Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketl‰k un‰vers‰tet‰

 
š46. Or8s tilinen o`zlestirilgen so`zler 
 
Klassik shay7rlard7n` sh7g`armalar7 tilinde or7s tili ha`m or7s tili arqal7 hind-
evropa tillerinen kelip kirgen so`zlerde ush7rasad7. Klassik shay7rlard7n` 
do`retpelerinde or7s so`zleri az sanda bolsa da jumsalg`an. 
Klassik shay7rlar tilindegi or7s so`zlerinin` qollan7w7ndag`7 bir o`zgesheligi bul 
shay7rlard7n` ay7r7mlar7 Rossiya qaraw7nda bolg`an jerlerge bar7p talap islew 
na`tiyjesinde sol jerlerde u`yrengen or7s so`zlerin o`zlerinin` qos7qlar7nda 
paydalang`an7n ko`remiz. Ma`selen, Omar shay7r 1900-1908 j7llar7 segiz j7l 
Qazaqstann7n` Qazal7, Q7z7l Orda degen jerlerinde bal7q sholanlar7nda ha`m temir jol 

 
174
qur7l7s7nda jallanba talap islegen. Bul jerde jum7s islew bar7s7nda or7s milletinin` 
wa`killeri, sonday-aq, or7s tilin jaqs7 biletug`7n qazaqlar menen ku`ndelikli qar7m-
qatnas na`tiyjesinde Omarda bir qansha da`rejede or7s tilin u`yrengen. On7n` 
qos7qlar7nda or7s tilinen o`zlestirilgen to`mendegi so`zler ush7rasad7: Keshiw - ku`ndiz 
ju`rgen menen sar7l7p, Bizlerge payda joq, bayarg`a payda (Ay7rsha).  Qas7n`a kelgende 
bayl7q etesen`, Sonnan bergi rasxodt7 netesen` (Ay7rsha).  Barqas minip keyin keldin` 
izimnen, Eldin` amanl7g`7n aytsh7-aw bizlerge. Or7s za`ku`nu`nde shegen pap7rash, 
Kelgenime bir ay bold7 kakraz (Ay7rsha). Or7s xalq7 so`z so`yleydi podryad    (Aybiyke). 
Abdimurat qaz7 xatlar7n jazar, SAezd bolg`an say7n arqas7 qozar  (Ay7rsha).  Oyazg`a 
barg`anda qars7 juw7rd7,  Sol g`ayratqa bol7s q7l7n` Gu`lim biy  (Gu`limbay). 
Bul m7sallardag`7 &bayar-boyarin, rasxod-sh7g`7n, barkas-kemenin` tu`ri, 
za`ku`n-n7zam, kak raz, podryad, sAezd, oyaz, bol7s so`zleri or7s tilinen kirgen 
so`zler bol7p tab7lad7. A`jiniyaz Qos7bay ul7 da  Qazaqstan ha`m Rossiyan7n` bir 
qansha jerlerinde bolg`an. Bul tuwral7 mag`l7wmatt7 on7n` &Sh7qt7 jan[ qos7g`7nan 
ko`remiz: Gezdim ol nog`ay, or7sn7, ha`mdag`7 Q7pshaq estek, Ulug` oy7l, Kishik 
oy7l, Qobda elek gezdik Jay7q (A`), Gezdim ol nog`ay or7sn7 ha`m Or7nbor qalas7n 
(A`), Da`rbeder bol7p gezu`ba`n bul alashta neshshe ay, Tapmad7m hesh bir xabar, 
kimnen sorasan` &naznay[, Qalmad7 hesh bir alash, men gezmegen ma`gar aday (A`), 
U`stine kiygeni atlas qamqad7, Bashta tu`rme, a`lde pa`ren` rumal7 (A`), Paz7lbek ishse ber 
nabat, ‰shkizgil, qant7w-qandalat (A`), Ko`yleki qulp7l7 sh7t, qund7z ton7n7n` jag`as7, M7s, 
qola, jezden quy7lm7sh eken at7n7n` tag`as7. 
Bul m7sallardag`7 &or7s, Orenburg, naznay-na`znayu, pa`ren`-frank, frantsuz 
oramal7, qandalat-konditer o`nimi, sh7t-toq7lg`an tawar, shitets, shit -toq7w[, so`zleri 
or7s tili ha`m or7s tili arqal7 o`zlestirilgen so`zler bol7p tab7lad7.  
Berdaq shay7rd7n` sh7g`armalar7nda or7s tilinen kirgen to`mendegi so`zler 
jumsalg`an: Q7z7l shat7r, yash7l shat7r, Or7sta bar gubirnat7r (Shejire). Bol7s saylaw q7ld7 
oyaz, U`sh j7lda qurar bir sAezd  (Ku`len bol7s). Berdimurat qoyg`7l bolmag`7l ha`si, 
Kiydin` be ayaqqa a`mirxan ma`si, Menin` aw7m a`mirxan7, Ten`iz ha`m bal7q bermedi.  
Samaw7rda qant penen shay7, Ha`r ne bergeni quday7. Ol tug`7rn7n` qaz7q7n7, Brunjdan 
qaplag`an eken.  
Berdaq sh7g`armalar7ndag`7 &gubernator , bol7s, oyaz, sAezd, a`mirxan ma`si 
(aw), samaw7r-samovar, bur7nsh-bronza[ so`zleri or7s tilinen kirgen. 
 
