen[ tu`rinde 
gezlesedi. 
Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quram7ndag`7 altay qatlam7na tiyisli so`zlerdi 
sal7st7rg`an7m7zda ondag`7 uqsasl7q ha`m ay7rmash7l7qlar, biz tariyx7m7zd7 qanshama 
teren`irek izertlegen say7n xal7qlar aras7ndag`7 ay7rmash7l7qt7n` sonshama jog`al7p 
baratug`7n7n ko`rsetedi. 
 
š5. Orxon-Enisey estelikleri  
 
Erte da`wirlerden baslap tu`rkiy qa`wimlerinin` o`zine ta`n jaz7w7, jazba 
estelikleri bolg`anl7g`7 tuwral7 mag`l7wmatlar Siriya j7lnamalar7n du`ziwshi Zaxariya 
Mitilenskiydin` (Zaxariya Ritor) miynetlerinde ush7rasad7. Ol VI a`sirdin` ortalar7nda 
jaz7lg`an gunn tilindegi jaz7wlar tuwral7 mag`l7wmat beredi. Sonday-aq, bul j7lnamada 
568-j7l7 Vizintiya imperator7 Yustin II tus7nda Konstantinopol  qalas7na tu`rk 
qag`anlar7n7n` elshileri xan jarl7qlar7n al7p kelgenligi tuwral7 xabarlayd7. 
Qaraqalpaq tili tariyx7n u`yreniwde tu`rkiy tillerinin` en` eski jazba estelikleri 
Orxon-Enisey estelikleri bahal7 miynetlerden esaplanad7. Orxon-Enisey estelikleri 
tuwral7 da`slepki mag`l7wmatlar XVII a`sirdin` aq7r7nda belgili bold7. Enisey da`r 
yas7n7n` boy7nda taslarg`a oy7l7p jaz7lg`an belgisiz jaz7wlar bar ekenligi tuwral7 xabard7 
1696-1697-j7llar7 Sibirdin` atlas-kartas7n du`zgen Tobol  jerinin` turaql7 jasawsh7s7 
Semen Remezov ha`m Amsterdam qalas7n7n` burgomistri Vitzen xabarlayd7. Orxon-
Enisey jaz7wlar7n ilimiy ja`miyetshilikke tan7tqan 1709-j7l7 Poltava qalas7n7n` 
jan7ndag`7 ur7sta  tutq7ng`a tu`sken ha`m on u`sh j7l Sibir de tutq7nda jasag`an shved 
armiyas7 kapitan7 Tabbert-Stralenberg bold7. Tabbert-Stralenberg Sibir din` ta`biyat7n 
izertlewshi Germaniyan7n` Dantsig qalas7nan kelgen D.G.Missershmidtin` izertlew 
jum7slar7nda og`an ja`rdem beredi ha`m o`zi de Sibir di gezip bul jerde jasawsh7 
xal7qlard7n` tili ha`m ma`deniyat7 tuwral7 mag`l7wmatlar j7ynayd7. 1722-j7l7 on u`sh 
j7ll7q su`rginnen keyin Shvetsiyag`a qaytad7 o`zinin` j7ynag`an materiallar7 tiykar7nda 

