Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

§35. Sanl8q 
 
S
anaq sanl7q. 
Klassik shay7rlard7n` tilinde to`mendegi sanaq  sanl7qlar jumsalg`an: Du`n ya bir ko`rsetip 
La`yli jamal7n, Al7p ketti pikri-zikri q7yal7m (A`), Bes-on ku`n mehmana megzer (A`), Ekki qara 
ko`zin` ekki ba`ledek (A`), Ol yetti ash7qt7n` ba`ri sadag`a (A`), Ha`r yan7n`da toqquz o`rim 
shashlar7n` (A`), On tog`7z jasta dolan7p (A`), Jetti y7lg`7 u`lpet bolg`an yoldash7m (A`), On 
s
a`kkiz m7n` a`lem yaqt7-da ketti (A`), On segizge kelse jas7 (A`), Men ketkeli bold7 jetti j7l, jeti 
ay (K), Ju`z m7n` j7lwa menen sh7g`ar go`zzallar (A`), Yar saray7 da`wran on to`rt yash7nda  
(A`), Bul yard7n` kewline yu`z a`rman bol7p  (A`), Q7rq m7n` u`yli nog`ay, sha`hri Qazanda  
(A`), &af7ll7qtan o`mirim o`tti, Qald7 yu`z m7n` hijran endi  (A`), Na`rse bermes yu`z m7n` barsa 
jalbar7p (A`), Ja`m bol7pt7 adam lek-lek (B), (lek-pars7 tilinde 10 000), M7n` tu`men naz bila`n 
baqar go`zzallar (A`), (tu`men mongol tilinde100 000), Q7r7q shilten g`ay7p eren ol7p yoldash7n`, 
A`wliyeler bolg`ay ma`detker endi (A`). 
A`jiniyaz sh7g`armalar7nda quraml7  sanl7qlard7 belgili bir onl7qqa jetkizip sanaw formalar7 
ush7rasad7, bul jag`dayda «kem» so`zi qollan7lad7: Ekkisi kem ellige kelip, qaytt7  7g`bal7m 
menin`  (A`), A`lwidag`lap kettin` mennen, ha`rne bar7m ko`zlerim  (A`), Eki kem ellige keldim, 
qur7s7n jas7m menin`, Sonsha da`rtke qay7l bolg`an, qatt7dur bas7m menin` (A`). 
Pars7 tilinen kirgen «duw» so`zinin` qollan7l7w jag`daylar7 ush7rasad7: Ko`p sa`lem mendin 
biradar ashnay7w duw jahan (A`), Alt7n qos bilezik bard7 da`stinde (A`). 

 
141
Qatarl7q  sanl7qlar klassik shay7rlard7n` tilinde siyrek ush7rasad7. Qatarl7q  sanl7qlar  sanaq 
s
ang`a -7nsh7 //-inshi, -lansh7//-lenshi, qos7mtalar7n7n` jalg`an7w7 arqal7 jasal7p zatlard7n` qatar 
ta`rtibin retlik san7n bildirip keledi: Jigitke a`rebi at kerek a`welha, 
Ekinshi za`n` kerek xoshirey, ziba (A`), Ekinshi q7z7 Ma`hiyda, U`shinshi q7z7 Ar7wxan, 
Besinshi q7z7 Ra`wshan (B), Ekkilenshi bizlerge (B). 
 
  J7ynaqlaw sanl7qlar7 
Shay7rlard7n` tilinde j7ynaqlaw  sanl7qlar7 -aw//-ew//-a`w qos7mtalar7n7n` birden jetige 
shekemgi  sanaq  sanlarg`a jalg`an7w7 arqal7 jasalg`an: U`shewimiz sonshama jollardan o`tip, 
Baymaql7 eline bard7q yaranlar (A`), Jetim ush7n ekewimiz (J), Ul7m, q7z7m ekewide jas qald7, 
Quwats7z, awqats7z qarn7 ash qald7 (K), Ug`l7 to`rtew bolg`an eken (B). 
Klassik shay7rlarda j7ynaqlaw  sanl7qlar7n7n` ma`nisi tart7mlang`an  sanaq  sanl7qlar arqal7 
an`lat7l7w jag`daylar7 ush7rasad7: Ekkimiz maydanda ettik mulaxat (B), Tushaqlash7p bul ekkisi 
bir-birin (A`), Beshisi ha`m ko`se bold7 (B).  
 