š47. Qon`s8las tu`rkiy tillerinen o`zlestirilgen so`zler 

 
175
 
a). tu`rkmen tilinen o`zlestirilgen so`zler: g`7sh akrab7 yaqsh7 g`ayr7 elattan, G`ayr7 
elat jaqs7 jaman zu`riyattan (A`), Men an7n` wasp7n yazarg`a a`lime asep qa`lem (A`), At 
ko`termes belli begleri bard7, Zal7mlar a`lgine tu`sti Bozataw (A`), Alla sald7, beyle yola, 
Ha`r kimsedin q7lman` giyne (A`), Janajan qardash7 kerek. La`bi g`unsha, sha`kar kibi 
dodaql7, Qumar ala ko`zli, badam qabaql7 (A`), Jigit gezer dawam q7sh bila`n yaz7, A`reb 
atlar minip, a`lginde baz7(A`). Shox ishler geshdi bash7mnan, Qal7bman hayran ishinde, 
g`a`rib Ziywar ku`nde ag`lar, Ju`rekimde joqdur dag`lar. Barmaq tol7 yu`zik-yu`zik 
a`llerin`, A`sel qatqan su`ju`k-su`ju`k tillerin` (A`). 
O`zbek tilinen kirgen so`zler: Kimsenin` anas7, kimnin` a`mma`si, Kimsenin` ag`as7, 
kimnin` inisi (A`), Ba`rdash berer qayg`7-da`rtke, Janajan qardash7 kerek (A`), Jigittin` 
qat7n7 bolsa biyhaya, Ku`nde u`y ishinde g`awg`a ja`n` bolur (A`).  
Qazaq tilinen kirgen so`zler: Mende bir ull7 jurtt7n` aq7n7 edim, Aq Men`esh, 
qa`dirimdi sen bilmessen` (A`), Men o`zim o`len` ayt7p har7mad7m, Aw7l7n`a bir a`rman7m 
dar7mad7m (A`), Bolg`anda sa`ha`r waqta q7z7g`7n ko`r, Tosan`l7g`7m bar menin` birden 
q7zban. (A`), Hawa eneden qalg`an jol neter deysen`, Ku`yewin` alp7s jasar shal bolmasa 
(A`), Q7zlard7n` a`demisi bizin` elde (A`). 
  
š48. XX a`sirdin` bas8ndag`8 qaraqalpaq shay8rlar8 sh8g`armalar8 tilinin` 
o`zgeshelikleri
. 
 
XX  a`sirdin` bas7nda jasap a`debiy do`retiwshilik penen shug`7llang`an 
shay7rlard7n` ishinde tillik belgileri jag`7nan Qaz7 Ma`wlik ha`m A. Muwsaev 
sh7g`armalar7 ayr7qsha or7n iyeleydi. 
 
