Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

XIII-XV a`sirlerdegi q8pshaq-og`uz esteliklerinin` morfologiyas8 boy8nsha 
mag`l8wmatlar  
So`z jasawsh7 qos7mtalard7n` to`mendegileri jumsalg`an: 
-l7q//lik, luq//lu`k: ta`wlik-sutka, ashl7q-arpa, tu`n`lik, yamanl7q, 
-l7//li, lu//lu`: saqall7, atl7, tatl7, 
-sh7//shi, sh7//shi: baq7rsh7, kelimshi-awdarmash7, otsh7-ta`wip, 
-dash//desh: qar7ndash, yoldash, 
-duruq//du`ru`k: burunduruq, ko`zildu`ru`k, ko`mu`ldu`ru`k, 
-qaq//kek: erkek, 
-g`7//gi, q7//ki: basq7, ko`zgi, 
-aq//ek: bashaq-masaq, jipa`k, 
-shaq: qulunshaq, 
-laq: qumlaq, 
-saq: sar7msaq, 
Feyilden ataw7sh jasawsh7 qos7mtalar: 
-u`m: o`lu`m, u`zu`m, 
-qu//ku`, g`u//gu`, g`7//gi: b7shq7, burg`7, 
-maq//mek: shaqmaq, oymaq, 
-ma//me: tu`gme, su`zme-su`zbe, 
-g`ush//ku`sh: yong`ush, olturg`ush, qazg`7sh-bel, 
-g`un//g`7n, qun//q7n: tutqun, azqun, 

 
94
-mur//mu`r: yag`mur, 
-7n//in: ekin, aq7n, 
Ataw7sh so`zlerden feyil jasawsh7 qos7mtalar: 
-la//le, da//de: awla, taraqla, tazala, 
-lash//lesh: dostlash, bozlash, 
-a//e//e, -7//i: asha-asa boya, bay7, ada-ataw, 
-lan//len: ewlen//u`ylen, atlan, 
-sa//se: suwsa, 
-7q//ik, q: yoluq, 
-ar//er//r: ag`ar, ko`ger, 
Feyildin` da`rejeleri. 
O`zlik da`rejeU` tayan, ayr7l, o`gren, sewin, y7q7l: Belgisiz da`reje: sat7l, ash7l, 
ilin, o`ltu`ru`n: Sheriklik da`reje: -7sh//ish//sh: tutush, yab7sh, tab7sh, su`ylesh: 
O`zgelik da`reje: q7zd7r, a`wlendir, turg`uz, oq7t, uqtur, ko`rgu`z. 
 
Feyildin` funktsional  formalar7. 
Kelbetlik feyildin` -g`an//gen,-qan//ken qos7mtalar7 ush7rasad7: kelgen ay, 
keshken y7l, yatqan, 
-ag`an//egen: baq7rag`an, ku`legen, 
-m7sh//imish: bishmish et, q7zarm7sh yu`zlu`, o`tmish, yazm7sh, 
-atun//etu`n: Sanjan ku`letu`ndi (Abu.X.125) 
-ush7//7sh7: ku`lu`wshi, turush7, 
-ar//er, ur//u`r: aqar suw, oqur, 
-ajaq//ejek: turajaq, olturajaq, 
-dur//du`r, d7g`//dig: dug`maduq, bildig, 
Hal feyillerdin` to`mendegi qos8mtalar8 ush8rasad8: 
-7b//ib, ub//u`b, 7p//ip: satub, yu`gu`rip, q7zar7p, 
-a//e//y: baqa turg`7l, y7lay-y7lay ketti, yu`kire kirdi, 
-g`al7//geli: men barg`al7, kelgeli beri ko`rmedim, aytqal7, 
-g`7nsha//ginsha, -q7nsha//kinshe: men kelginshe, ku`shu`m yetiginshe, aqsham 
berginshe, 
Ataw8sh feyil 
-maq//mek: sanamaq, kelmek, yemek ushun keldim, 
-7sh//ish, ush//u`sh: bilish, minish, o`tu`rish, 

 
95
Ha`zirgi keler ma`ha`ldi an`lat7wsh7 buyr7q-tilek meyil feyilleri, Birinshi bet birlik 
sanda: 
-ay7m//eyim: alay7m, 
Ekinshi bette: -g`7l//gil, q7l//kil, q7n//kin: satq7n, bergil, kelgil, turg`un, yatq7l, 
U`shinshi bette: -sun//su`n, -s7n//sin: kelsu`n, so`zlesin, 
Ko`plik sanda -al7q//elik: alal7q, kelelik,  
Ekinshi bette -7n`//in`//n`, 7n`7z//in`iz: tur7n`, berin`iz, bolushun`7z, 
U`shinshi bette, -sunlar//su`nler: bars7nlar, kelsu`nler, 
XIII-XV a`sirlerdegi q7pshaq-og`uz estelikleri tilinin` morfologiyal7q belgileri 
boy7nsha mag`l7wmatlar q7sqasha us7lardan ibarat. 
 
š22. Armyan koloniyas8nda jaz8lg`an q8pshaq  
tilinin` estelikleri ha`   m on8n` tili
 
 
1064-j7l7 armyanlard7n` Bagradit ma`mleketi oguz-seljuk qa`wimleri bas7p 
alg`annan keyin qulap, ko`plegen armyan qa`wimleri Kavkazdan Q7r7mg`a qaray 
ko`shedi. Q7r7m jerlerin jaylag`an q7pshaqlar menen aralas7p o`mir su`re baslayd7. 
Ko`ship kelgen armyanlard7n` ekinshi ana tili, ku`ndelikli so`ylew tili bol7p q7pshaq 
tili ha`reket etedi. Al XIII a`sirde mongol basq7nsh7lar7 kelgennen keyin armyanlar  
Kavkaz benen Q7r7m do`gereginde jaylasqan q7pshaqlar menen birigip 1280-j7l7 sol 
waq7tta polyak korolligine qarasl7 bat7s Ukraina aymag`7na Kamenets-Podol skiy 
ha`m L vov qalalar7 a`tirap7na qon7s basad7. 
Kamenets qalas7ndag`7 armyan q7pshaqlar7n7n` san7 300 xojal7qtan aslam bolg`an. 
Al L 
vov koloniyas7ndag`7 xojal7q ha`m adam san7 hesh bir hu`jjetlerde 
ko`rsetilmegen. Biraq sol waq7ttag`7 mag`l7wmatlarg`a qarag`anda, L vovta q7pshaq 
tilinde mektep, baspaxana bolg`an7n, armyansha-q7pshaqsha-polyaksha so`zlikler 
du`zilgenin, diniy kitaplar, koloniyadag`7 n7zamlar j7ynag`7 &To`re bitiki[ armyan 
grafikas7na tiykarlang`an q7pshaq tilinde jaz7lg`an7n esapqa alsaq, bul jerde armyan 
q7pshaqlar7n7n` da san7 az bolmag`an7n bayqawg`a bolad7. Gey bir tariyxsh7lard7n` 
bergen mag`l7wmatlar7na qarag`anda, XVI a`sirde 70 ke jaq7n q7pshaq qa`wimleri 
bolg`an dep ko`rsetedi. 
Armyan q7pshaqlar7 o`zleri jasag`an jerlerinde tu`rli ka`sipler menen 
shug`7llang`an. Olard7n` aras7nda tranzitli sawda menen shug`7llang`an iri 
sawdagerler, diplomatlar, armyan alfavitin q7pshaq tilinin` n7zaml7qlar7na 

 
96
beyimlestirip, jaz7w da`stu`rin qa`liplestirgen &jaz7wsh7-bitikshilerde[ bolg`an. 
Ul7wma alg`anda, armyan q7pshaqlar7 o`zleri bag`7n7shl7 bolg`an Pol sha korolliginin` 
siyasiy-ekonomikal7q o`mirinde belgili da`rejede ta`siri bola ot7r7p, olar o`zlerinin` 
tilin, dinin, g`a`rezsizligin saqlaw ush7n gu`res ju`rgizedi. Aq7r7nda 1496-j7l7 Pol sha 
koroli Yan Ol braxt armyan q7pshaqlar7na o`zinin` ishki jum7slar7n o`zlerinin` 
n7zaml7qlar7 menen sheshiwge ruxsat beriwge ma`jbu`r bolg`an. Us7nnan baslap 
q7pshaq tilinde ko`plegen qol jazba ha`m awdarma miynetler payda bolg`an. ‰s 
qag`azlar7, ra`smiy hu`jjetler q7pshaq tilinde ju`rgiziledi. Eski armyan tilindegi 
miynetler, diniy kitaplar, duwal7qlar, q7pshaq tilinen awdar7l7p, armyansha-q7pshaqsha 
so`zlikler, q7pshaq tilinde grammatikal7q traktatlar jaz7lad7. Q7pshaq tilinde jaz7lg`an 
ra`smiy hu`jjetler L vov qalas7n7n` ha`kimshilik, sot, organlar7na, polyak, ukrain, 
lat7n tilindegi hu`jjetler menen birdey da`rejede qab7llanad7. Solay etip, q7pshaq tili 
koloniyalarda ma`mleketlik ra`smiy is qag`azlar7 ju`rgiziletug`7n til da`rejesine 
ko`teriledi
1
. 
Ha`zirgi Erevan qalas7ndag`7 du`n ya ju`zilik esteliklerdi, eski qol jazbalard7 
saqlaytug`7n ju`da` bay Matenadaran kitapxanas7nda armyan koloniyalar7nda armyan 
alfavitinde, eski q7pshaq tilinde yamasa eski q7pshaq tili tuwral7 armyan tilinde 
jaz7lg`an materiallar bar. Olard7n` ko`pshiligi ele bas7l7p sh7qpag`an, basqa tillergede 
awdar7lmag`an.  
1930-j7l7 Ukraina ‰limler Akademiyas7n7n` tyurkologiyal7q komissiyas7 q7pshaq 
tilinde jaz7lg`an bul hu`jjetlerdi izertlewdi T.‰.Gruninge taps7rad7. ‰.T.Grunin 1944-j7l7 
&Dokument7 na polovetskom yaz7ke XVI v[ degen temada kandidatl7q dissertatsiya 
qorg`ayd7. T.‰.Grunin 298 hu`jjetti transkriptsiya jasag`an. Avtord7n` ko`rsetiwinshe, 
bul hu`jjetler 1559-1567-j7llar aral7g`7nda jaz7lg`an sud qag`azlar7. 
Belgili frantsuz tyurkolog7 Jan Deni Parij ma`mleketlik kitapxanas7nda saqlang`an 
us7nday hu`jjetlerdin` bir qanshas7n frantsuz tiline awdar7p ja`riyalayd7. Jan Denidin` 
bul miyneti &Armyan koloniyas7 ha`m Kamenetstegi waq7yalar jazbas7[ degen atama 
menen Germaniyada Viesvaden qalas7nda 1952-j7l7 bas7l7p sh7qt7. 
Us7 baspada 1611-1613-j7ldag`7 armyan koloniyas7ndag`7 waq7yalar so`z etilgen. 
Qur7l7s7 jag`7nan alt7 bo`limnen turad7. 
1-bo`lim, Kirispe bo`limi bol7p armyan koloniyalar7n7n` tariyx7, armyanlar 
menen qon`s7 ot7rg`an q7pshaqlard7n` qatnas7 ha`m olard7n` tili tuwral7 mag`l7wmat 
berilgen. Sonday-aq, Kamenets, Podol 
skiydegi armyan q7pshaqlar7n7n` tariyx7, 
                                                           
1
 Документы на половецком языке XVI в. Москва. 1967 с. 100. 