Toplaw sanl7qlar7 
Shay7rlard7n` tilinde ataw7sh  so`zge sh7g`7s  sepliginin` qos7mtas7 jalg`an7w7 arqal7 toplaw 
s
anl7qlar7 jasalad7: Tog`7zdan sanap mal berdi. (B), On tilla`dan keldi sal7q (B), Hu`kimi ju`rip 
besh qaladan (B). 
Toplaw sanl7qlar7n7n` ma`nisi -lan//-len qos7mtalar7 arqal7 an`lat7l7p, toplaw ha`m j7ynaqlaw 
ma`nilerin bildiredi: Onlap-ju`zlep bug`a moy7n, Ol aw7nan alg`an eken (B),  
   
 
Shamal7q sanl7q 
 Klassiklerdegi shamal7q  sanl7qlar  sanaq, j7ynaqlaw  sanl7qlarg`a -lag`an//-legen 
qos7mtalar7n7n` jalg`an7w7 arqal7 jasal7p zatt7n`  san7n, mug`dar7n an`lat7p keledi: Bir qay7q 
ju`zlegen saldan jaqs7raq (B).  
Eki  sanaq  sanl7qt7n` juplas7p qollan7w7nan shamal7q  sanl7qlar jasalad7: On7m-on beshimde 
gezdim q7s ku`nimdi jaz etip (A`), Besh-on kishi ka`n ko`riner ko`zine (A`), Bul jerden tur7p 
ketsem q7z7g`7 joq, Senlerge bes-alt7 aw7z ayt7p bermey (A`), Ku`nde ushar q7r7q-ellige, Bul 
s
o`zim sh7n yalan7 yoq (A`), Al7stan ko`rindi bir-eki qara, ‰zinen jetistik shab7sa bara (A`), 
U`yinde bar eken bir-eki q7z7, Biri q7z7l gu`ldur, biri q7rm7z7. 
 
Bar7s, sh7g`7s sepligindegi sanl7qlard7n` tirkewishler menen dizbeklesip keliwi arqal7: U`sh 
ju`zden aslam jan edik  (J)  
   
 

 
142
Bo`lshek san 
Klassiklerdin` tilinde bo`lshek sanl7qlar siyrek ush7rasad7: To`rttin` birine diyqan turar, Ten` 
bo`l dedi Aydos baba (B), Shaban minip shan`da qalma, Eki berip birin alma (A`), M7n`da bir 
7
rzaman ata men sendin, Kelurmen sh7qmasa jan7m bul ta`ndin (A`). 
   
 
 
 
Numerativ so`zler 
Qaraqalpaq shay7rlar7 tilinde ha`r q7yl7 o`lshemlerdi bildirip sanl7q penen zatt7n` atamas7n7n` 
aras7nda qollan7latug`7n esapl7q (numerativ) so`zler ush7rasad7: Bir qas7q qan (B), bir arqa sal7 
(B), eki m7n` tu`p qara tal (B), bir eli muz (B), su`t pisirim waq7t (B), bes tabaq un (O) M7sal7: 
Bir shappat nan bold7 so`zimnin` ba`si (B), Bir qadaq da`n hesh bermedin` (K), Alt7 san alashn7 
gezdim, tapmad7m nam7w-n7shan. (A`).  
 
§36 Almas8q 
 
Qaraqalpaq klassikleri sh7g`armalar7 tilinde jumsalg`an almas7q so`zler ha`zirgi qaraqalpaq 
tilindegi kibi san ha`m seplik kategoriyalar7na iye.  
Klassiklerdin` sh7g`armalar7 tilinde almas7qt7n` to`mendegi ma`nilik tu`rleri jumsalg`an: 
betlew, siltew, soraw-qatnas, ja`mlew, belgilew, belgisizlik, bol7ms7zl7q almas7g`7. 
 
Betlew almas7g`7 
Betlew almas7g`7 belgili betti an`lat7p birlik ha`m ko`plik sanlarda qollan7lg`an. Berdaqt7n` 
qos7qlar7nda betlew almas7g`7n7n` birinshi bet birlik san ma`nisinde  «bende», «sorl7»  so`zleri 
jumsalg`an:  An7n` parq7n ayt7p bul sorl7 neter?(B), Benden`e o`zin` pana ber (B), Aytpay on7 
bende neter?(B). 
Birinshi bet birlik sanda «men» betlew almas7g`7 seplengende to`mendegishe qollan7lad7:  
  
Ataw 
Kelip xoshlast7lar ko`zge yash al7p, 
Men ha`m turd7m erip, balq7p bosan7p (A`), 
Siz ha`m bizin` bile, biz ha`m siz bile. (A`).
 
‰yelik 
Bir aw7l tur eken menin` jol7mda. (A`).
 
Bar8s 
O`zin`e ha`m mag`an qayg`7 salmag`7l, (A`), 
Shiyrin-shekar man`a so`zlerin qat7b, (A`), 
Qa`lem-qash7n` men`a qaqt7 da ketti, (A`), 
Deyu`b bizge wa`de bergen sa`digim. (A`).
 

 
143
Tab8s 
Qoyd7n` meni ada bolmas hijrana, (A`), 
A`dep-erken bila`n bizdi oyg`at7p. (A`), 
 
Sh8g`8s 
Ug`l7n` mendin sa`lam dedi degeysen`, (A`), 
Gu`nekar biz emes, bizden basqalar, (A`), 
Ziywar aytar bizdin da`wran o`ta`ndi. (A`).
 