 
18
1730-j7l7 &Ervopan7n` arqa sh7g`7s bo`legi ha`m Aziya[ (Stokgol m) degen miynetin 
jariyalayd7. O`zinin` us7 miynetinde Orxon-Enisey jaz7wlar7 tuwral7 da mag`l7wmat 
berip bul jaz7wlard7 &runikal7q jaz7w[ dep atad7. &Runn[ so`zi skandinaviya 
xal7qlar7n7n` tilinde &S7r7 ash7lmag`an belgisiz, qup7ya[ degen ma`nini an`latad7. 
Stralenbergtin` Enisey runal7q jaz7wlar7 tuwral7 xabar7 Evropa ilimiy 
ja`miyetshiliginin` d7qqat7n o`zine tartad7 ha`m bul ma`selege   q7z7g`7wsh7 ilimpazlar 
ko`beyedi. 
1818-j7l7 G.Spasskiydin` &Sibir estelikleri tuwral7 jaz7wlar[ miyneti, fin ilimpaz7 
M.A.Kastrennin` &Sibir ge sayahat boy7nsha xatlar[ (1859) miynetleri jaz7ld7. 
M.A.Kastrennin` bul miynetlerinen son` fin arxeologiyal7q ja`miyeti belsendilikti 
qol7na al7p 1875-j7l7 Minusinskiy oypat7na J.Aspelin bassh7l7g`7nda ekspeditsiya 
sho`lkemlestirip taslarg`a jaz7lg`an jan`a jaz7wlard7 tab7w waz7ypas7 ju`klenedi. 
Fin arxeologiyal7q ja`miyetinin` bul runikal7q jaz7wlarg`a q7z7g`7wsh7l7g`7n7n` 
tiykarg`7 sebeplerinin` biri Altay ha`m Mongol dalalar7nda jasag`an ko`shpeli 
hal7qlard7 tariyx7y dereklerde grekler &skifler[, pars7lar &saklar[, q7tayl7lar &xular[ dep 
atag`an. Q7tay j7lnamalar7nda ush7rasatug`7n &xu, xun[ degen atamalard7 Evropa 
ilimiy a`debiyat7nda gunn qa`wimlik birlespesi menen baylan7st7rad7. Us7 gunn 
qa`wimlik birlespesi &finn[ so`zi menen jaq7n, bul jaz7wlar finn xalq7n7n` eski 
estelikleri bol7w7 kerek degen Kastrennin` boljaw7 fin arxeologiyal7q ja`miyetinin` 
q7z7g`7wsh7l7g`7n oyat7wg`a sebepshi bolg`an edi. Belgili nemets ilimpaz7 Yu.Klaprot 
fin tilindegi &xoum[ so`zi &adam, kisi[ degen tu`sinikti bildiredi. Al q7tay 
j7lnamalar7ndag`7 &xu, xunn[ so`zi fin tilindegi us7 &xoum[ so`zinin` fonetikal7q 
o`zgeriske ush7rag`an tu`ri yamasa xunnlardan finn xalq7 kelip sh7qqan, on7n` ata 
babalar7 degen pikirdi bildiredi. Al ekinshi topardag`7 ilimpazlar, &gunn[ etnonimin 
mongol tilindegi &adam, kisi[ degen tu`sinikti bildiretug`7n &g`un[ so`zi menen 
baylan7st7rad7. Xunnu, yag`n7y gunnlard7n` kelip sh7g`7w deregin mongollar menen 
baylan7st7rad7.  
1889-j7l7 or7s geografiyal7q ja`miyetinin` Sh7g`7s Sibir  bo`limi 
N.M.Yadrintsevt7n` bassh7l7g`7nda Mongoliyag`a ekspeditsiyas7 sho`lkemlestirildi. 
Ekspeditsiya Orxon da`r yas7n7n` boy7nan, Qarakorum qalas7n7n` 50 km arqa 
ta`repinen eki estelik tabad7. Bul xabar ilimiy ja`miyetshilikke ma`lim bol7wdan bir 
j7ldan son` 1890-j7l7 G.Geykel  basqarg`an fin ilimiy ekspeditsiyas7, 1891-j7l7 
akademik V.V.Radlovt7n` bassh7l7g`7ndag`7 or7s ilimiy ekspeditsiyas7 
sho`lkemlestiriledi. Bul eki ekspeditsiya da Kultegin, Ton7kok, Bilke qag`an estelikleri 
menen jaq7nnan tan7s7p suwretke al7p keyin qaytad7. Bul eki ekspeditsiya, a`sirese fin 