 
97
Kamenets armyanlar7n7n` Magdeburgl7q ayr7qsha huquq7-yag`n7y o`z huquqlar7n  
o`zinin` n7zam7 tiykar7nda sheshiwdin` ma`sa`lesi (bul jerdegi armyanlar armyan-
grigoryan diniy iseniminde bolg`an), is qag`azlar7ndag`7 armyan-q7pshaq tilindegi 
awdarmalar7, Kamenetstegi armyan koloniyalar7n7n` tariyx7, armyan-q7pshaq 
tillerindegi jazba hu`jjetlerdin` tekstleri, transkriptsiya ha`m so`zlik berilgen. 
Ekinshi bo`lim Kamenets jazbalar7n7n` tekstleri berilgen. 
U`shinshi bo`limde jazbalarg`a qos7msha tekstler, to`rtinshi bo`limde 
q7pshaqsha-frantsuzsha so`zlik, besinshi bo`limde onamastikal7q ha`m toponimikal7q 
materiallar, alt7nsh7 bo`limde paydalang`an a`debiyatlar berilgen. 
Armyan q7pshaq tekstlerinin` aras7nda diniy ha`m didaktikal7q xarakterge iye 
a`debiy sh7g`armalarda ush7rasad7. Armyan koloniyalar7nda jaz7lg`an jazbalard7n` 
bas7m ko`pshiligi sud islerine arnalg`an protokollardan ibarat. 
Ha`zirge shekem belgili armyan koloniyas7nda jaz7lg`an esteliklerdin` qol 
jazbalar7n7n` san7 ot7zdan aslam. Vena qalas7nda 17, Parijde-5, Venetsiyada-1, 
Rasloviede-7, Krakovta-1 yuridikal7q hu`jjet saqlanad7. Kamenets sot7n7n` ja`ne bir 
kitab7 1979-j7l7 Latviyan7n` arxivinen tab7l7p Kiev arxivine berilgen. XIX a`sirde 
jasag`an ‰.Kushneryan, S.Egizaryants, K.Kushuk-‰oannesovlar ha`m T.‰.Grunin 
miynetlerinde 32 akt kitaplar7 bolg`anl7g`7 tuwral7 mag`l7wmat beriledi. Ha`zir Kiev 
arxivinde sonnan 28 akt kitab7 saqlawl7. Qalg`an to`rt kitapt7n` ta`g`diri belgisiz. Olar 
mazmun7 boy7nsha to`mendegi ma`selelerdi qamt7yd7: 
1. Q7pshaq tili boy7nsha grammatikal7q osherkler. (Vena qalas7nda saqlanad7). 
2. Armyansha-q7pshaqsha so`zlik. (Venada).  
3. Kamenets-Podol skiy armyanlar7n7n` shejiresi. Bun7n` nusqalar7 Venada, Parij 
qalalar7nda saqlang`an. Bun7n` Parijdegi nusqas7n frantsuz ilimpaz7 Jan Deni 
izertlegen. 
4. 1680-j7llar7 Armyan shirkewinde jaz7lg`an, q7pshaq tiline awdar7lg`an hu`jjetler. 
5. 1590-j7l7 jaz7lg`an Armyan kalendar7. Bul da ele ja`riyalang`an joq. 
6. D.Lusik degen adam awdarma jasag`an duwalar kitab7. Vena qalas7nda 
saqlawl7. On7n` 51 duwas7n Grayfenkals degen adam nemis tiline awdar7p &Pol sha  
 
armyan-tatarlar7 tilinin` u`lgisi[ degen atama menen 1912-j7l7 Germaniyada 
ja`riyalad7.  
Kamenets-Podol skiyden tab7lg`an q7pshaq jaz7w7 estelikleri tuwral7 en` da`slepki 
mag`l7wmat bergen ilimpazlar M.Bjshkyan (1890-j7l7) M.Vladimirskiy - Budanov 
(1894-j7l7) bol7p tab7lad7. 1896-j7l7 F.E.Korsh, X.‰.Kushuk-‰oannesov transkriptsiya 

 
98
jasag`an q7pshaq tilindegi 8 hu`jjet boy7nsha Moskva arxeologiyal7q ja`miyetinin` 
ma`jilisinde xabarlayd7. Bul hu`jjetler Korsht7n` u`y arxivinen tab7l7p ‰.Abdullinnin` 
baspag`a tayarlaw7nda Kazan qalas7nda 1976-j7l7 bas7l7p sh7qt7. 
Matenadaran qol jazbalar institut7n7n` ilimiy x7zmetkeri, tariyxsh7 V.R.Grigoryan 
akt kitaplar7ndag`7 armyan tilindegi materiallard7 j7ynap olard7n` ay7r7mlar7n 1963-j7l7 
ja`riyalag`an. Kaments Podol skiy sot7n7n` akt qag`azlar7 aras7nda q7pshaq tilinen 
basqa armyan, polyak, lat7n tillerinde de jaz7lg`an tekstler bar. 
Kitaplar jaz7lg`an qag`azlar ko`lemi birgelki emes, ha`r tu`rli. Ko`lemi 29X43 sm 
14 qoljazba, ko`lemi 19,5X31 sm qag`azg`a jaz7lg`an 41 qol jazba, 27X40,5 sm 
qag`azg`a 31 qol jazba, 20X31,5 sm qag`azg`a 17 qol jazba, 26,5X41,6 sm qol 
jazbalar jaz7lg`an. 31 qol jazba 460 bet qag`azg`a jaz7lg`an. 
Qol jazbalard8n` ul8wma qur8l8s8 to`mendegishe: 
1. Sa`nesi: j7l7, ay7, ku`ni ko`rsetilgen, ant ishken sud yalard7n` at7 jo`ni berilgen. 
2. Negizgi tekst, dawager menen guwalard7n` so`zleri o`zgertilmey jaz7lg`an. Eger 
guwal7q retinde hu`jjet ko`rsetilse qays7 tildegi hu`jjet bol7w7na qaramastan 
ko`shirmesin qosa tikken. 
3. Eki ta`repti de t7n`lap bolg`annan keyingi sud yan7n` qarar7. 
4. Juwmaqlaw: istin` qalay sheshilgeni ha`m akt kitab7na jaz7lg`an7 ush7n 
sud yag`a aqsha to`legeni tuwral7 mag`l7wmat. 
Barl7q akt qag`azlar7n7n` qur7l7s7 us7 ta`rizli. 
 
Tili boy8nsha mag`l8wmatlar: 
ta`nridan avaz keldi-ta`n`riden o`lim haqq7nda saza, hawaz keldi, 
yemga ketmaq oy7m bar-o du`n yag`a ketpek oy7m bar, 
keshmax7ndan son`ra bu du`n yadan-bul du`n yadan o`tken son`, 
eger ki o`lsam na anam bar, na qardashim bar bilirmen ki alar ma`nin` djan7mn7 bu 
ag7rl7xtan xutxar7rlar-eger de o`lsem onda anam bar, tuw7sqan7m bar, olar menin` 
jan7md7 bul azaptan qutqarar7n bilemen. 
Hu`jjetlerdin` tilinde sawda-sat7qqa baylan7sl7 to`mendegi so`zler qollan7lg`an: 
al7shl7-berishli kishi, paylash, bazar, ulash, ziyanl7, axsha, pul, alt7n axsha, kumush 
axsha, som tash7, h.t.b. Alt7n, kumush, sar7 yez, bag7r s7yaql7 metall atlar7 menen birge 
alt7n yuzuk, bilazuk, moyunshax kibi tag`7n7w atamalar7 da ush7rasad7. 
Kiyim kenshek u`y xojal7q buy7mlar7n7n` atamalar7: atlas, x7rm7z7, xas ipak, yash7l 
alt7nl7 kamxa yurgak (ko`rpe) belbag`, tu`rk yag`l7g`7-turk jawl7g`7, bo`rk, xag`7t-

 
99
qag`az, xatun kishinin` bo`rki, etik, yalan ton, tulki ton, teri ton, z7ndan, turm7sl7q 
zatlard7n` atamalar7: xashux, b7shax, balta, er, noxta, yugan, xamsh7 h.t.b. 
Ja`miyetlik-siyasiy leksika: ag`a-starshina, biy, biylik, biyag`a, elshilik, sultan, 
xan, xan7sha, bitikshi- yaz7wshi, tilmash, tilmashl7q, el ulus, veliat, mamlakat, tora, 
torashi, av-ev, su bash7-a`sker bas7, dastur, borsh, aldawshi, davikar, karaxshi, otunsh, 
tan7k-guwa, tan7xl7q-guwal7q, djaza, djuapker, kefil h.t.b. 
Ka`sip iyelerin bildiretug`7n so`zler: alt7nshi, bishaksh7, olmash7, etikshi, 
etikshilik, xabaxshi, xazanshi, xoyshi, oy7nshi, shabonshi, usta, tamgashi, tukshi, 
tiyirmanshi, bitikshi, sazgerlik h.t.b. 
Qol jazbalarda ko`plegen tu`rkiy antroponimlerde ush7rasad7 Koksha, Yolmelik, 
Uluxatun, Sultan, Shad bey, Esan bey, Edil, X7d7r, Oraz, Xazar, Chortan, Ayd7n, 
Yanshura, Xarakash, Zakariya, Urum, Murad, M7rza, Zadig xaznashi, Yurka etikshi, 
Tavit sh7raxsh7, Lazar tukshi, Naum tiyirmanshi h.t.b. 
 
š23. Orta a`sirlerdegi xanlard8n` jarl8qlar8  
ha`m bitikleri 
 
Tu`rkiy xal7qlar7n7n` tariyx7nda orta a`sirlerde uyg`7r ha`m arab jaz7w7nda 
jaz7lg`an is qag`azlar7, ken`se hu`jjetleri, xanlard7n` jarl7qlar7 ha`m bitikleri gezlesedi. 
Bul hu`jjetler basqa da ko`rkem a`debiy, ilimiy sh7g`armalar menen birge tu`rkiy 
xal7qlar7 tilinin` tariyx7n izertlewde bahal7 mag`l7wmatlar beredi. XIV-XV a`sirlerde 
A`mir Temir tiykar7n salg`an Temuriyler ma`mleketi ha`m Alt7n Orda da jaz7lg`an 
hu`jjetlerdin` ay7r7mlar7 to`mendegiler: 
A`mir Temirdin` tasqa jazd8rg`an jaz8wlar8 
Tu`rkiy xal7qlar7n7n` jaz7w ma`deniyat7 tariyx7nda tasqa jaz7lg`an jaz7wlar belgili 
or7nd7 iyeleydi. Orxon-Enisey estelikleri, Talas estelikleri, Q7rg`7zstannan tab7lg`an 
siriya jaz7w7n7n` qald7qlar7, islam da`wirinde qabir bas7ndag`7 ha`ykel taslarg`a 
jaz7lg`an ko`p sanl7 estelikler bun7n` ayq7n da`lili. 
A`mir Temirdin` 1391-j7l7 Alt7n Orda xan7 Toxtam7sqa qars7 atlan7s7 waqt7nda 
jazd7rg`an esteligi bar. Orta a`sir tariyxsh7lar7 Nizamatdin Sham7y, Sharapatdin 
Yazd7yd7n` mag`l7wmatlar7na qarag`anda, Turan sah7pq7ran7 A`mir Temir 1391-
j7ld7n` aprel  ay7nda Alt7n Orda xan7 Toxtam7sqa qars7 atlan7sqa sh7g`ad7. Bul a`skeriy 
atlan7st7 tariyxta qald7r7w maqsetinde tasqa oy7p bitig jazd7rg`an. Ull7 tawdag`7 
(Qazaqstan) Qarsaqbay ka`n`i a`tirap7ndag`7 bul bitig tast7 1937-j7l7 geolog, akademik 

 
100
Qan7sh ‰mantaevish Satbaev taw7p, ilimiy ja`miyetshilikke xabarlayd7. Ha`zirgi 
waq7tta bul tas Sankt-Peterburgta Ermitajd7n` Orta Aziya xal7qlar7 ma`deniyat7 
bo`liminde saqlanad7. 
 