Or8n  
Mende basqa oy joq, gu`man q7lmag`7l, (A`), 
S7n-s7ya zulp7n` tutarg`a qalmad7 hesh mende hal.(A`) 
 
Ekinshi bet birlik sanda «sen», «sa`n», ko`plik sanda  «siz», «sizler» almas7g`7 
jumsalg`an: 
 
Ataw 
Qal7s sa`lam7md7 etku`r sen mendin, (A`), 
Sen eru`rsan` misli sadaf ga`whar7, (A`), 
‰tibar bolmad7 siz bile bizde (A`).
 
‰yelik 
Arz7w-a`lep keldim senin` o`zin`e, (A`), 
Senin` so`zin` an7n` so`zi. (A`), 
Sizin` pir Qaraqum iyshan (B).
 
Bar8s 
Abdullajan, sa`na atam ush7rassa, (A`), 
‰la`j7n bilmedim, bildirdim sa`n`a. (A`), 
Bizge de, sizge de bol7p tur obal. (A`).
 
Tab8s  
Men seni sa`wmishem eldin egana, (A`), 
Seni ko`rsem bolur ma`nin` ko`n`lim shad. (A`), 
Sizdi q7ld7q to`rttin` biri(B).
 
Sh8g`8s 
Sendin o`zge u`lfikar7m yoq menin`, (A`), 
Bols7n ol Zuleyxa sendin sadag`a, (A`), 
Nesip ayra tu`sip sennen ayr7lsa, (A`), 
Neshe qus sizden qar7z7m bar(B), 
Nag`metulla kelip sorasa sendin, 
Jol u`zre atan`d7 ko`rdim degeysen`. (A`),
 
Or8n  
Xal7q do`nbese, sende do`nbe(B). 
 

 
144
«Siz» almas7g`7 ay7r7m jag`daylarda birlik san x7zmetinde jumsal7p t7n`lawsh7g`a degen 
hu`rmet, s7ylas7qt7 an`lat7p keledi: Al7n`, al7n`, al7n` dedi, Siz mehriban bolun` dedi. (B), Bizge 
de, sizge de bol7p tur obal. (A`). 
U`shinshi bet birlik sanda  «ol» almas7g`7, ko`plik sanda  «olar»,  &alar» almas7qlar7 
jumsalg`an:   
 
Ataw 
Ol ha`m menin` kibi yu`z m7n` a`rmanl7, (A`), 
Olard7 joq q7ld7 ur7s qa`ha`ri, (A`), 
Alar x7zmet eter ba`rha xal7q ush7n(B).
 
‰yelik 
Men an7n` 7shq7nda bold7m xor7-zar, (A`), 
Bayan etsem an7n` ismi-sha`ripin, (A`), 
Alarn7n` parq7n bilgeysiz(B), 
Alarn7n` ba`rshesi sendin sadag`a (A`),
 
Bar8s 
Quday7m q7lm7shdur og`an bir na`fes, (A`),  
Ha`r kim aytar an`a ha`mdam bolsam dep, (A`), 
Olarg`a o`zin` pana ber (B).
 
Tab8s 
On7 ko`rip a`rman bila`n o`tersen`, (A`), 
Ko`rgen zaman an7 bag`r7mn7 ezip, (A`), 
Ash7q Ziywar an7 ko`rgen zaman7. (A`),
 
Sh8g`8s 
Jan7n` ta`nin`den ayr7lsa,  
And7n bashqa yaman yoqt7 (A`),
 
Or8n  
Onda hu`rmet eter ag`a-ini joq. (A`), 
Biraqta onda joq du`n yan7n` ka`n`i. (A`). 
 
S
iltew almas7g`7 
Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7nda  siltew almas7qlar7 bir neshshe adam, haywan, zat 
ha`m qub7l7slard7n` ishinen birewin ay7r7p siltep ko`rsetiw ush7n jumsalg`an. Siltew almas7qlar7 
atl7q so`zlerdin` ald7nda dizbeklesip kelip sanl7q, kelbetlik, ra`wish so`zlerdi almast7r7p keledi: 
-»Bul», «bu» almas7g`7  so`ylew waqt7nda bar zat ha`m qub7l7st7 an`latad7:  Bu elde 
ko`rmedim shun7n`dek dilbar (A`), Yalg`an7 yoq, bul so`zime sen inan (A`), Men bu yerde ju`rgen 
ishi za`rdeli (A`). 
«Bul», «bu» almas7g`7 substantivleskende ko`plik affikslerin qab7llayd7: Bular keldi on besh 
yashqa (B), Surxang`a bular ha`m keldi (B), 

 
145
Ten`iz eteginde bolar qanshiye, Bulard7n` ba`rshesi elimde bard7 (A`). «Bu» almas7g`7 
s
eplengende «n» sesi artt7r7l7p qollan7lad7: Bund7n keter bolsaq endi sergizdan (A`), Us7lay o`tken 
bunnan bur7n (B). 
Ay7r7m jag`daylarda «n»  sonor7n7n` ta`sirinen qos erinlik «b» u`nli daw7ss7z  sesi «m» 
s
onor7na o`zgeredi: Munda turay desem yoqdur ilaj7m, (A`), Sag`-salamat barsan` mund7n elime 
(A`), Birinshi mun7 bilgeysiz (B). 
-»M7na, m7naw, us7, m7nda» almas7qlar7  so`ylewshi menen t7n`lawsh7g`a jaq7n aral7qtag`7 
an7q belgili zat ha`m qub7l7st7 bildiriw ush7n jumsalg`an:  Kelip tur m7naw  su`ygenin` (B), 
Ash7lmad7 m7na man`lay (B), Ul7m da us7, q7z7m da us7 (B). 
 