 
19
ekspeditsiyas7 tu`sirgen suwretler atlaslar tu`rinde Evropadag`7 ilimiy jurnallarda 
u`lkeytilip bas7l7p sh7g`ad7. Bul mag`l7wmatlar ja`riyalang`annan keyin bul esteliklerdi 
bunnan bur7n tab7lg`an Enisey estelikleri menen sal7st7rmal7 bag`darda izertlew, solay 
etip us7 s7rl7 jaz7wlard7 oq7wg`a bolg`an q7z7g`7wsh7l7q ja`ne de ku`sheyedi. 
1893-j7l7 15-dekabr  ku`ni Daniyal7 tu`rktan7wsh7 V.Tomsen Daniya ‰limler 
Akademiyas7n7n` ma`jilisinde Orxon da`r yas7n7n` boy7nan tab7lg`an esteliklerdi 
oq7wd7n` giltin tapqan7n xabarlayd7 ha`m bul esteliklerdin` eski tu`rkiy jazba 
estelikleri ekenligin da`lilleydi. Akademik A.N.Samoylovich &Vil gelm  Tomsennin` 
tyurkologiyada ashqan en` ull7 jan`al7g`7 bul esteliklerdi oq7wd7n` giltin tapqanl7g`7 
bold7[, -dep jazd7 son`g`7l7g`7nda. V.Tomsen en` da`slep esteliklerde ko`p 
ush7rasatug`7n &ta`n`iri[, &tu`rk[, &Kultegin[ so`zlerin oq7yd7. Bunnan son` 
V.Tomsen ha`m V.V.Radlov bul esteliklerdin` tekstin oq7wg`a ha`m awdarma 
jasawg`a q7zg`7n tu`rde kirisedi, jar7sa jum7s al7p barad7. Akademik V.V.Radlov 
Kultegin esteligin 1894-j7l7 19-yanvar  ku`ni oq7wg`a erisedi. A`ne sol da`wirden 
baslap tu`rkiy tillerin u`yreniw tyurkologiyan7n` o`z ald7na taraw7 s7pat7nda aj7ral7p 
sh7qt7. 
Son`g`7 waq7tlar7 V-VII a`sirlerde jaz7lg`an ko`p sanl7 estelikler Altay, 
Mongoliya, Xakasiya, Tuva ha`m Qazaqstan territoriyalar7nan tab7ld7. Bul 
esteliklerdin` tilin u`yreniw, olard7 awdarma jasaw boy7nsha V.V.Radlov, V.Tomsen, 
P.M.Melioranskiy, V.Bang, S.E.Malov, G.‰.Ramstedt, A.Lekok, V.Kotvich, 
Yu.Nemet, X.N.Orxun, A.M.Sherbak, A.Gaben, A.Aydarov, E.Faz7lov, M.Ergin, 
T.Tekin h.t.b. ilimpazlar u`lken jum7slar al7p bard7. P.M.Melioranskiy (1868-1906) 
1899-j7l7 &Ku`ltegin hu`rmetine qoy7lg`an estelik[ degen temada Sankt-Peterburg 
universitetinde magistrlik dissertatsiya jaqlad7. 
 
Orxon-Enisey estelikleri boy7nsha bar materiallard7 ja`mlestirip, bir sistemag`a 
tu`sirip, bul esteliklerdin` bur7n jasalg`an awdarmalar7na an7ql7q kirgizip, du`zetip, 
tariyx7y ha`m lingvistikal7q tu`sinikler berip izertlegen ilimpaz professor S.E.Malov 
bol7p tab7lad7. S.E.Malov eski tu`rkiy jazba estelikleri boy7nsha tekstlerdi ja`riyalad7. 
Aldag`7 waq7tlarda da eski tu`rkiy jazba esteliklerdi izertlewdin` za`ru`rligi tuwral7 
ayta kelip &Ya sdelal, chto mog, a luchshe pust  delayut mogushie, rabota eshe 
mnogo[ dep jazd7
1
. 
                                                           
1
 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности, М-Л. 1951, Енисейская письменность тюрков, М-Л, 
1952, Памятники древнетюркской письменности Монголий и Киргизий, М-Л, 1959. 