Jaz7wd7n` da`slepki u`sh qatar7 arab jaz7w7nda, keyingi segiz qatar7 uyg`7r 
jaz7w7nda jaz7lg`an. Arab jaz7wl7 tekst &bismilla[ so`zi menen baslang`an, biraq 
keyingi eki qatar7 o`shkenligi sebepli oq7w mu`mkinshiligi joq. 
Uyg`7r jaz7wl7 tekst jaqs7 saqlang`an: 
1. Tarix yeti yu`z toqsan u`shte qoy 
2. Y7l yazn7n` ara ay Turann7n` sultan7 
3. Temurbeg u`sh yu`z m7n` sherig birle islam ushun Toqtam7sh xan7 
4. Xan7g`a yor7d7. Bu yerge yetib belgu bolsun teb 
5. Bu toban7 qopard7 
6. Ta`n`ri nisfat bergay inshalla 
7. Ta`n`ri el kishige rahmat q7lg`ay, bizni duwa bile 
8. Yad q7lg`ay 
Bul teksttin` ekinshi qatar7ndag`7 &yaz[ so`zi &ba`ha`r[ ma`nisin bildiredi. 
Ma`selen, Orxon-Enisey esteliginde de, &yaz[ - ba`ha`r, &yay-jaz[ degen ma`nilerdi 
bildiredi. Us7 so`zdin` ay7r7m qald7qlar7n ha`zirgi tilimizde de ush7rat7wg`a, bolad7: 
&jayla-jazla[, &jaylaw-jazlaw[, &la`ylek keldi yaz bold7[-[la`ylek keldi ba`ha`r bold7[ 
degen ma`nide, u`shinshi qatardag`7 &xan7[ so`zinen keyin eki-u`sh ha`rip o`shken, 
oq7w mu`mkinshiligi joq. 
Belgili tyurkolog N.N.Poppe bul estelik tuwral7 &Temurd7n` Qarsaqbay esteligi[ 
degen maqalas7n ja`riyalad7
1
.  
2. Alt7n Orda xan7 Toqtam7st7n` Pol sha koroli Yagoylog`a jollag`an jarl7g`7. 
Toqtam7s xann7n` jarl7g`7 ko`lemi jag`7nan eki bet qag`azd7n` on` ta`repine 
uyg`7r jaz7w7nda jaz7lg`an. Birinshi qag`azg`a 13 qatar, al ekinshi qag`azg`a 12 qatar, 
ul7wma 25 qatar jaz7w jaz7lg`an. 
Jarl7q 1393-j7l7 jaz7lg`an. Jarl7q &Toqtam7sh so`zu`m Yagoylag`a[ dep baslanad7. 
Birinshi qatardag`7 (Toxtam7sh so`zu`m), 6-qatard7n` birinshi so`zi (bizge), ekinshi 
bet birinshi qatardag`7 (ta`n`ri bizni yarl7qab), 5-qatardag`7 &bizge[ so`zleri alt7n s7ya 
menen jaz7lg`an. 
                                                           
1
 1. Поппе Н.Н. Карсакпайская надпись Темура. Труды отделения Востока. Том II. Л. 1940. с. 185-187. 

 
101
Jarl7qt7n` 23-25-qatarlar7nda jaz7lg`an sa`nesi ko`rsetilgen: &Taqag`u y7l tarix yeti 
yu`z toqsan beshte rajap ay7n7n` sekiz yang7da ordu tag`da eru`rde bitikledimiz[ 
(Taw7q j7l7 tariyx jeti ju`z toqsan besinde rajap ay7n7n` segizinshide orda Tawda 
ekenligimizde jazd7q). 
Jarl7q 1834-j7l7 Moskva qalas7nan Rossiya s7rtq7 isler ministrliginin` arxivinen 
tab7lg`an. 1921-j7ldan baslap Varshavada Orayl7q arxivte saqlanbaqta. Bul hu`jjetti 
V.V.Radlov, A.K.Kazembek, ‰.N.Berezin rus tiline awdarma jasad7. 
‰.N.Berezin 1890-j7l7 ja`riyalap, on7 tariyx7y-filologiyal7q bag`darda izertledi. 
Akad. V.V.Radlovt7n` 1888-j7l7 &Toxtam7s ha`m Temur Qutlug`t7n` jarl7g`7[ 
degen atamada, G.‰.Sultanovt7n` &Alt7n Orda xanlar7n7n` xat7[ degen atamadag`7 
maqalalar7 ja`riyaland7
1
. 
3. Temur Qutlug`t7n` jarl7g`7. 
Alt7n Orda xanlar7n7n` biri Temur Qutlug`t7n` 1397-j7l7 Dnepr da`r yas7n7n` 
boy7nda jaz7lg`an jarl7g`7 bar. Jarl7q uyg`7r jaz7w7nda jaz7l7p qatarma-qatar arab 
jar7w7ndag`7 transliteratsiyas7 berilgen. Uyg`7r jaz7w7ndag`7 tekst qoy7w qara s7ya 
menen, al arab jaz7w7ndag`7 transliteratsiyas7 jin`ishke etip q7z7l s7yada jaz7lg`an. 
Uz7nl7g`7 26,5 sm, eni 23 sm.li orama qag`azg`a jaz7lg`an hu`jjette 55 qatar jaz7w bar. 
Jarl7qt7n` birinshi qatar7 &Temur Qutlug` so`zu`m[ dep baslan7p tema x7zmetin 
atqarad7. Jarl7qt7n` ekinshi, u`shinshi qatarlar7 sa`l ishkerirekten jaz7lg`an, shamas7 
mo`r bas7p tast7y7qlaw ush7n or7n qald7r7lg`an  bol7w7  kerek.  Biraq  mo`r  bas7l7p 
tast7y7qlanbag`an, hu`jjettin` son`7nda jaz7lg`an sa`nesi ko`rsetilgen. &Tarix sekiz 
yu`zde bars y7l7 shaban ay7n7n` alt7nsh7 ku`nide Uzu suw7n7n` kanarida Mujavaranda 
erurda bitildi[. (Tariyx segiz juzde (1397) bar7s j7l7 shaban ay7n7n` alt7nsh7 ku`ni. Uzu 
suw7n7n` jag`as7nda Mujavaranda ekenligimizde bitildi). Bul estelikti de akad. 
V.V.Radlov 1888-j7l7 &Toxtam7s ha`m Temur Qutlug` jarl7g`7[ maqalas7nda izertledi. 
4. Shahrux xan jarl7g`7. 
Jarl7q uyg`7r jaz7w7nda bir bet qag`azg`a jaz7lg`an, 13 qatardan ibarat. Jarl7qt7n` 
bas7na tema retinde &Shahruh Bahadur so`zum[ dep jaz7lg`an. Ekinshi ha`m 
u`shinshi qatarlar qatard7n` yar7m7nan baslan7p jaz7lg`an, segizinshi ha`m tog`uz7nsh7 
qatarlard7n` ald7nda da bos or7n qald7r7lg`an. Son`g`7 12-13 qatarlarda hu`jjettin` 
jaz7l7w sa`nesi ko`rsetilgen: &Tarix sekiz yu`z yigirmi bishide, lu y7l muharram ayn7n` 
                                                           
1
 Радлов В. Ярлыки Тохтамыша и Темур-Кутлуга. –Записи Восточного отделения. Т.Ш. 1888. с. 1-40. 
Султанов Г.И. Письма Золото-ордынских ханов. Тюркологических сборник. Москва, 1978. с. 234-251 

 
102
yigirmi ikkiside Bag`-i Shaharda bitildi[. (Tariyx segiz ju`z jigirma besinde, ul7w j7l7, 
muharram ay7n7n` ekisinde Bag`7 sha`ha`rde jaz7lad7)
1
. 
Hu`jjette keltirilgen mag`l7wmatqa qarag`anda Shahruh xan jarl7g`7 1422-j7l7 
Gerat qalas7na jaq7n jerdegi Bag`7 Sha`ha`rde jaz7lg`an. 
Ekinshi ha`m u`shinshi, on birinshi, on u`shinshi qatarlard7n` u`stine eki ret 
mo`r bas7lg`an. Tekstte &ul7w[ so`zi jumsalg`an7 d7qqatqa 7lay7q. Orxon-Enisey 
esteliklerinde q7tay tilinen kirgen &Lu[ so`zi jumsal7p &a`yda`rha[ ma`nisin an`latsa, 
Ab7lg`az7 Bahad7r xann7n` &Shejireyi tu`rk[ sh7g`armas7nda &bal7q[ degen ma`nisinde 
jumsalg`an. Bul hu`jjette &ul7w j7l7[ so`zinin` jumsal7w7 keyingi a`sirlerde de q7taysha 
mu`shel atlar7n7n` saqlan7p qalg`an7n ko`rsetedi. Qaraqalpaq aw7z eki so`ylew tilinde 
&ul7w j7l7[ so`zi elege shekem saqlan7p qalg`an. 
 
 
 
5. M7rza Omar shay7x jarl7g`7. 
Zahiriddin Muhammed Bab7rd7n` a`kesi Omar shay7xt7n` Marg`ulanl7 Mir Sayd 
Ahmedke bergen n7shan7 (guwal7qnama) uyg`7r jaz7w7nda 1469-j7l7 jaz7lg`an. Ko`lemi 
jag`7nan bir bet qag`azg`a 13 qatar jaz7w jaz7lg`an. 
N7shan &Sultan Omar shay7q Bahad7r so`zu`m[ dep baslanad7. 
Hu`jjet Andijanda jaz7lg`an. Bul tuwral7 mag`l7wmatt7 12-13 qatarlarda 
ush7ratam7z: &Muhurlug` n7shan ud y7l shavval ay7n7ng yigirmi sekizi Andiganda 
bitildi[ (mo`hirli n7shan s7y7r j7l7 shavval ay7n7n` jigirma segizinde Andijanda jaz7ld7). 
N7shann7n` arqa ta`repine jeti ret mo`r bas7lg`an. Jarl7qt7 1902-j7l7 V.V.Bartol d 
Orta Aziyag`a ilimiy sapar7 waqt7nda Marg`ulanl7 Jorabek degen adamnan alad7. Bul 
jarl7qt7 akad. P.M.Melioranskiy &Omar sheyx sultann7n` uyg`7r jaz7w7nda jaz7lg`an 
hu`jjeti[ degen atamada 1906-j7l7 Sankt-Peterburgta ja`riyalad7. Or7s tiline awdarma 
jasad7, transkriptsiya isledi
a`
. 
6. Abiw Sayd Sultan jarl7g`7. 
Abiw Sayd A`mir Temirdin` shawl7g`7 bolg`an adam. (Sultan Abiw Sayd bin 
Muhammed bin Miranshah M7rza bin Temirbek). Ol 1427-1469-j7llar7 o`mir su`rgen. 
Abiw Sayd bitigi 1468-j7l Azerbayjan sultan7 Aq-quyunl7 Uzun Xasan hu`kimdarg`a 
arnap jaz7lg`an. Uz7n Xasan yamasa Hasan bek 1453-1478-j7llar7 azerbayjan sultan7 
                                                           
1
 Sertkaya O.F. Lslami devrenin uygur harfli eserlerine toplu bir bakis-Bochum/.1977/ s. 10. 

 
103
bolg`an adam. Bitik uyg`7r jaz7w7nda jaz7l7p, so`zbe-so`z arab grafikas7na 
transliteratsiya jasalg`an. Orama qag`azg`a jaz7lg`an 7-8 qatar jaz7wdan ibarat. 
Ha`zirgi waq7tta Stambuldag`7 Tonqap7 saray7 muzeyinin` arxivinde   E-12307 
shifri menen saqlanad7.    
Jarl7qqa &Sultan Abu Sayd qurg`an so`zim[ dep tema qoy7lg`an. Tekst &Hasan 
begge sa`lam tegesh so`z ulkim[ dep dawam etedi. Jarl7qt7n` 75-76 qatarlar7nda 
jaz7lg`an sa`nesi ko`rsetilgen: &S7shqan y7l7 rabiw-l-avval ay7n7n` yigirma ekiside 
Miyanada erkande bitildi[. (T7shqan j7l7 rabiu-l-avval ay7n7n` jigirma ekisinde (1468-
j7l 10-sentyabr ) Miyanada jaz7ld7). 
&Miyana[-Azerbayjandag`7 bir qalan7n` at7. Joqar7da ko`rsetilgen jarl7q ha`m 
bitiklerden basqa Alt7n Orda xanlar7n7n` tu`rk sultanlar7na jazg`an to`mendegi 
hu`jjetleri ush7rasad7: 
1. Ulug` Muhammedtin` Murat ekinshi sultang`a 1428-j7l7 jazg`an bitigi; 
2. Mahmudt7n` Fatih Sultan Muhammedke 1466-j7l7 jazg`an bitigi; 
3. Ahmed xann7n` Fatih Sultan Muhammedke 1477-j7l7 jazg`an bitikleri bar. 
Sonday-aq, Q7r7m xanlar7n7n` jarl7qlar7 menen bitikleri de saqlang`an: 
1. 1453-j7l7 jaz7lg`an Haj7 Gerey tarxann7n` jarl7g`7;         
2. Men`li Gereydin` Fatih Sultan Muhammedke jibergen eki bitigi;     
3. A`minek hu`kimdard7n` Fatih Sultan Muhammedke jazg`an eki bitigi 
ush7rasad7. Temuriyler ma`mleketi ha`m Alt7n Orda da`wirinde jaz7lg`an xanlard7n`  
jarl7qlar7n ja`riyalaw, awdarma jasaw, izertlew boy7nsha ko`plegen tyurkolog 
ilimpazlar o`z u`leslerin qost7. ‰limpazlardan ‰.N. Berezin
1
, V.D.Smirnov
2
, 
S.E.Malov
3
, Xasan Abdullah ul7
4
, Osman Sertkayalard7n` miynetleri salmaql7
5
. 
Tu`rk ilimpaz7 Aqdesh Qurat Stambuldag`7 Tonqap7 saray7 muzeyinde 
saqlanatug`7n Alt7n Orda, Q7r7m, Orta Aziya xanlar7n7n` jarl7qlar7 menen bitiklerin 
toplap 1940 j7l7 Stambulda jariyalad7
6
. Kitap qur7l7s7 boy7nsha u`sh bo`limnen ibarat. 
Birinshi bo`limde Alt7n Orda xanlar7n7n` turk xanlar7na jazg`an bitikleri berilgen. 
Ulug` Muxammed, Mahmud, Axmed xann7n` bitikleri berilgen. Ekinshi bo`limde 
Q7r7m xanlar7 Xaj7 Gerey Tarxann7n`, Men`ligerey sultann7n`, A`minek 
                                                           