-»Ana, anaw» almas7qlar7  so`ylewshi menen t7n`lawsh7g`a bir qansha al7s jerdegi, biraq 
olarg`a belgili bolg`an zatt7  siltep ko`rsetedi:  Anaw jatqan Pal7m laqq7 (B), J7lj7p kelse 
anadaydan (B).  
-»Ol»  siltew almas7g`7 betlew almas7g`7n7n` u`shinshi bet formas7 menen uqsas.  «Ol» 
almas7g`7 ataw7sh so`zlerdin` ald7nda kelip siltew ma`nisin an`latad7, Ga`pte an7qlaw7sh x7zmetin 
atqarad7: Ol elde ko`rmishem bir pa`riyzatt7 (A`), Naz a`yleyu`b su`jik tilli ol sa`nem. (A`). 
«Sol, shul, shu» almas7g`7  so`ylewshi menen t7n`lawsh7g`a bur7nnan belgili bolg`an, biraq 
bir qansha al7s jerdegi zat ha`m qub7l7st7 an`latad7: Aq7l7mn7 ketu`rdim ko`rgen shul zaman (A`), 
Bag` eramg`a mu`nesipdur shul pa`riy (A`), Sol zamanda q7zlar sa`lla`na kelse (A`), Tabmay7n 
da`rda` da`rmana, Bold7m shu ku`n hayran endi (A`). 
«Shul,  sol» almas7g`7  seplengende on7n` qur7l7s7nda fonetikal7q o`zgeris payda bolad7: 
Shund7n qalfaq bolan eken (B), Bar7p shunda jay tutarman (B), Sog`an megzes x7zmet eter xal7q 
ush7n (B), Son7n` ba`rin ko`rdi m7naw ko`zlerim (B), Sonnan ba`hra al7p sh7qt7 hawaz7m. (A`). 
Ko`plik qos7mtas7 qos7lg`anda «sol» almas7g`7n7n` tu`birindegi «l» sesi tu`sip qalad7: Solar 
x7zmet eter ba`rha xal7q ush7n. 
-»Oshbu», «us7» almas7qlar7  so`ylew protsesinde bar bolg`an zat ha`m qub7l7st7 ayr7qsha 
atap ko`rsetiw ush7n jumsalg`an: Haq a`zelde a`ylemish oshbu yu`rish bizge na`sip, Qulaq sal7n` 
oshbu so`zge (B), Aman qoymay us7 halg`a (B).  
Klassiklerdin` tilinde, a`sirese Berdaq sh7g`armalar7nda do`rendi siltew almas7qlar7 jiyi 
ush7rasad7: son7n`day, anadaydan, us7lay7nsha, us7lay, shun`asha, h.t.b. 
O`zlik almas7g`7 
O`zlik almas7g`7n7n` tiykarg`7 ko`rsetkishi  «o`z»  so`zi bol7p, ma`nisi jag`7nan ha`zirgi 
qaraqalpaq tiline sa`ykes keledi. «O`z» almas7g`7 atributivlik x7zmette qollang`anda, atl7q 
ta`repinen bildirilgen zatt7n` belgili bir betke tiyisli ekenligin an`lat7p tart7mlang`an atl7q 