 
20
Eski tu`rkiy jazba estelikleri Q7taydan baslap Orta Aziya, Kavkaz, Tu`slik 
Rossiya, Vengriya jerlerinen tab7lg`an. Olard7n` jaz7l7w da`wiri V-X-XI a`sirler 
aral7g`7n o`z ishine alad7. O`zinin` tab7lg`an jerine baylan7sl7 eski tu`rkiy jazba 
estelikler bir neshe bo`limlerge bo`linedi: 
1. Enisey estelikleri. 
2. Orxon estelikleri 
3. Talas estelikleri. 
4. Kavkazdan tab7lg`an estelikler. 
5. Tu`slik Rossiyadan tab7lg`an estelikler. 
6. Vengriyadan tab7lg`an estelikler. 
Enisey jaz7w7 estelikleri dep Enisey da`r yas7n7n` boy7nan tab7lg`an esteliklerdi 
aytad7. Bul esteliklerdin` san7 ha`zir 80-90 g`a jetedi. Son`g`7 waq7tlarda enisey 
jaz7w7n7n` u`lgileri Tuva, Xakas, Krasnoyarskiy kray7 aymag`7nan tab7ld7. Bul 
estelikler ko`lemi jag`7nan kishi bol7p, en` u`lkeni 10-15 qatardan tursa, ay7r7mlar7 
tek 1-2 qatardan turad7. Bul estelikler shama menen V-VII a`sirlerde jaz7lg`an. Eski 
tu`rk jaz7w7n7n` en` da`slepki qollan7lg`an jeri Enisey da`r yas7n7n` an`g`ar7 dep 
esaplanad7. Runikal7q jaz7w tu`rkiy xal7qlar7n7n` ko`ship qon7w7 menen Orxon, Talas 
h.t.b. aymaqlarg`a taralg`an.  
Orxon jaz7w7 esteliklerine Orxon, Selenga da`r yalar7n7n` boy7nan tab7lg`an 
estelikler kiredi. Orxon esteliklerinin` tili ondag`7 bayanlang`an tariyx7y waq7yalar, 
jaz7w stili eski tu`rkiy runikal7q jaz7wlar7n7n` son`g`7 da`wirin bildiredi. Bul jazba 
estelikler da`slepki tu`rk qag`anat7 tariyx7nan mag`l7wmat beredi. 
 VI a`sirdin` baslar7nda tu`rk ma`mleketin avarlar basqar7p turd7.  552- j7l7 
Bum7n qag`an avarlar u`stemligin qulat7p Ko`k tu`rk, yag`n7y tu`rk qag`anat7n 
tikleydi. Ol waq7tlar7 qag`anl7qt7n` paytaxt7 ma`mlekettin` sh7g`7s ta`repinde edi. 
Bat7s tu`rk  qag`anat7 og`an g`a`rezli bold7. Bat7s tu`rk qag`anat7n 576 j7lg`a  shekem 
Bum7n qag`ann7n` tuw7sqan7 ‰stemi qag`an basqarg`an. 
Bum7n  qag`an  tu`rk qag`anat7n tiklegennen  bir j7l keyin qayt7s bolad7 (553-j7l7). 
Bum7n qag`ann7n` u`sh ul7 bol7p on7n` birinshisi 553- j7l7, ekinshisi 553-572 j7llar7, 
u`shinshisi 572-581 j7llar7 ma`mleketti basqard7. A`sirese ekinshi balas7 Mukan 
qag`an zaman7nda ma`mleket Manch juriyadan ‰rang`a shekemgi  aymaqt7 iyelegen 
qu`diretli ma`mleketke ayland7. 
630-j7llar7 tu`rk qag`anat7n q7tayl7lar bas7p alad7. 680-882 j7llar7 Qutlug` qag`an 
(ekinshi at7 Elteris qag`an) qaytadan tu`rk qag`anat7n tikleydi. Elteris qag`an 691 j7l7 