1
 И.Н. Березин. Ханские ярлыки. I, Ярлык Тохтамыша.-Казань, 1850-Ханские ярлыки, II, Ярлык Темур-
Кутлуга, Казань, 1851. 
2
 В.Д. Смирнов. Татарско-ханские ярлыки. Симферополь, 1917. 
3
 С.Е. Малов. Изучение ярлыков и восточных грамот. Сб. статьей Академику В.А. Гордлевскому к его 70 
летию. М, 1953. с. 187-195. 
4
 Abdullah og`li Hasan. Birinci Mengli Giray Han yarligi. Turk. Mec. IV. –S. 99-109. 
5
 Sertcaya O.F. Uygur harfler yle yazilmis bazi mazmun parsalar. II. Istambul, 1975. 
6
 Kurat Akdes Nimet. Topkapi Sarayi Muzesi Arsivindeki Altin Ordu, Kirim ve Turkistan hanlarina ayt Yarlik ve 
bitikler. Istambul, 1940. 

 
104
xu`kimdard7n` bitikleri berilgen. U`shinshi bo`limde Turkistandag`7 Temuriylar 
ma`mleketinin` sultanlar7 Abiw Saydt7n`, Toxtam7s xann7n`, Temur Qutlug`t7n` 
jarl7qlar7 berilgen. 
Orta a`sirlerde Temuriyler ma`mleketi ha`m Alt7n Orda aymag`7nda ko`p sanl7 
yuridikal7q hu`jjetler jaz7lg`an. Bul hu`jjetlerdi teren` ha`m ha`r ta`repleme u`yreniw 
g`a`rezsiz ma`mleketimizdin` jan`a tariyx7n jaz7w isinde, o`zimizdin` o`zligimizdi 
qayta tan7wda, sonday-aq qaraqalpaq tili tariyx7y grammatikas7n izertlewde de 
jaq7nnan ja`rdem beredi. 
 
š24. Alt8n Orda da`wirinde jaz8lg`an a`debiy sh8g`armalar. 
Kutbt8n` &X8sraw ha`m Shiyrin[ sh8g`armas8 ha`m on8n` tili
 
 
XIV a`sirde do`retilgen a`debiy sh7g`armalard7n` ishinde turkiy tilde jaz7lg`an 
Kutbt7n` &X7sraw ha`m Shiyrin[ da`stan7 da belgili or7n iyeleydi. Bul da`stan talantl7 
azerbayjan shay7r7 Nizamiyd7n` pars7 tilinde jaz7lg`an & X7sraw ha`m Shiyrin[ 
sh7g`armas7n7n` erkin awdarmas7 bol7p tab7lad7. 
Kutbt7n` &X7sraw ha`m Shiyrin[ poemas7n7n` bir qol jazba nusqas7 bol7p 
ha`zirgi waq7tta Parij milliy kitapxanas7nda 1312 shifr7 menen (Angien and Turk) 
saqlanad7. Poema 1341-j7l7 jaz7p pitkerilgen. 1383-j7l7 Egipette Aleksandriyada q7pshaq 
shay7r7 Berke Fakix ta`repinen qayta ko`shirilgen. Akademik A.N. Samoylovish 
o`zinin` &Orta Aziyal7q turk a`debiy tilinin` tariyx7 ma`selesine[ (Mir-Ali-Shir,-L, 
1928, 6-bet) miynetinde bul poema da`slep Alt7n Orda da do`retilgen, son` Egipette 
ko`plegen kemshilikler menen qayta ko`shirilgen degen pikirdi bildiredi. 
 
1934-j7l7 A.N. Samoylovish Stambulda bolg`an tilshilerdin` ekinshi kongresinde 
& X7sraw ha`m Shiyrin[ poemas7 boy7nsha bayanat jasad7, bul bayanat 1935-j7l7 
Turkiyada ja`riyaland7. 
&X7sraw ha`m Shiyrin[ poemas7 pol 
shal7 sh7g`7s tan7wsh7 Ananiyaz 
Zayonshkovskiy ta`repinen teren` izertlendi. Ol 1945-j7l7 da`stann7n` tol7q teksti 
ha`m faksimilesin, 1948-j7l7 qol jazban7n` faksimilesin ha`m transkriptsiyas7n, turkiy 
tiller so`zligin Varshavada ja`riyalad7. On7n` son`g`7 miynetinde bul da`stann7n` 
poetikas7 ha`m stilistikas7na baylan7sl7 izertlewleri berildi. 
Bul estelik boy7nsha en` tiykarg`7 izertlew jum7slar7n7n` biri A`mir Nadjipke 
tiyisli. Ol 1979-j7l7 Moskva qalas7nda &XIV a`sir turkiy tillerinin` tariyx7y-sal7st7rmal7 

 
105
so`zligi[ (Kutbt7n` &X7sraw ha`m Shiyrin[ da`stan7 materiallar7 tiykar7nda) miynetin 
ja`riyalad7. Bul miynette turkiy so`zler qatlam7 orxon-enisey ha`m eski uyg`7r jazba 
esteliklerine sal7st7rmal7 bag`darda izertlendi. 
Kutbt7n` & X7sraw ha`m Shiyrin[ poemas7n7n` qol jazbas7 ko`lemi jag`7nan 280 
betten ibarat bol7p, ha`r bette 42 qatar qos7q berilgen, 90 bapqa bo`lingen. Kirisiw 
bo`liminde da`stann7n` 1340-j7l7 qayt7s bolg`an O`zbek xann7n`  ekinshi ul7 Aq 
Ordan7n` shahzadas7 T7n7bek ha`m on7n` hayal7n7n` hurmetine arnal7p jaz7lg`an7 
ayt7lad7. 
Kutb erkin awdarma jasag`an. Poeman7n` qur7l7s7na Alt7n Orda xanlar7n7n` 
saraylar7, turm7s7, olard7n` joqar7 adamgershiligin ko`termelep jaz7lg`an ba`yitler 
kirgizilgen. Nizamiyd7n`  poemas7nda 7000 ba`yit bolsa, on7n` awdarmas7nda 4700 
ba`yit bar. &X7sraw ha`m Shiyrin[ poemas7nda 2500 den aslam tu`rkiy so`zler 
jumsalg`an. 
Bul miynettin` tilin izerlegen prof. A`. Nadjiptin` bergen mag`l7wmat7na 
qarag`anda , &X7sraw ha`m Shiyrin[ XIV a`sirde jaz7lg`an &Muhabbatnama[ , 
&Gulistan-bit-Turkiy[ sh7g`armalar7nan tili jag`7nan a`dewir o`zgeshelikke iye, al 
&Rabg`uziy q7ssalar7[ ha`m &Nehjul-Feradis[ miynetlerinin` tiline jaq7n. 
&Muhabbatnama[, &Gulistan-bit-Turkiy[ den o`zgesheligi on7n` leksikas7nda, 
ha`tte M.Qashg`ariy so`zliginde ush7raspaytug`7n ay7r7m go`nergen so`zler 
jumsalg`an: arqun-a`ste, ajun-du`n 
ya, asr7-ko`p, ardam-sheberlik, absam-t7n7sh 
h.t.b. Ko`plegen do`rendi so`zler uyg`ur tili ush7n ta`n bolg`an so`z jasawsh7 affiksler 
arqal7 jasalg`an (qutg`arg`u, qutulg`u). Leksikas7n statistikal7q esaplaw on7n` so`zlik 
quram7nda q7pshaq ha`m og`uz tillerinin` birlikleri aralas ekenligin ko`rsetedi. 
 
 
 
 
 
 
š25. Sayf8 Saray8n8n` &Gulistan-bit-turkiy[ sh8g`armas8 ha`m on8n` tili 
 

 
106
Sayf7 Saray7n7n`  bul miyneti talantl7 pars7 shay7r7 Saadiydin` &Gulistan[ 
sh7g`armas7n7n` turkiy tiline erkin awdarmas7 bol7p tab7lad7. Avtord7n` tuw7lg`an 
ha`m o`lgen j7llar7 belgisiz, XIV a`sirde jasag`an. 
1915-j7l7 venger ilimpaz7 Y.Tori Gollandiyadan Sadiyd7n` &Gulistan[ 
sh7g`armas7n7n` turkiy tiline awdarma jasalg`an variant7 tab7lg`an7n xabarlayd7. 1950-
j7l7 turk ilimpaz7 F.N.Uzluk Gollandiya ma`mleketindegi Leyden universitetinin` 
kitapxanas7nda 11553 shifr7 menen saqlanatug`7n qol jazban7n` ko`shirmesin al7p, 
1954-j7l7 Anqara qalas7nda kiris ha`m tusinik so`zler menen bast7r7p sh7g`arad7. Qol 
jazba jaqs7 saqlang`an, ko`lemi jag`7nan 372 bet, ha`r bir betke 13 qatar jaz7w 
jaz7lg`an. Birinshi betinde to`rt qatar qos7q Shahzada Axmettin` Egipetke keliw 
mu`na`sibetine baylan7sl7 jaz7lg`an. Jalay7r sultan7 Axmet Azerbayjan ha`kimlerinen 
biri bolg`an adam. Ol 1382-1410-j7llar7 ha`kimlik etken. 1385-j7l7 on7n` a`skerleri 
A`mir Temur menen bolg`an ur7sta jen`iledi. A`mir Temurdan jen`ilisten keyin 
shahzada Axmet Egipetke ketedi; &Gulistan-bit turkiy[din` birinshi betinde jaz7lg`an 
qos7q a`ne us7 da`wirlerge sa`ykes keledi. 
Qol jazban7n` to`rtinshi betinen awdarma baslanad7. Turk ilimpaz7 Taymas 
Battal Ankarada &Turk dili arasht7rmalar7 y7ll7g`7[ jurnal7nda &Seyf Saray7n7n` 
Gulistan terjumesin go`zden keshirish[ degen maqalas7n ja`riyalad7. Taymas Battal 
esteliktin` tilin izerlew bar7s7nda on7n` q7pshaq tilinde jaz7lg`an7n an7qlayd7.  
Tili tuwral7 aytatug`7n bolsaq, tili a`piway7 ha`m xal7qqa tusinikli. Or7ns7z tu`rde 
arab-pars7 so`zleri ha`m so`z dizbekleri jumsalmag`an. 
Sayf7 Saray7n7n` &Gulistan-bit-turkiy[ sh7g`armas7n7n` keynine tu`rkiy tilde 
jaz7lg`an segiz g`a`zzel ha`m olard7n` avtorlar7 berilgen. Ma`selen, us7 waq7tqa 
shekem belgisiz bol7p kelgen shay7rlar Mavlan Kadi, Muxsin, Mavlan ‰skax, 
Abdulmajit, Tog`l7 Xoja Xasan og`l7 h.t.b. So`zlik quram7nda 1136 tu`rkiy so`zleri 
jumsalg`an. 
Bul estelik boy7nsha arnawl7 ilim izertlew jum7s7n al7p barg`an prof. A`. Nadjip 
bol7p tab7lad7: &XIV a`sir esteligi Sayf7 Saray7n7n` &Gulistan sh7g`armas7 ha`m on7n` 
tili[ degen miyneti Alma-Ata qalas7nan 1975 j7l7 bas7l7p sh7qt7. 
 