 
146
s
o`zlerdi an7qlap keledi, «o`z» almas7g`7 bul jag`dayda affikssiz qollan7lad7:  Arz7w-a`yler 
ko`n`ilimiz o`z yurt7m7zg`a barg`al7 (A`), O`z isime bold7m quwnaq. (B). 
O`zlik almas7g`7 betlew almas7qlar7 menen dizbeklesip belgili bir bette tart7mlanad7. Belgili 
bir betti ayr7qsha atap ko`rsetiw, ku`sheytiw za`ru`r bolg`anda betlew almas7qlar7 tu`sip qalad7: 
Ozaldan o`zi biy bold7 (B), O`zin` Shahsa`nemnen yu`z q7ssa z7yat (A`). 
S
eplik ha`m betlik affiksleri o`zlik almas7g`7na tart7m qos7mtalar7nan keyin jalg`anad7: 
O`zimni bezdirip sab7r, qarardan,Sabr7w-qarar7md7 mennen bezdirer (A`), Sen o`zin`di man`a 
ra`wa ko`rishin`. (A`). 
O`zlik almas7g`7 ta`kirarlan7p qollang`anda ra`wishlik ma`ni an`lat7p keledi: O`z-o`zim ot7r7p 
pa`rman etermen (B), Ziywar aytar ku`yip-jan7p, O`z-o`ziden otqa tu`ser (A`). 
Ja`mlew almas7g`7 
 Qaraqalpaq 
shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde zat ha`m olard7n` belgilerin, qub7l7slard7 
j7ynaqlap ko`rsetiw maqsetinde ja`mlew almas7qlar7 jumsalg`an. Olar tart7m ha`m seplik 
affikslerin qab7llayd7:  
-ba`rtshe, ba`rshe ja`mlew almas7g`7:  Senin` qas7n`da joq zag`sha Sa`na`wbar, Du`n 
yan7n` ba`rtshesi sendin sadag`a (A`), Ba`rsha`nin` ata-babas7n, Ayt7b bayan q7lg`an eken (B), 
Hayt-mereke toyg`a sh7qsa ba`rshe q7zd7n` ag`las7 (A`). 
-bar, ba`ri, barl7q, ha`mme ja`mlew almas7qlar7:  Aq7l7mn7n`, huwsh7mn7n` ba`rin al7bdur 
(A`), Aman ketpes ba`ri o`ler, Bu so`zimde gu`man yoqt7 (A`), Bar7n7 mehmand7n ayamay, 
dasturqan7n ken` jayur (A`), Ba`rshedin ag`la senin` hu`sni-jamal7n` q7z Oraz (A`), Bar tapqand7 
sarp etin`ler xal7q ush7n (B), Barl7q jerler waq7m bold7 (B), Ha`mmesi ja`m bol7p kelip qaladan, 
Q7z7n izlep tappay maydan aradan (A`),  
-gu`lli ja`mlew almas7g`7: Man`g`7t deyen ku`lli man`g`7t (B), U`shinshi x7zmette gu`lli (B),  
-gilen` ja`mlew almas7g`7:  Betinde xan7 joq gilen` iymans7z (B), Xal7qt7n` xan7n  sorg`an 
gilen` biyiyman (B).  
Klassiklerdin` tilinde arab tilinen kirgen «ju`mla`»,  og`uz tillerine xarakterli bolg`an 
«tamam» ja`mlew almas7qlar7n7n` jumsal7w jag`daylar7 ush7rasad7:  Ju`mla` arabn7n` qa`biylesi 
(B), Ju`mla` Qon`7ratt7n` babas7 (B), Tamam yurtt7 alg`an eken (B), Tamam ag`zalar7m 
matam(B). 
Berdaqt7n` qos7qlar7nda  &at7»  so`zi ja`mlew almas7g`7  x7zmetinde jumsalad7:  At7 bol7p 
qalfaq ken`esti (B), At7 bol7p alash tab7st7 (B). 
S
oraw-qatnas almas7g`7 
Shay7rlard7n` qos7qlar7nda to`mendegi soraw-qatnas almas7qlar7 jumsalg`an:  
-Kim almas7g`7 adamlarg`a baylan7sl7 qollan7l7p, tart7m, ko`plik ha`m seplik qos7mtalar7n 
qab7llayd7: Nesip aydap sizin` ellera` kelgen, Kim jaqs7, kim jaman parq7n7 bilgen (A`), Taws7l7p 

 
147
kimnin` taqan7 (B), Kime aytay arz7w-hal7m (A`), Men bilmenem kimge baqar , Qara qashl7 
Xiywal7 q7z (A`), Kimlerdin` ketip jesiri (A`). 
-Ne soraw-qatnas almas7g`7 adamnan basqa janl7 ha`m jans7z zatlarg`a baylan7sl7 qollang`an: 
a).  Feyil so`zler menen dizbeklesip soraw ma`nisin an`latad7: Endi sennen ayr7l7p ne kesher 
hal7m menin`, (A`), &a`rip anam ne bolmaqsh7 hallar7n`, Munday iske giriptar bol7p ballar7n` 
(A`).  
b).  Atl7q  so`zler menen dizbeklesip qanday, qays7 almas7qlar7n7n` x7zmetin atqarad7:  Ne 
has7llar o`tken eken (B), Ne sawda bastan keshirdim (B). 
v).  Ritorikal7q  soraw ga`plerde ma`nini ku`sheytip, ayr7qsha belgilep ko`rsetiw ush7n 
jumsalad7: Bul ne qayg`7, bul ne duman, Bolalmad7m da`rtten aman (A`), Ne yaman du`n yada 
ayral7q yaman. (A`). 
g)  «Q7l», «em» ko`mekshi feyilleri menen dizbeklesip kelip soraw ma`nisin an`latad7: 
O`tirik ayt7p netermen (B), Aytpay on7 bende neter (B), Ne q7l7p em zal7m seni (B),  
d)  Seplik, tart7m, ko`plik affikslerin qab7llayd7:  Nelerdi  ko`rmedi yaranlar bas7m (B), 
Nege shaw7p ju`rmeysen` dep (B),  
-»Neshik, netshu`k»  soraw-qatnas almas7qlar7 ha`reket ha`m qub7l7st7n` ju`zege sh7g`7w 
s
ebebi tuwral7 sorawd7 bildiredi: Hal7 neshik bolar g`a`rip q7zlard7n` (A`), Zaman netshik zaman 
bold7 (B). 
-»Neshe, neshshe» soraw-qatnas almas7qlar7 belgili bir waq7t, mug`darg`a baylan7sl7 sorawd7 
an`latad7: Neshe y7l keshdi, neshe ay (B), Neshshe xannan ina`m keldi (B), Ashtan o`ldi neshshe 
adam (B). 
-qa  tiykar7nda jasalg`an soraw-qatnas almas7qlar7: 
-qay: Qay birin`nin` shaman` keldi (B), 
-qayda:  Qayaqqa aydayd7, qayda barmaqsh7, Ha`mmesine zal7m qarmaq salmaqsh7 (A`),  
-qays7:  Ziywar aytar qays7 birin aytay7n, Ju`rek bawr7m tildin` a`rman7y du`n ya 
(A`),U`stine kelse g`aniymi, qays7 biriden taysalur (A`).  
-qa`ne:     Arz7w-a`rman bilen alg`an qa`ne yoldash7m menin` (A`), 
-qaydan: Sho`l bu`lbili bilsin qaydan (B), 
-qalay:   Qalay bold7 hallar7m7z (B), 
-qashan:  Qara duman qashan keter (B), 
-qaerde:  Oylan7p qaerde ju`rdim (B), 
-qansha:  Berdimurat waqt7n` qansha (B), 
 