 
21
qayt7s bolg`annan keyin on7n` tuw7sqan7 Qapag`an qag`an el basqarg`an waq7tta 
tu`rk qag`anat7 ja`ne q7tayl7larg`a g`a`rezli bolad7. 
Elteris qag`ann7n` eki ul7 bar edi. Ol qayt7s bolg`anda 8 jasar Bilke, 6 jasar 
Qultegin degen balalar7 qalad7. w16-j7l7 Qapag`an qag`an qayt7s bol7p  Bilke qag`an 
taxtqa ot7rad7. Qultegin bas a`skerbas7 bol7p tay7nlanad7. Elteris ha`m Qapag`an 
qag`an da`wirinen wa`zir bol7p islep kiyat7rg`an Ton7ko`ktin` ja`rdemi menen  
ma`mleket ja`ne ku`sheyedi. Tasqa jaz7lg`an jaz7wlar a`ne us7 tariyx7y waq7yalar 
tuwral7 mag`l7wmat beredi. 
   Enisey esteliklerindegi jaz7w ha`m olard7n` tan`balar7n Orxon estelikleri menen 
sal7st7r7p qarag`anda Orxon esteliklerindegi jaz7w bir qansha jetilisken ekenligin ko`riw 
mu`mkin. Us7g`an baylan7sl7 ilimpazlar Orxon jaz7wlar7 Enisey boy7nda jasag`an 
xal7qlardan tarag`an degen pikirdi bildiredi. 
 
1. Qultegin esteligi 
Qultegin esteligi Orxon da`r yas7n7n` boy7nda Kosho Tsaydam taw7n7n` etegine 
jaylasqan. Biyikligi 3 metr 15 santimetr, ma`rmer tasqa jaz7lg`an. Tas to`rt q7rl7, bat7s 
ha`m sh7g`7s ta`repke qarag`an eninin` ko`lemi to`meni 132 sm, joqar7s7 122 sm, 
Qubla ha`m arqa ta`repine qarag`an qal7n`l7g`7n7n` to`meni 46 sm, joqar7s7 44 sm. 
Ma`rmer tast7n` to`meni biraz enli, joqar7lag`an say7n jin`ishkerip baratug`7n7n 
ko`remiz. To`mengi ta`repi to`rt q7rl7, al joqarg`7 ta`repi shen`ber ta`rizli ekenligin 
ko`riw mu`mkin. Tast7n` u`sh ta`repinde tu`rkshe jaz7wlar jaz7lg`an, al bat7s 
ta`repinde q7taysha awdarmas7 berilgen. Sh7g`7s ta`repinde qag`ann7n` su`wreti 
oy7lg`an. Ma`rmer tast7n` sh7g`7s ta`repinde 40 qatar,  tu`slik  ha`m  arqa  ta`repinde       
13 qatar jaz7w jaz7lg`an. Jaz7wlar on`nan shepke qaray jaz7lg`an. Tast7n` jaz7wlar 
jaz7lg`an bo`legi 235 sm qurayd7. Esteliktin` q7taysha jaz7lg`an tekstinde tu`rk ha`m 
tabg`ash xal7qlar7n7n` dosl7g`7, tu`rk qag`anl7g`7 ha`m Qulteginnin` qaharmanl7g`7 
bayanlag`an. Kultegin esteliginin` ald7nda jold7n` eki ta`repine ha`ykel taslar 
ko`milgen bol7p, 4,5 km uz7nl7qta tas jol sal7ng`an. Estelikti qur7wda  tabg`ash 
qag`anl7g`7nan badizshiler - &tasqa oy7p jaz7wsh7 usta[ al7p kelingen, solar tasqa oy7p 
jaz7wlard7 jazg`an. Son7n` menen birge, estelikten ma`lim bol7w7na qarag`anda, 
tabg`ash badizshileri menen birge Qultegin ha`m Bilge qag`ann7n` jiyeni Yoll7q tegin 
bul taslardag`7 jaz7wlard7 jazg`anl7g`7 tuwral7 mag`l7wmat beriledi. &Bilke qag`an 
bitigin Yoll7g` tegin bitidim, Yoll7g` tegin ben ay artuqu to`rt ku`n olurup bitidim, 
bediztim[. 

 
22
&Man ban`gu tash... Tabg`ach
1
 qag`anta bedizchi kelu`rtim, badiztim. Menin` 
sab7m7n s7mad7[. (KTb). 
Kultegin 685-j7l7 tuw7l7p 731-j7l7 27-fevral  ku`ni 47 jas7nda qayt7s bolg`an. Estelik 
731-j7l7 1-noyabr de ornat7lg`an.