š26. Ab8lg`az8 Bahad8r xann8n` &Shejireyi turk[ sh8g`armas8 ha`m  
on8n` tili 
 

 
107
Ab7lg`az7 Bahad7rxannan miyras bol7p eki tariyx7y miynet qald7. Birinshisi 
&Shajaraiy Tarakima[ sh7g`armas7 1658-1661-j7llar7 jaz7lg`an. Bul miynette tu`rkmen 
xalq7n7n` kelip sh7g`7w7 xaqq7nda bahal7 mag`l7wmatlar beriledi. 
 
Bul miynette at7 a`psanag`a aylang`an Og`uzqag`an ha`m on7n` a`wladlar7 
tu`rkmen ur7wlar7-sal7r, bayand7r, teke, yawm7t, tevashi, xizr eli, sar7q, er sar7 h.t.b. 
kelip sh7g`7w tariyx7 bayanlang`an. Bul miynet Ab7lg`az7 Baxad7rxann7n` o`zinin` 
ko`rsetiwine qarag`anda tu`rkmen mollalar7 , shay7xlar7, beklerinin` o`tinishine 
baylan7sl7 jaz7lg`an. Miynettin` kritikal7q teksti, rus tiline awdarmas7 1958-j7l7 
akademik A.N.Kononov ta`repinen tayarlan7p Sankt-Peterburgta bas7p sh7g`ar7ld7. 
Ab7lg`az7n7n` ekinshi miyneti &Shejireyi tu`rk[ dep atalad7, 1663-1664-j7llar7 
jaz7lg`an. 
Bul miynet qur7l7s7 jag`7nan kirisiw ha`m tog`uz baptan ibarat: 
1. Adam atadan tu`rklerdin` a`yyemgi xanlar7n7n` biri Mongol xang`a shekemgi 
waq7yalar. 
2. Mongol xannan Sh7n`g`7s xang`a shekemgi tariyx. 
3. Sh7n`g`7s xann7n` tuw7l7w7nan baslap qayt7s bolg`ang`a shekemgi waq7yalar. 
4. Sh7n`g`7s xann7n` u`shinshi ul7 Ug`aday xan (1227-1241) ta`riypi 
(Mongoliya, Q7tayda). 
5. Sh7n`g`7s xann7n` ekinshi ul7 Chag`atay xann7n` ta`riypi. 
6. Sh7n`g`7s xann7n` genje ul7 Toluyxan a`wladlar7n7n` ‰randa xanl7q etiw 
ta`riypi. 
7. Sh7n`g`7s xann7n` u`lken ul7 Josh7xan a`wladlar7n7n` Da`shti q7pshaqta xanl7q 
etkenligi ta`riypi. 
8. Josh7xann7n` besinshi ul7 Shayban7 xan a`wladlar7n7n` Maverannaxr, Q7r7m, 
Turanda xanl7q q7lg`anlar ta`riypi. 
&Shejireyi tu`rk[ miynetinde tu`rkiy qa`wimlerinin` tariyx7na, etnografiyas7 
ha`m tiline baylan7sl7 bay mag`l7wmatlar saqlang`an. Qaraqalpaq tili tariyx7n 
u`yreniwde a`hmiyetli ta`repi Ab7lg`az7n7n` Xorezm ha`m Qaraqalpaqstan 
aymag`7nda jasaw7, Arall7lard7n`  ja`rdemi menen xan bol7w7, on7n` miynetinde 
Qaraqalpaqstan onamastikas7na baylan7sl7 mag`l7wmatlar saqlan7w7 bol7p esaplanad7.  
Son7n` menen birge bul miynette ur7w atamalar7n7n` kelip sh7g`7w7, so`zlerdin` 
etimologiyas7na baylan7sl7 pikirleri berilgen. 
Ma`selen, &mongol[ so`zinin` kelip sh7g`7w7 tuwral7. Bun7n` tiykar7 &mun`[ 
mun`n7n` ma`nisin barl7q tu`rkler biledi, &qayg`7[ demek, al &ul[ mongol tilinde 

 
108
&sada[, &hawaz[, &daw7s[ degendi bildiredi demek, mongol-qayg`7l7 hawaz degennen 
kelip sh7g`ad7 dep jazad7. 
&Adam[ so`zinin` kelip sh7g`7w7 tuwral7. &Adam[ arab so`zidur, arablar jerdin` 
q7rt7s7, betin &adam[ deydi, adam jerdin` betinen al7ng`an top7raqtan jarat7lg`annan 
son` &adam[ atalad7, dep ko`rsetedi.  
&Uyg`7r[ so`zinin` kelip sh7g`7w7 tuwral7. Og`uzxan o`z a`kesi Qaraxan menen 
bolg`an ur7sta o`zine ja`rdemge ja`mlesip kelgen tuw7sqanlar7na &uyg`7r[ dep at 
qoyd7. &Uyg`7r[ hasl7 tu`rkiy so`z bol7p &uy7w[ so`zine baylan7sl7: 
&Aytarlar su`t uy7d7. Su`t ekeninde bir-birinen ay7r7lar edi, qat7q bolg`annan 
son` bir-birine jab7sa turar. Tuw7sqanlar7 kelip Og`uzxann7n` ayag`7na eki qollar7 
menen bekkem jab7sqanlar7 ush7n xan olarg`a &uyg`7r[  dedi[. 
Akademik Andrey Nikolaevish Kononov 1948-j7l7 &Shejireii tarakima &Xiywa 
xan7 Abulgaz7n7n`  miyneti[ degen temada doktorl7q dissertatsiya jaqlad7
1
. 
Sergey Nikolaevish ‰vanov 1969-j7l7 Tashkent qalas7nda &Abul-g`az7 xann7n` 
Shejireyi tu`rk miyneti. Grammatikal7q osherk[ degen temada doktorl7q dissertatsiya 
qorg`ad7
2
 . 
 
Qaraqalpaq a`debiy tilinin` tariyx8 
 
š27. Qaraqalpaq a`debiy tilinin` qa`liplesiw o`zgeshelikleri 
Qaraqalpaq a`debiy tilinin` payda bol7w ha`m qa`liplesiw basq7shlar7 tart7sl7 
ma`selelerdin` biri. XVIII-XX a`sirlerdegi jazba esteliklerdin` tilin ay7r7m ilimpazlar 
eski o`zbek tilinde jaz7lg`an dep tast7y7qlasa, ekinshi topardag`7 ilimpazlar, qaraqalpaq 
tilinin` ay7r7m so`zleri aralasqan kitab7y til s7pat7nda bahalayd7, u`shinshi topardag`7 
ilimpazlar o`zinin` normalar7 jag`7nan eski o`zbek tiline jaq7n u`stem klass ha`m din 
iyelerinin` tili qusag`an bir-birine qarama-qars7 pikirlerdi bildiredi. Bul ma`seleni 
dur7s tu`siniw ush7n &milliy til[, &a`debiy til ha`m on7n` tu`ri[ degen tu`siniklerdi 
an7qlap al7w7m7z za`ru`r. 
Milliy til xal7qt7n` millet bol7p qa`liplesiw da`wirlerine sa`ykes keledi. Milliy til 
bol7w7 ush7n millettin` qa`liplesiwi, milliy jaz7w7na iye bol7w7 kerek. Qaraqalpaq milliy 
                                                           
1
 Кононов А.Н. «Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Газиб хана Хивинского» –М. –Ленинград, 1948. 
2
 
Иванов С.Н. «Родословная древо тюрок: Абул-Гази хана. Грамматический очерк»    -Ташкент, 
1969.
 

 
109
a`debiy tilinin` qa`liplesiwi qaraqalpaq milletinin` qa`liplesiwi menen t7g`7z 
baylan7sl7. 
XIX a`sir qaraqalpaq xalq7n7n` siyasiy ja`miyetlik ha`m ma`deniy o`mirinde 
u`lken  iz qald7rg`an da`wir bold7. 
Qaraqalpaq xalq7 XIX a`sirdin` bas7nda Xorezm oypat7na, o`zlerinin` ata-
babalar7n7n` ma`kan7na qaytadan ko`ship kelip tol7q ma`kan bast7. Bur7n ko`shpeli, 
yar7m ko`shpeli turm7s keshirgen bolsa, endi ot7r7qsh7 xal7qqa ayland7. 
1873-j7l7 A`miwda`r yan7n` on` jag`al7g`7n patsha Rossiyas7 jawlap al7p 
Tu`rkistan general-gubernatorl7g`7n7n` A`miwda`r ya bo`limin du`zdi. Qaraqalpaq 
xalq7n7n` ja`miyetlik turm7s7nda ju`z bergen bul o`zgerisler ruwx7y-ma`deniy 
tarawg`a da ku`shli ta`sirin tiygizedi. A`sirdin` bas7nda da`slepki meshit medreseler 
ash7lg`an bolsa, XIX a`sirdin` aq7r7na kelip Qaraqalpaqstan aymag`7nda segiz ju`zge 
shamalas meshit ha`m medreseler bold7
1
.  
 
Xal7qt7n` ot7r7qsh7 turm7s qa`lpine biyimlesiwi, 2500-j7ll7q tariyxqa iye bay 
Xorezm ma`deniyat7n7n` ta`siri,1873-j7ldan son` Shabbaz, No`kis, Sh7mbay, 
To`rtku`l qalalar7nda emlewxanalard7n` payda bol7w7, To`rtku`l, Shoraxan, Sh7mbay 
qalalar7nda jergilikli mekteplerdin` ash7l7w7, 1880-j7l7 jergilikli xal7qt7n` balalar7 ush7n 
To`rtku`lde mektep internat7n7n` ash7l7w7 h.t.b jan`al7qlar xal7qt7n` sanas7na ha`m 
turm7s7na ta`sirin tiygizbey qoymad7.  
Bul da`wirde qaraqalpaqlar aras7na, qol jazba tu`rindegi &&a`rip-ash7q[, 
&Sayatxan-Hamra[, &Yusup-Zulayxa[, &Go`rug`l7[, &Yusup-Axmet[ tag`7 basqa 
sh7g`armalar ken`nen taral7p, toy merekelerde q7ssaxanlar ta`repinen xal7qqa 
jetkerildi. Meshit-medreselerde arab-pars7, tu`rkiy tilinde jaz7lg`an sh7g`7s klassikleri 
Xoja Axmed Yassawiy, Alisher Naway7, Fizuliy, Maqt7mqul7 sh7g`armalar7, diniy- 
filosofiyal7q, etikal7q bag`dardag`7 Rabg`uziydin` &Q7ssasul-anbiya[, &Suwp7 Allayar[, 
&Nehjul-Feradis[ ha`m t.b. ko`plegen sh7g`armalar oq7t7lg`an. 
Qaraqalpaq xalq7n7n` siyasiy-ja`miyetlik o`mirinde bol7p at7rg`an bul o`zgerisler 
xal7qt7n` sana-seziminin` rawajlan7w7, milliy jazba a`debiy tildin`, jazba a`debiyatt7n` 
payda bol7w7na ta`sir jasad7. 
Qaraqalpaq a`debiy tili o`zinin` negizgi dereklerin q7pshaq qa`wimleri 
birlespesinde Alt7n Orda, Nog`ayl7 Ordas7 da`wirinde payda bolg`an Asan qayg`7, 
Soppasl7 s7p7ra j7raw, Dospambet, Shalkiyiz, Mu`yten j7rawd7n` tolg`aw-termeleri, 
Jiyrenshenin` sheshenlik so`zleri menen bay aw7zeki a`debiyat u`lgilerinen ald7. 
                                                           