Belgilew almas7g`7 

 
148
Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde belgilew almas7g`7 qanday da bir betti, zat ha`m 
on7n` belgisin basqalar7nan aj7rat7p belgilep ko`rsetiw ush7n jumsalg`an. Dara belgilew almas7g`7 
iran tillerinen kirgen «ha`r»    so`zi arqal7 an`lat7lad7, atl7q, kelbetlik, sanl7q  so`zlerdin` ald7nda 
jumsalad7: Ha`r bendede bolar ha`r tu`rli awhal, Bayag`7 jaylawdan o`tsem ha`r zaman, Ha`r 
so`zin`de m7n` naz etip o`ltu`rme, Ha`r yan7n`da toqquz o`rim sashlar7n` (A`),  
Qospa belgilew almas7g`7  «ha`r»  so`zine  soraw-qatnas almas7qlar7n7n` dizbeklesiwi arqal7 
jasalg`an: Mal7w-mu`lkim ha`rne bar7m taps7rd7m men ta`n`irge, J7lwa taslap ha`rne bar7n saz 
etken. Dushpann7n` ha`r qashan bas7na jetsen` (B), Ha`r neshu`k diyni mus7lman (B).  
«Ha`r kim», «Ha`r qays7» belgilew almas7qlar7 tart7m, ko`plik, seplik qos7mtalar7n 
qab7llayd7: Ha`r kimlerge kettin` da`wran (B), Ju`zi qara bop ha`r kimge (B),  
Shay7rlard7n` qos7qlar7nda «ha`r» almas7g`7 «na`rse», «bir» so`zleri menen dizbeklesip kelip 
belgilew almas7g`7n7n` qospa tu`rin payda etedi: Ha`r bir so`zin` da`rtli qulg`a da`rmand7, Saw 
bolsan` bas7n`a ha`r bir is tu`ser, Ha`r na`rseni oylay bermey t7n7sh tur (A`).  
Belgisizlik almas7g`7 
Belgisizlik almas7g`7  so`ylewshi menen t7n`lawsh7g`a ele belgisiz zat ha`m qub7l7slard7n` 
belgisin bildirip keledi: 
a)  «Kim»  soraw almas7g`7n7n` tart7m jalg`awl7 tu`ri ha`m - kimse, kimisi  so`zleri arqal7 
bildiriledi:  Kimse g`amgun, kimse shad bul zamanda (B), Kimi j7g`7p, kimi j7g`7l7p (B), Ha`r 
kimsedin q7lma giyna, Ma`jnu`n kibi sh7g`7p sho`le (A`). 
b)  «Bir», «birew»  sanl7qlar7  soraw-qatnas almas7qlar7 menen dizbeklesip kelip, belgisizlik 
almas7g`7n jasayd7: Bir neshsheni alt7n taxtqa mindirip, Bir neshshenin` jalg`an ot7n so`ndirip, 
Elimizde ne bir g`oshshaq nar qald7 (A`).  
v) Belgisizlik almas7g`7 &a`lle» so`zi arqal7 jasalad7: A`lle q7z ba, a`lle ul ma? A`lle nelerge 
q7ynald7n` (B).  
g) «Baz7» so`zi «bir» sanl7g`7 menen dizbeklesip kelip belgisizlik almas7g`7n jasayd7: Hayal 
demesen` at7n7, Baz7 bir erden z7yat eken(B). 
d)  «ne»  soraw-qatnas almas7g`7 ataw7sh  so`zlerdin` ald7nda dizbeklesip kelip belgisizlik 
almas7g`7n7n` ma`nisin bildiredi: Ne yerlernin` suw7n ishti (B), Ne bir sul7w-sul7w sha`ha`rim 
bard7 (A`). 
Bol7ms7zl7q almas7g`7 
Qaraqalpaq shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde jumsalg`an bol7ms7zl7q almas7g`7 adam, zat ha`m 
qub7l7st7n` ayt7lajaq is-ha`reketke qatnas7n7n` joq ekenligin an`lat7p, qur7l7s7 boy7nsha dara ha`m 
qospa tu`rde ush7rasad7: 