1
 Камалов С., Қошанов Ə. Қаракалпақ тарийхы. - Нөкис: 1993-б. 170 

 
110
Solay etip, qaraqalpaq jazba a`debiyat7 payda bolmastan bur7n-aq, xal7qt7n` 
so`ylew tili aw7zeki a`debiy do`retpelerde 7qshamlan7p, ko`rkemlep bayanlawd7n` 
us7llar7 menen so`z qollan7wd7n` o`lshemleri qa`liplese baslad7. Xal7qt7n` aw7zeki 
so`ylew tili qayta islenip belgili bir a`debiy til normas7 jarat7la baslad7. A`debiy tildin` 
aw7zeki tu`rinde payda bolg`an fol klorl7q do`retpeler menen qaraqalpaq j7raw-
shay7rlar7n7n` tolg`aw termeleri tilinde xal7q tilinin` leksika-frazeologiyal7q bayl7qlar7 
sheber paydalan7ld7. Turaqlasqan sintaksislik konstruktsiyalar qa`liplesti. Xal7qt7n` 
aw7zeki  tilindegi so`zlerdi ko`rkemlep qollan7w o`lshemleri qa`liplese baslad7. Bul 
a`debiy tildin` normalas7w7n7n` da`slepki ko`rinisleri edi. A`debiy tildin` aw7z eki 
tu`rinde a`debiy sh7g`armalar do`retiw da`stu`ri qaraqalpaq xalq7nda XIX a`sirge 
shekem dawam etti. 
XIX a`sirde Orta Aziyada jasawsh7 barl7q tu`rkiy xal7qlar7 ush7n ortaq bolg`an 
a`debiy til-Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tili qollan7wda bold7. Orta Aziyada jergilikli 
tiller ush7n baspa so`z, mektep ha`m medreselerde oq7w, oq7t7w, jaz7w isleri arab, 
pars7 tilleri menen bir qatarda us7 tu`rkiy a`debiy tilinde al7p bar7ld7. 
Sh7g`7s klassikleri Alisher Naway7, Fizumiy, Maqt7mqul7 sh7g`armalar7 menen 
birge, Xoja Ahmed Yassawiy, Sulayman Baq7rg`aniy hikmetleri, Suwf7 Allayar, 
&Q7ssasul-anbiya[ ha`m t.b ko`p sanl7 xal7q da`stanlar7 us7 tu`rkiy tilde jaz7l7p, 
meshit-medreselerde oq7w qollanba s7pat7nda paydalan7lg`an. 
Qaraqalpaq jazba a`debiy tilinin` qa`liplesiwi tu`rkiy jazba a`debiyat penen t7g`7z 
baylan7sl7. Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tili bul aymaqta jasaytug`7n tu`rkiy 
xal7qlar7n7n` barl7g`7 ush7n ortaq bold7. Bul jazba a`debiy tilde tu`rkiy xal7qlar7n7n`  
ko`p a`sirlik so`z ma`deniyat7 ja`mlendi. Ha`r bir tu`rkiy xalq7nda bul tildin` 
jergilikli variantlar7 qa`liplesip, onda sol tilde so`ylewshi xal7qt7n` so`ylew tili 
birlikleri aylan7sqa qos7ld7. 
XIX a`sirdin` ekinshi yar7m7nda Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tilinin` 
qaraqalpaqsha variantlar7 qa`liplesti. Bun7 qaraqalpaqlarg`a tiyisli ko`p sanl7 
yuridikal7q hu`jjetler menen qaraqalpaq a`debiyat7 klassikleri-Ku`nxoja, A`jiniyaz, 
Berdaq, O`tesh, Qaz7 Ma`wlik, A. Muwsaev ha`m t.b. shay7rlard7n` qol jazba 
nusqalar7, Edige, Alpam7s, &a`rip-ash7q, Er Shora, Qoblan ha`m  tag`7 basqa xal7q 
da`stanlar7n7n` qol jazba ko`shirmeleri da`lilleydi. 
Qaraqalpaq jazba a`debiy tilinin` ra`smiy is-qag`azlar7 stili XVIII-XIX a`sirlerde 
qa`liplese baslad7. XVIII-XIX a`sirlerde jaz7lg`an ra`smiy is-qag`azlar7 jaz7lg`an 
da`wiri jag`7nan u`sh toparg`a bo`linedi. 

 
111
1. XVIII a`sirde jaz7lg`an hu`jjetler. Bul topardag`7 ra`smiy is-qag`azlar7na 
&Ahidnama[, &Elshinama[, &Yarl7qnama[ kiredi. 
2. XIX a`sirdin` ortalar7nda jaz7lg`an &Orenburg materiallar7[ dep atalatug`7n 
hu`jjetler. Bul topardag`7 ra`smiy is-qag`azlar7na 1855-1856-j7llar7, 1858-1859-j7llar7 
xal7q ko`terilisi da`wirinde jaz7lg`an hu`jjetler kiredi. 
3. XIX a`sirdin` aq7r7 XX a`sirdin` bas7nda jaz7lg`an hu`jjetler. Bul topardag`7 
ra`smiy is-qag`azlar7na 1873-j7l7 A`miwda`r yan7n` on` jag`al7g`7n patsha Rossiyas7 
jawlap al7p Tu`rkistan general -gubernatorl7g`7n7n` A`miwda`r ya bo`limin 
du`zgennen keyin jaz7lg`an hu`jjetler kiredi. 
Qaraqalpaq jazba a`debiy tilinin` ko`rkem a`debiyat stili de XIX a`sirde 
qa`liplesti. 
Ku`nxoja ‰bray7m ul7 (1799-1880) qaraqalpaq jazba a`debiyat7 ha`m jazba 
a`debiy tilinin` payda bol7w7 ha`m qa`liplesiwinde belgili orn7 bar shay7r. 
XVIII a`sirde jasap o`z sh7g`armalar7n do`retken Jiyen J7rawd7n` &Posqan el[, 
&Ull7 taw[ poemas7, &Xosh bol7n` doslar[, &Jigitler[, &Xan7m7z[ sh7g`armalar7 a`debiy 
tildin` aw7zeki tu`rinde do`retilgen bolsa, Ku`nxoja sh7g`armalar7nda jazba 
a`debiytt7n` belgileri an7q ko`rinedi.   
XIX a`sirde jasap o`z sh7g`armalar7n do`retken qaraqalpaq shay7rlar7 aras7nda 
A`jiniyaz Qos7bay ul7n7n` (1824- 1883) a`debiy miyraslar7 ayr7qsha or7nd7 iyeleydi. Ol 
jaslay7nan aw7ll7q meshitte, son` Xiywadag`7 Sherg`az7 xan medresesinde oq7p, ta`lim 
al7p o`z da`wirinin` en` bilimdan adam7 bol7p jetilisedi. Medresede diniy sabaqlar 
menen bir qatarda Naway7, Haf7z, Saadiy, Fizuliy sh7g`armalar7n qunt penen 
u`yrendi. Arab, pars7, Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tilin teren` o`zlestiredi. A`jiniyaz 
medreseni tamamlap o`z eline kelgennen keyin ta`g`dir aydaw7 menen Qazaqstang`a 
bir neshe ma`rtebe barad7. Qazaqstanda, Q7z7l Orda a`tirap7nda jasag`an u`sh j7lday 
o`miri ishinde &Sh7qt7 jan[, &Ellerim bard7[, &Barmeken[, &Bardur[, &Ayr7lsa[, 
&Megzer[, &Q7z Men`esh penen ayt7s[, &Xoshlas7w[, &Qashqash[ du`rkimindegi 
qos7qlar7n jazad7. A`jiniyaz 1858-1859-j7llardag`7 Qon`7rat ko`terilisshilerinin` biri  
s7pat7nda (Bozataw poemas7) tutq7ng`a al7n7p Tashaw7z oblast7n7n` a`tirap7na 3 j7lg`a 
jer awdar7l7p jiberiledi. Tu`rkmenstanda ju`rgen ku`nlerinde belgili tu`rkmen klassigi 
Maqt7mqul7n7n` qos7qlar7n teren` u`yrenedi. On7n` ko`plegen qos7qlar7n qaraqalpaq 
tiline awdarma jasayd7. 
A`jiniyaz Qos7bay ul7 qaraqalpaq jazba a`debiy tilinin` qa`liplesiwine, on7n` 
ko`rkemlik da`rejesinin` joqar7law7na salmaql7 u`les qost7. On7n` sh7g`armalar7 tiline 
ta`n bolg`an tiykarg`7 o`zgesheliklerdin` biri-on7n` sh7g`armalar7 tilinde arab, pars7, 

 
112
Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tiline ta`n bolg`an pikirdi ko`rkemlep jetkeriw, so`z 
qollan7w us7l7 bol7p tab7lad7. On7n` sh7g`armalar7 tilinde kitabiy tilge ta`n bolg`an 
abstrakt ma`nili ko`p sanl7 arab-pars7 so`zleri jumsalg`an. 
Berdaq &arg`abay ul7n7n`  (1827-1900) a`debiy miyraslar7 XIX a`sirdegi 
qaraqalpaq xalq7 ma`deniy turm7s7nda tiykarg`7 or7nd7 iyeleydi. Shay7r &Amangeldi[, 
&Aydos biy[, &Ernazar biy[, &Shejire[, &Xorezm[, &Ku`len bol7s[, &Aqmaq patsha[, 
&Ra`wshan[, ha`m t.b iri ko`lemli poemalar menen ko`rkemligi joqar7, mazmun7 bay 
ko`plegen qos7qlar do`retti. Shay7rd7n` a`debiy miyraslar7n7n` ul7wma ko`lemi 20 000 
qos7q qatar7nan ibarat. 
Berdaq sh7g`armalar7 qaraqalpaq jazba a`debiy tilinin` qa`liplesiwinde basl7 or7nd7 
iyeleydi. Akademik H.Hamidov &Berdaq sh7g`armalar7n7n` tili qaraqalpaq a`debiy 
tilin qa`liplestiriwde ha`m rawajland7r7wda u`lken or7n tutatug`7n7
1
, on7n` 
sh7g`armalar7 tilinde a`debiy do`retiwshiliktin` jazba da`stu`rleri menen aw7zeki 
tu`rinin` sintezi yag`n7y bir-biri menen jaq7nlast7r7wg`a umt7l7wsh7l7g`7 ko`rinedi. 
Us7nnan on7n` so`zlerdi tan`lap, qayta islew tiykar7nda, a`debiy tildin` normalar7n 
qa`liplestiriwge umt7lg`an7n ko`riwge bolad7
2
, -dep jazad7. 
Berdaq qaraqalpaq xalq7n7n` aw7zeki so`ylew tiline tiykarlana ot7r7p, Orta Aziyal7q 
tu`rkiy a`debiy tildi xal7qt7n` ruwx7y talaplar7na say tu`rde qayta isledi. On7 
qaraqalpaq xalq7nda bur7nnan qa`liplesken a`debiy tildin` aw7zeki tu`ri-fol klorl7q 
sh7g`armalard7n` tili menen qar7st7r7p ha`zirgi a`debiy tilimizdin` qa`liplesiwine 
salmaql7 u`lesin qost7. 
Qaraqalpaqlard7n` uzaq a`sirler dawam7nda tu`rkiy qa`wimler birlespesinen xal7q 
bol7p qa`liplesiwine shekem jetilip kiyat7rg`an aw7zeki so`ylew tili, xalq7m7zd7n` bay 
ruwx7y ma`deniyat7 esaplang`an a`debiy tildin` aw7zeki tu`rinde payda bol7p 
a`wladtan-a`wladqa o`tiw arqal7 xal7qt7n` kewil qa`libinde 7s7l7p, ko`rkemlik jaqtan 
bay7p, talantl7 j7raw, baqs7 ha`m q7ssaxanlard7n` atqar7w7nda o`zine ta`n ko`rkemlikke 
iye bolg`an bay aw7zeki xal7q do`retpeleri ha`m shay7r jasag`an da`wirde Xorezm 
oypat7nda qollan7wda bolg`an q7pshaq-og`uz elementleri bas7m7raq Orta Aziyal7q 
tu`rkiy a`debiy tilinde ha`m on7n` qaraqalpaqsha variant7nda jaz7lg`an jazba 
a`debiyat u`lgileri-mine bulard7n` barl7g`7 Berdaq sh7g`armalar7 tilinin` derekleri 
bol7p tab7lad7
3
.  
                                                           
1
 Ҳамидов Х. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. - Нөкис: Қарақалпақстан, 1974. –Б. 198. 
2
 Ҳамидов Х. Каракалпкский язык XIX начала XX вв по данным письменных памятников-Т. ФАН. 1986, -с. 
27. 
3
 Абдиназимов Ш. 
Áåðäà3 81ì 3àðà3àëïà3 æàçáà àäåáèé
 
òèëè
.-Нокис.: 
¹àðà3àëïà3ñòàí
, 1997. 

 
113
XIX a`sirdegi qaraqalpaq shay7rlar7 O`tesh, Omar, Sar7bay, Gu`lmurat, Qaz7 
Ma`wlik, Qulmurat, Qurbal7 ul7, Ayapbergen Muwsaev sh7g`armalar7 jan`a qa`liplesip 
kiyat7rg`an qaraqalpaq jazba a`debiy tilinin` bunnan b7layda rawajlan7w7na o`zlerinin` 
belgili u`leslerin qost7. Olardan O`tesh, Omar, Sar7bay, Gu`lmurat sh7g`armalar7 
tilinde a`debiy tildin` aw7zeki tu`rindegi ko`rkem bayanlaw us7llar7, so`z qollan7w 
o`zgeshelikleri saqlansa, al Qulmurat, Qaz7 Ma`wlik, A.Muwsaev sh7g`armalar7 
tilinde Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tiline ta`n fonetika-morfologiyal7q belgiler 
ko`rinedi.        
 
 
š28. XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba estelikler 
 
Qaraqalpaq xalq7 XVIII a`sirde S7rda`r yan7n` boy7nda qazaqlard7n` kishi ju`z 
xanl7g`7n7n` quram7nda jasad7. XVIII a`sirdin` ekinshi yar7m7nan baslap XIX 
a`sirdin` birinshi yar7m7na shekem qaraqalpaqlar S7rda`r yan7n` boy7nan Xorezmge 
qaray ko`shedi. Son`7nan Xiywa xanl7g`7n7n` qol ast7na birotala ko`ship o`tedi. 
XIX a`sirdin` ekinshi yar7m7nda Rossiya Xiywa xanl7g`7n bas7p alg`annan keyin 
A`miwda`r yan7n` on` jag`al7g`7ndag`7 qaraqalpaq xalq7 ra`smiy tu`rde Rossiya 
ma`mleketinin` qaraw7nda bolad7. 
Mine us7nday tariyx7y waq7yalarg`a bay bolg`an XVIII-XIX a`sirlerde 
qaraqalpaqlard7n` turm7s7n, olard7n` tilek-a`rmanlar7n bir qansha da`rejede 
o`zinde sa`wlelendirgen ko`p sanl7 yuridikal7q hu`jjetler jaz7lg`an. Bul yuridikal7q 
hu`jjetler qaraqalpaq tilinin` tariyx7n u`yreniwde bahal7 mag`l7wmatlar beredi.  
XVIII-XIX a`sirlerdegi jaz7lg`an ra`smiy hu`jjetlerdi jaz7lg`an da`wirine qaray 
sha`rtli tu`rde u`sh toparg`a aj7rat7wg`a bolad7.  
1. XVIII a`sirde jaz7lg`an ra`smiy is qag`azlar7 
2. XIX a`sirdin` ortalar7nda jaz7lg`an ra`smiy is qag`azlar7 
3. XIX a`sirdin` aq7r7 XX a`sirdin` bas7nda jaz7lg`an ra`smiy is qag`azlar7. 
XVIII a`sirde jaz7lg`an ra`smiy is qag`azlar7na qaraqalpaqlard7n` Rossiya 
ma`mleketinin` ma`mleketlik iskerleri menen jaz7sqan xatlar7 kiredi. Bul xatlard7 
mazmun7na qaray Ahidnama, Elshinama, Yarl7qnama dep ja`ne bir neshe toparg`a 
bo`liwge bolad7.  
1. &Ahidnama[ jazba esteligi ko`lemi jag`7nan ot7z eki qag`azdan turad7. 
Olard7n` da`slepki segiz qag`az7nda xijriy j7l esab7n7n` 1155-j7l, jeddi ay7n7n` 
jetinshi ku`ni menen sa`ne qoy7lg`an. 

 
114
&Ahidnama[, sonday-aq us7 toparg`a kiretug`7n basqa da hu`jjetler S7rda`r 
yan7n` ten`izge quyar jerinde jasap at7rg`an to`mengi qaraqalpaqlar ta`repinen or7s 
patshas7 Elizaveta Petrovnan7n` at7na 1743-j7l7 jaz7lg`an.  
&Ahidnama[ dep atalatug`7n hu`jjetlerdin` tekstleri bir-birine uqsas, bir 
mazmung`a birdey grammatikal7q konstruktsiyag`a iye. Olard7n` birinin` 
ekinshisinen ay7rmash7l7g`7 ha`r bir qag`azdag`7 teksttin` izine ha`r tu`rli 
adamlard7n` atlar7, ko`pshilik jag`daylarda tamg`alar7 ko`rsetilip, qollar7 qoy7lg`an. 
Nusqalarda ko`rsetiliwinshe barl7q tekstler Eshniyaz axun degen adam ta`repinen 
ko`shirilip jaz7lg`an, biraq ol adamn7n` qays7 ur7wdan ekenligi, sh7g`7s7 hesh bir 
qag`azda ko`rsetilmegen. 
&Ahidnama[n7n` tiykarg`7 teksti arab jaz7w7ndag`7 Orta Aziya nastalik xat7 dep 
atalg`an xat jaz7w us7l7nda jaz7lg`an. Antt7n`, kelisimnin` negizgi sha`rtlerin bayan 
etken so`zler birinshi qag`azda on tog`7z qatarg`a jaz7lg`an, al puqaral7qt7 qab7l 
etken adamlard7n` atlar7, ur7wlard7 ko`rsetilip qoyg`an qollar7 bes yar7m qag`azg`a 
jaz7lg`an. Keynine mo`r bas7lg`an.  
&Ahidnama[n7n` 1-qag`az7 qon`7rat ur7w7n7n` biyi Shahmurad biy Xudaynazar 
ug`l7, 2-qag`az7 Yab7 ur7w7nan X7lwet shay7x Murat shay7x ug`l7 at7nan, 3-qag`az7 
Eshim xann7n` ug`l7 Ubaydulla sultann7n` at7nan, 4-qag`az7 Murat shay7x Abbaq 
shay7xt7n` ug`l7 at7nan, 5-qag`azg`a Sona sultan, Gerey sultan, Baxt7 sultan qol 
qoyg`an, 6-qag`azg`a qon`7rat ur7w7n7n` xan7 ‰diris qul xan Su`yindik biy, Xasan 
Bahadur, sol da`wirdegi qaraqalpaq xan7 &ay7p xan qol qoyg`an  7-qag`azda &ay7p 
xann7n` balalar7 Altay sultan, ?a`liy sultan, Abdirahman sultanlar ta`repinen qol 
qoy7lg`an, eki mo`r bas7p tast7y7qlang`an. On7nsh7 qag`az qon`7rat ur7w7n7n` xan7 
Ir7squlxan ta`repinen, 11-qag`az Ubaydulla sultan ta`repinen, 13-qag`az &ay7p 
xann7n` ul7 ?a`liy sultan ta`repinen, 14-qag`az Ubaydulla xann7n` ug`l7 Baxtiger 
sultan ta`repinen, 15-qag`az Shuna sultan Ubaydulla ug`l7 ta`repinen, 16-qag`az 
Abulxay7r sultan Ubaydulla xann7n` ug`l7 ta`repinen, 17-qag`az Murat shay7x 
ta`repinen, 18-qag`az X7lwet shay7x ta`repinen, 19-qag`az Juman shay7x 
ta`repinen, 20-qag`az Yab7 ur7w7nan Xuseyin shay7x ta`repinen, 21-qag`az Qara 
Bahadur shay7x ta`repinen, 22-qag`az X7lwet shay7xt7n` balalar7 Xa`sen ha`m 
Quwat shay7x ta`repinen, 23-qag`azg`a Eshmuxammed, Ir7sbay, Berdibay yasaw7l, 
‰zbasar bahad7r qol qoyg`an, izine q7l7sh tamg`as7n basqan, 24-qag`azg`a q7tay 
ur7w7n7n` aqsaqal7 Da`wletbay bahad7r qol qoyg`an, izine sho`mish tamg`as7n 
basqan, 25-26-qag`azlar q7tay ur7w7n7n` biyi Qarabay Bayqoshqar biydin` ul7, 
Mayl7 biy, Jiyenbay bahad7r, Ernazar biy, Shuwaqbay bahadur, h.t.b. adamlar qol 

 
115
qoyg`an, sho`mish tamg`as7n basqan. 27-qag`az qon`7rat ur7w7n7n` aqsaqal biyi 
bes m7n` u`yli Su`yindik biy at7nan jaz7lg`an, 28-qag`az qon`7rat ur7w7n7n` biyi 
Bayqoshqar biy at7nan, 29-qag`az qon`7rat ur7w7nan Aytuwg`an yasaw7l, O`tesh 
bahad7r, Quntay bahad7r, 30-qag`az qon`7rat ur7w7nan Shahmurad biy 
Su`yu`ndu`k biydin` inisi, Juman shay7x Murat shay7x ul7, Maman bahad7r Orazaq 
ug`l7, jalay7r ur7w7n7n` aqsaqal biyi Eshim biy h.t.b. qol qoyg`an.  
Hu`jjetlerdin` ekinshi topar7n sha`rtli tu`rde &Elshi-nama[dep atalg`an bo`legi 
qurayd7.  
&Elshi-nama[n7n` teksti eki qag`azg`a jaz7lg`an. Birinshi qag`azda tekst 
baslanbastan ald7n joqar7g`a on` ta`repinde Murat shay7x ha`m on7n` balalar7n7n` 
atlar7 jaz7lg`an, shep ta`repinde &ay7p xann7n` ha`m on7n` balalar7n7n` atlar7 
jaz7lg`an.  
Xatt7n` teksti u`sh tu`rli qol tan`ba menen jaz7lg`an, izine &ay7pxan, Murat 
shay7x Ubaydulla sultan qollar7n qoyg`an, mo`rlerin basqan. 
XVIII a`sirde jaz7lg`an esteliklerdin` u`shinshi topar7 &Yarl7q-nama[ dep 
atalad7.  
&Yarl7q-nama[n7n` teksti u`sh qag`azg`a jaz7lg`an, tekstte Edil ha`m Jay7q 
a`tirap7ndag`7 tu`rkiy xal7qlar7n7n` jazba esteliklerinin` tili ush7n ta`n bolg`an nasx 
u`lgisindegi arab xat7 menen jaz7lg`an. &Yarl7q-nama[n7 du`ziwde yamasa on7n` 
qaraqalpaqlar ush7n tu`sinikli bol7w7 ush7n or7s tilinen awdarma jasag`anda tatar 
xalq7n7n` wa`kili qatnasqan bol7w7 mu`mkin. 
 
XIX a`sirdin` ortas7nda jaz7lg`an ra`smiy hu`jjetler 
XIX a`sirdin` ortalar7nda jaz7lg`an ra`smiy hu`jjetler &Orenburg materiallar7[ 
degen atama menen atalad7. Bul hu`jjetler 1964-j7l7 Orenburg oblast l7q 
ma`mleketlik arxivinen tab7lg`an. Bul hu`jjetler qaraqalpaqlard7n` 1855-1856 
j7llar7ndag`7 Xiywa xanlar7na qars7 Ernazar qoldawl7 bassh7l7g`7ndag`7 xal7q-azatl7q 
gu`resi ha`m 1858-1859-j7llardag`7 Qon`7ratta bolg`an xal7q ko`terilisi da`wirinde 
jaz7lg`an.  
Orenburg materiallar7 tariyx7y waq7yalard7 sa`wlelendiriwi jag`7nan eki toparg`a 
bo`linedi. Birinshi toparg`a qaraqalpaqlard7n` 1855-1856-j7llardag`7 Xiywa 
xanlar7na qars7 ko`terilisine tiyisli hu`jjetler kirse, ekinshi toparg`a 1858-1859-
j7llardag`7 Qon`7rat ko`terilisine baylan7sl7 jaz7lg`an hu`jjetler kiredi. 1855-1856-
j7llar7 jaz7lg`an hu`jjetlerdin` san7 u`shew: 

 
116
1. Ernazar alako`z benen Ernazar kenegestin` qol qoy7wlar7 menen jaz7lg`an 
xat.  
2. Muxammed Zarl7q xann7n` xat7, bul xatta or7s shegara komissiyas7n7n` 
polkovnigi Ermuxammed Qas7movt7n` at7na jaz7lg`an.  
3. Jang`az7 to`re Bahadur xan ul7n7n` xat7. Xatt7n` mazmun7, qur7l7s7 ha`m 
jaz7w stili jag`7nan Ernazar alako`z benen Ernazar kenegestin` xat7na uqsas. Bul 
xatta arab, pars7 so`zleri ald7n`g`7 xatlarg`a sal7st7rg`anda az7raq ush7rasad7. Xatt7n` 
izine  &bu elshi naman7 ko`terguwshi Baymuhammed ibn Qazanqab[ dep jaz7lg`an. 
Bul u`sh xatt7n` o`z-ara uqsasl7qlar7na qarag`anda olard7 bir adam jazg`an bol7w7 
mu`mkin. 
U`sh xatt7n` da izine qol qoy7l7p, tiyisli mo`rler bas7l7p tast7y7qlang`an. 
1858-1859 j7llardag`7 Qon`7rat ko`terilisine baylan7sl7 jaz7lg`an xatlar ekinshi 
toparg`a kiretug`7n hu`jjetlerdi qurayd7. Bul xatlar ko`terilistin` bassh7lar7  
 
Muhammed-Fana xan ha`m ko`teriliske sh7qqan tu`rkmenlerdin` bassh7s7 
Atamurat xann7n` at7nan jaz7lg`an. Bul xatlard7n` san7 altaw. 
 