 
149
a) Dara bol7ms7zl7q almas7g`7 «hesh», «d7m», «hasla» so`zleri arqal7 an`lat7lad7: Da`rtimnin` 
joq hesh dawas7, Buz7ld7 ko`n`lim Xiywas7, Mendey g`a`riplerge tag`lim bermege, Na`yleyin hesh 
adam sh7qmas dildar7m, Hasla jalg`an so`ylemespen (B),  
b) Bol7ms7zl7q almas7g`7n7n` qospa tu`ri «hesh»    so`zine  soraw-qatnas almas7qlar7n7n` 
dizbeklesiwi arqal7 jasalg`an:  S7r7m pash etpedim ha`rgiz hesh kimge, Mag`an so`zdin bashqa 
igam, Hesh nema`rse beren yoqt7. Xabar joq elimnen adam kelmeydi, Ne halda ekenin hesh kim 
bilmeydi. Baqsam hesh neme yoq sol7-sag`7mda, Qabab old7m men paq7rl7q dag`7nda (A`). 
  
Pronominalizatsiya 
Basqa  so`z shaqaplar7n7n` almas7qqa o`tiw qub7l7s7 shay7rd7n` sh7g`armalar7nda  siyrek 
ush7rasad7:  
«Bir», «birew»  sanl7qlar7 almas7q  so`z shaqab7na o`tedi: Bul  sa`lemdi birew aparar al7p 
(A`), Birewler bay, birew jarl7 (B),  
§37. FEJ‰L 
 
Feyildin` da`rejeleri. 
 Qaraqalpaq 
shay7rlar7 sh7g`armalar7 tilinde feyildin` tu`p, o`zlik, o`zgelik, sheriklik, 
belgisiz da`rejeleri  subúekt penen obúekt aras7ndag`7 ha`r q7yl7 ma`nilik qatnaslard7 an`lat7p, 
tiykar7nan forma jasawg`a qatnasad7, ay7r7m jag`daylarda so`z jasawsh7 x7zmetin de atqarad7. 
Tu`p da`reje o`zinin` arnawl7 grammatikal7q qos7mtalar7na iye emes. Basqa da`reje 
formalar7 tu`p da`rejege qos7mtalard7n` jalg`an7w7 arqal7 jasalad7:  Ha`fta`da bir da`r yan7 ko`r 
(B), Yalan du`n ya o`ter, keter, Dushman ayaq7n`da yatar, A`jel bir ku`n sharap tutar. Ju`zin`ni 
ko`rgennin` yoqdur a`rman7, Q7ya baq7shlar7n` da`rttin` da`rman7 (A`).  
O`zlik da`reje subúekttin` is-ha`reketinin` o`zine bag`darlang`an7n bildiredi. 
O`zlik da`rejenin` -n//-7n//-in, -un//-u`n qos7mtalar7 aw7spal7 feyillerge jalg`an7p keledi: 
Ishq7 zimistan7n misli yaz etip, Ju`rishin m7sal7 quba g`az etip. Ma`rd bile na`merdnin` parq7, 
Bilinur maydan ishinde (A`). Ko`ru`ndi-ko`ru`ndi o`zimdey g`a`rip (B).  
O`zlik da`reje -l//-7l//-il, -ul//-u`l qos7mtalar7 arqal7 da jasalad7: O`z ten`in`e qos7l kelin (B), 
Ayral7qt7n` s7r7n asht7 qag`az7n`, O`li edim, tiriltti jazg`an bayaz7n`. A`lip qa`ddim daldek bol7p 
bu`gildi, Ko`zlerimnen qanl7 yash7m to`gildi. Ziywar aytar, men igildim, Haqtan tilep iyman 
endi. Endi sennen ayr7l7p ne kesher hal7m menin` (A`).Oylan, Berdimurat zaman tar7ld7 (B). 
Ay7r7m jag`daylarda qos7qt7n` buw7n  san7n, rifman7  saqlaw ush7n o`zlik da`reje affiksleri 
tu`sirilip tu`p da`rejedegi feyiller menen an`lat7l7w jag`daylar7 ush7rasad7:  Atadan tuwd7m ne 
ko`rdim (B), Mu`yta`n bila`n x7yat tuwg`an (B),  

 
150
Belgisiz da`reje -l//-7l//-il, -ul//-u`l, -n//-7n//-in, -un//-u`n qos7mtalar7 arqal7 jasal7p 
ha`rekettin` belgisiz  subúekt ta`repinen islengenin yamasa islenetug`7n7n bildiredi: Ko`kmar 
shab7ld7 toy bold7, Maydanda qurulg`an eken (B). O`rta`nib da`rdi-f7raqt7n,  Jol7nda pa`rwana 
megzer. O`mirimnin` qasr7  y7q7lg`an, Ig`bal ka`sas7 to`kilgen, Xats7z, qa`lemsiz shekilgen Bir 
a`jep dewana megzer.  As7lmay, buw7lmay yoqsa o`linmey, O`liki, tiriki an7n` bilinmey (A`).   
Sheriklik da`reje tu`bir feyillerge -sh//-7sh//-ish, -ush//-u`sh, -s//-7s//-is, -us//u`s 
qos7mtalar7n7n` jalg`an7w7 arqal7 jasal7p, bir neshe subúekttin` birlesip islegen is-ha`reketin 
bildiredi: 
a) birgelik-sheriklik ma`nisin an`lat7p, eki yamasa bir neshe subúekttin` ja`mlesip islegen is-
ha`reketin an`latad7: Birge ju`rgen q7z7w-jawan, yar-yaran menen ko`risip,  
Q7yametlik dos ug`7nd7 qushaqlas7p jol sorag`lap, Ah, darig`a, waq darig`, m7n` san7 a`rman 
sh7qt7 jan. Tushaqlas7p bul ekkisi bir-birin, Biri za`nin izlep, biri ha`m q7z7n. A`rmandaman kete 
almad7m ush7ras7p,  Ko`zimdin yash to`kip an`a xoshlas7p (A`).  
Bir neshe subúekttin` ko`plik ma`nidegi is-ha`reketin sheriklik da`reje feyilleri bildirip 
keledi: Mal bo`lu`shu`b enshi ald7, Jene jaw bolub shaf7shd7 (B). Jup-juptan ju`risti bu`gin (B). 
Ko`z ush7nan bir q7yalap baq7sh7p, M7y7q tart7p qa`lem qash7n qaq7sh7p (A`).  
 
 O`zgelik da`reje. 
O`zgelik da`reje feyilleri is-ha`rekettin` grammatikal7q  subúekt arqal7 emes, al logikal7q 
s
ubúekt arqal7 islengenin bildiredi. 
O`zgelik da`reje qos7mtalar7: -d7r//-dir, -t7r//-tir, -dur//-du`r, -tur//-tu`r: Ha`r so`zin`de m7n` 
naz etip o`ltu`rme, «ussa bila`n yu`rekimni tolturma. Kirpiklerin` su`zip baqqan na`zerin`, 
Juld7zd7 jawrat7p tu`nnen bezdirer. Ko`n`lim sa`debini bir-bir yazd7r7p, Qayta bastan go`ne 
da`rtim qozd7r7p, Sa`nemler qol7nda tilla` saz edim, Ha`wijge keltirer janan bolmad7 (A`).  
-t//-7t//-it qos7mtas7 daw7sl7  seslerge ha`m  y,  r,  l,  k,  q  daw7ss7z  seslerine tamamlang`an 
feyillerge jalg`an7p o`zgelik da`reje jasayd7:  A`sel qatqan su`jik-su`jik tillerin`, J7land7  j7lj7t7p 
innen bezdirer. Bul sa`lemdi birew aparar al7p, Bastan-ayaq oq7tarsan` sa`wdigim. Xat7n` kelip 
q7s ku`nimdi jaz etti, Bag`r7md7 jibitip mun`l7  saz etti. A`y, Ziywar, so`zin`ni qoyg`7l q7sqart7p 
(A`).  
-g`7z//-giz, -q7z//-kiz, -7z//-iz qos7mtalar7: Ha-da hal7m ko`rgizip tur, ta`nde jan7m sendedur 
(A`), Da`wlet qong`7z xan bas7na (B), Awz7ma  suwlar tam7zd7, Ko`zimnen jaslar ag`7zd7 (B), 
Paz7lbek ishse ber nabat, ‰shkizgil qant7w-qandalat (A`).  
O`zgelik da`rejenin` -qar//-ker ha`m -q7z//-kiz  qos7mtalar7n tu`rkiy tillerin izertlewshi 
ilimpazlar rotatsizm ha`m lambdaizm qub7l7s7  (r 
∼
 z), yag`n7y qaraqalpaq tilinin` eski bulgar 
tilleri menen baylan7s7n7n` qald7g`7  s7pat7nda bahalayd7:  jatqar - jatq7z, jetker - jetkiz, aytt7r - 

 
151
aytq7z.  M7sallar:  Ra`him eyle, padshah7m, elge jetker sen meni, Ya ilah7m, elimdi ko`rer ku`nler 
barma eken. ‰stegen yerge yetkergen ilgir na`zerim ko`zlerim, Qal7s  sa`lam7mn7 etku`r sen 
mendin (A`). 
-sa`t//-set qos7mtas7 Berdaq sh7g`armalar7 tilinde ush7rasad7: Ko`rsetib ko`mu`r, qam7s7n, Jol 
ko`rsetkil jigitlerge(B).