XIX a`sirdin` aq7r7 XX a`sirdin` bas7nda jaz7lg`an ra`smiy hu`jjetler 
 
XIX a`sirdin` aq7r7nda XX a`sirdin` bas7nda qaraqalpaq xalq7n7n` tiykarg`7 
bo`legin 1873-j7l7 patsha Rossiyas7 jawlap alg`annan keyingi da`wirde jaz7lg`an ko`p 
sandag`7 ra`smiy hu`jjetler saqlang`an. Olar negizinen patsha ha`meldarlar7n7n` 
jergilikli qaraqalpaqlard7n` baylar7, atal7q, biyleri, qaz7, bol7slar7n7n`, sonday-aq 
qarapay7m puqaralard7n` sawda, jer, suw, neke ha`m t.b. tuwral7 jazg`an hu`jjetleri, 
qaz7lard7n` xatlar7, isenim xatlar, sal7q kvitantsiyalar7nan ibarat. 
XIX a`sirdin` aq7r7 XX a`sirdin` bas7nda jaz7lg`an ra`smiy hu`jjetlerdin` san7 300 
ge shamalas. Ma`selen:  
1. Ko`kko`l bol7s7nan qazaq Xojash Quwantay ul7n7n` Oraz atal7qt7n` balas7 
Da`wletnazarbekten 84 manat qar7z aqsha alg`anl7g`7 tuwral7 qaz7 xat. Og`an to`rt 
adam qol qoy7p, tamg`alar7n basqan, izine mo`r bas7lg`an, xat 1885-j7l7 3-mayda 
jaz7lg`an. 
2. Damulla Kamaliddin degen kisinin` ag`as7 molla Burxang`a jazg`an xat7. Ol 
o`zinin` xat7nda o`zi talap izlep Gu`rlen degen jerge bar7p alt7 ay talap islegenin eki 

 
117
adam bol7p ju`z tillal7q zat tapqanl7g`7n ha`m jaz7nda ja`ne talap islew niyetinin` bar 
ekenligin ayt7p jazg`an. Xatta on7n` jaz7lg`an sa`nesi jaz7lmag`an.  
3. Qon`7ratl7 Jumaniyaz degennin` Atag`ulla A`silxanov degen adamg`a ijarag`a 
yar7m tanap jer bergeni haqq7nda jaz7lg`an qaz7 xat. Qaz7 xat hijriy sa`nesinin` 1332-
j7l7 jaz7lg`an. 
 
š29. XVIII - XIX   a`sirlerdegi    jazba  esteliklerdin`   fonetikas8 
 
Daw7ss7z sesler. XVIII a`sirde jaz7lg`an hu`jjetler, S7rda`r yan7n` ten`izge quyar 
ayag`7nda, XIX-XX a`sirde jaz7lg`an ra`smiy is qag`azlar7 Xorezm oypat7nda 
jaz7lg`an bolsa da, on7n` fonetikal7q sistemas7nda aytarl7qtay ay7rmash7l7q joq. 
Hu`jjetlerdin` tilinde tog`7z daw7sl7 fonema ush7rasad7: a, a`, o, o`, u, u`, 7, i, e.  
Hu`jjetlerdin` tilinde daw7sl7 sesler u`nlesligi eki tu`rli bag`darda gezlesedi, 
birinshisi-tan`lay u`nlesligi, ekinshisi-erin u`nlesligi. Tan`lay u`nlesligi ha`zirgi 
qaraqalpaq tilindegi s7yaql7 da`slepki buw7nda juwan daw7sl7 sesler kelse, kelesi 
buw7nlarda da juwan daw7sl7 seslerdin` jumsal7w7, da`slepki buw7nda jin`ishke daw7sl7 
sesler jumsalsa, kelesi buw7nlarda da jin`ishke daw7sl7 seslerdin` jumsal7w jag`daylar7 
ush7rasad7: Ben to`ben isimlenmish, ulug`lanm7sh, padshah7m7z, ishenshli, 
ha`reketlerine, o`zimiznin`, x7zmetlerini, qaraqalfaq yurt7n7n` xan7. 
XVIII-XIX a`sirlerdegi jazba hu`jjetlerdin` tilinde tan`lay u`nlesligi izbe-iz ha`m 
turaql7 emes ekenligi bayqalad7. Tan`lay u`nlesligi basqa tillerden o`zlestirilgen 
so`zlerde, birikken qospa so`zlerde ha`m bir s7n`arl7 affikslerde g`ana emes, al 
tu`pkilikli qaraqalpaq so`zlerinde de ay7r7m jag`daylarda tan`lay u`nlesligi n7zam7 
saqlanbag`an: ‰nang`ays7zlar, to`ba`sig`a, barshe, bizla`rg`a, to`meng`7, h.t.b. 
N.A.Baskakov bul fonetikal7q qub7l7st7 qaraqalpaq tilinin` rawajlan7p bar7w7, on7n` 
vokalizminin` quram7na jan`a daw7sl7 sestin` eniwi na`tiyjesinde ju`zege kelgen 
bol7w7 kerek dep ko`rsetedi. Negizinde bul fonetikal7q qub7l7st7 tu`rkiy tillerinin` 
ishinde singarmonizm n7zam7 saqlana bermeytug`7n eski o`zbek a`debiy tilinin` 
ta`siri s7pat7nda bahalag`an maqul. Erin u`nlesligi jazba esteliklerdin` tilinde  turaql7 
saqlang`an. So`zdin` birinshi buw7n7nda o, o`, u,  u` erinlik daw7sl7 sesleri kelgen 
jag`dayda ekinshi buw7nda kelgen q7s7q daw7sl7 7, i, daw7sl7lar7 erinlik daw7sl7 seske 
o`zgeredi. Bul qub7l7s ko`pshilik jag`dayda ekinshi buw7n tuy7q yamasa qamaw buw7n 
bolg`an jag`dayda gezlesedi. M7sal7: qolum, bolub, ulug`, orus, o`ptu`m, o`zu`m, ushun, 
qolun`7zda, bolduq, h.t.b. 

 
118
Erin u`nlesliginin` u`shinshi buw7ng`a ta`sir etiwi jeke siyrek bolsa da jazba 
hu`jjetlerdin` tilinde ush7ras7p ot7rad7: boy7nsunarg`a, Su`yu`ndu`k, bolg`uwshu, o`tunub, 
hu`rmetlu`, bolubdur, urushub, olunmasmu`ken, tu`shu`ndu`k. 
Yuridikal7q hu`jjetlerdin` tilinde erin u`nlesligi to`mendegi grammatikal7q 
formalarda saqlang`an.  
1) Tart7mn7n` birlik sandag`7 1, 2, 3-betinde: o`zu`mnin` tirikligimni, ba`rshe 
orus yurtu 
2) Birlik sann7n` 1,2-betleri ha`m ko`pliktin` birinshi betindegi feyil 
formalar7nda: o`ftu`m, qolum qoydum, bir ag`7z bolduq. 
3) O`tken ma`ha`l hal feyillerinde: qoyub, bolub, ko`ru`b, urub h.t.b. 
4) Buyr7q meyildin` birlik san ekinshi betinde: oltur (ot7r), buyur 
5) Buyr7q meyildin` u`shinshi betinde saqlang`an: arada elshi yu`rsu`nler, bolsun. 
6) Abstrakt ma`nili ay7r7m atl7q so`zlerdin` qur7l7s7nda: tug`ruluq. 
7) Ha`zirgi ha`m keler ma`ha`l kelbetlik feyillerde: bolur, o`ltu`ru`r. 
8) Feyildin` da`reje formalar7nda: hu`kim bolung`andur, tu`zu`lu`b qoy7lm7sh, 
o`tu`ngenleri sebeblu`, ko`ru`shdu`rgey. 
9) Ay7r7m sanaq sanlard7n` quram7nda: otuz, toquz, to`ru`t. 
10) Ay7r7m tu`bir atl7q ha`m kelbetlik so`zlerde: yulduz, boyun, o`nu`r, qorjun, 
orus, urug`, ulug`, ku`mu`sh. 
Hu`jjetlerdin` tilinde daw7sl7lar taraw7nda ay7r7m fonetikal7q qub7l7slar ha`zirgi 
tilge sal7st7rg`anda ay7r7m seslerdin` tu`sip qal7w7, qos7l7w7, seslerdin` sa`ykeslikleri 
ush7rasad7. M7sal7: Urusiya- Rossiya, orus-rus, uluw-luw. Ay7r7m or7s ha`m basqa da 
tillerden kirgen so`zlerdin` ald7na seslerdin` qos7p ayt7l7w7 ush7rasad7: 7zbor-sbor, 
ispiska-spiska. 
 
Daw7ss7z sesler 
  Hu`jjetlerdin` tilinde 23 daw7ss7z fonema ush7rasad7. 
Hu`jjetlerdin` tilinde daw7ss7z sesler taraw7nda to`mendegidey fonetikal7q 
qub7l7slard7 ko`riwge bolad7: 
1) Oguz tillerine ta`n bolg`an so`zdin` bas7nda qos erinlik &b[ u`nli daw7ss7z 
sesinin` tu`sip qal7w7 ush7rasad7: bolmaq-olmaq, bila`n-ilen; 
2) Sonor &m[ sesi menen u`nli &b[ daw7ss7z7n7n` sa`ykesligi ush7rasad7: men-ben, 
moy7n-boy7n, to`men-to`ben, inand7ram7z- inand7rab7z; 
3) U`nsiz &t[ sesi menen u`nli &d[ sesi sa`ykesligi: den`iz-ten`iz, tegen-degen; 

 
119
4)  &Z[ u`nli daw7ss7z7 menen &y[ sonor daw7ss7z7 sa`ykesligi ush7rasad7:  so`zle-
so`yle; 
5) U`nsiz &s[ ha`m &sh[ sesi sa`ykesligi ush7rasad7: bash-bas, ish-is, besh-bes, 
kishi-kisi; 
6) U`nli &j[ sesi menen sonor &y[ sesi sa`ykesligi ush7rasad7: yol - jol, yaw-jaw, 
y7l-j7l, yiber-jiber, yeddi-jeti; 
7) Bar7s sepliginin` affikslerinde &g, g`[ seslerinin` tu`sip qal7w7 ush7rasad7: size 
(sizge), bize (bizge);  
8) Kelbetliktin` sal7st7r7w da`rejesinin` ko`rsetkishleri -day//dey, -tay//tey 
affikslerine sal7st7rg`anda -dak//-dek affikslerinin` o`nimli jumsal7w7, yag`n7y y 
∼ k 
sa`ykesligi ush7rasad7: shundaq, sendek, shulardek 
9) &edi[ ko`mekshi feyilinin` qur7l7s7nda birde sonor &r[ fonemas7n7n` qollan7l7w, 
birde tu`sip qal7w jag`daylar7 ush7rasad7: ekan, erdu`k, erken, erdi 
10) Ko`mekey daw7ss7z7 &h[  fonemas7n7n` ay7r7m so`zlerdin` inlaut ha`m auslaut 
pozitsiyalar7nda tu`sip qal7w7 gezlesedi: padshah -patsha, bahad7r-bat7r. 
11) Ay7r7m so`zlerdin` qur7l7s7ndag`7 tol7q bir buw7nn7n` tu`sip qal7w7 gaplologiya 
qub7l7s7 ush7rayd7: qar7ndas-qardash, bol7p-bop, al7p-ap, feha`m-pa`m, h.t.b.