Qaz7 Ma`wlik ha`m A.Muwsaev sh7g`armalar7nda XX a`sirdin` bas7ndag`7 Orta 
Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tiline ta`n bolg`an belgiler saqlang`an. 
Qaz7 Ma`wlik, A. Muwsaev sh7g`armalar7nda 9 daw7sl7 fonema jumsalg`an. 
Daw7sl7 ha`m daw7ss7z seslerdin` pozitsiyal7q ha`m kombinatorl7q qollan7w7nda 
ay7r7m o`zgeshelikler bar: Keyingi buw7nlarda erinlik daw7sl7lar saqlan7p jaz7lg`an: 
tu`shu`ru`b, tu`ru`b, ton`uz, moyunsunub, ku`ydu`rdi. 
 
Daw7sl7 sesler sa`ykesligi: 
a` 
∼
 e:   tilla`rin`, ta`wa`ka`l, sizlerda`n, ko`ra`ra`. 
a 
∼
 o:   an7n`, alarn7n`. 

 
176
u 
∼
 a:   uyalursan`. 
u 
∼
 e:   kelur. 
u 
∼
 7: toyub, burun, shundek, ashuq - mashuqlar, Sh7mbayd7n`. 
u 
∼
 i:  ma`lu`m, keltu`ru`b. 
Eliziya:  
Ba`lki pan7y du`n ya mag`an kerakmes (Q.M), Farhad kibi men tawlar7 qazalmay 
(QM), Shul perige yuqsa bayaz yazalmay (Q.M). 
Daw7ss7zlar taraw7nda 23 daw7ss7z fonema jumsalg`an: 
So`zdin` bas7nda &b[ daw7ss7z7n7n` tu`sip qal7w jag`day7 ush7rasad7: Neshe ku`n 
arada sergizdan olub, Aq7r7nda ah7 - afgana keldi (M.A)  
m 
∼
 b: seslerinin` sa`ykesligi: Mu`nday jigit tuwmas endi anadan, Ma`kkam 
yag`as7nan ald7 yaranlar (M.A), 
sh 
∼
  s:  Begler  kibi  tor7  at7na  yarash7p,  Ku`n  tut7l7p, duman bolg`an qushayd7, 
Bezelmish shul dilbar q7rm7z7 gu`le (Q.M)  
y 
∼
 j:  Jigitlik mudam7 yazdur, q7sh7 yoq (Q.M), Ju`zlerin`ni men pa`riyge megzettim 
(Q.M), 
z 
∼
 y:   Ju`z m7n` juwan j7lwa menen juwap so`zlersen` (Q.M), So`zlemek ha`r kimnin` 
hal7 demegil (Q.M). 
g` 
∼
 w:   Jol boy7nsha q7zd7n` elin sorag`lap (M.A), Ag`z7mnan ketpeydi an7n` mazas7. 
g 
∼
 y:  Ku`limlep so`z ayt7p igiltip bash7n (Q.M) 
Ha`zirgi qaraqalpaq tiline sal7st7rg`anda u`nsiz &f[ fonemas7 jiyi jumsalg`an: 
Sharq7 fa`lek du`n ya ketti dolan7p  (M.A), Mus7lman bendeler shegip afg`an7, Alar ha`m 
bul fan7y du`n yadan o`tti (M.A).  
&P[ u`nsiz daw7ss7z7na tamamlang`an feyil so`zlerge hal feyildin` -7p//-ip 
qos7mtas7 qos7lg`anda tu`bir morfemada o`zgeris payda bolmayd7, ha`zirgi tilde &p[ 
u`nsizi  &w[ sonor7na o`zgeredi: At shap7p, qus sal7p taz7 yu`kirtken, Ha`r kim ten`in 
tap7p, oynat7p ku`lip (M.A). 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde q, k, p u`nsiz daw7ss7z7na tamamlang`an so`zlerge 
daw7sl7 sesten baslang`an jalg`aw jalg`ang`anda g`, g, b seslerine o`zgeredi, bul 
shay7rlarda bunday kombinatorl7q o`zgeriske ush7ramag`an so`zlerde gezlesedi: Aq 
sun`qarday q7ya baq7p naz etip, Mus7lman bendeler shekip  afgan7,  Lash7n  kibi  q7ya 
baqar ha`r yana, Xosh keldin`iz deyip qa`ddini bu`ku`p. 
Epenteza qub7l7s7: Kamalg`a keltirip ta`rbiyat q7lg`an (Q.M), Shul yan`l7q  periyzat 
yigitke kerek (Q.M), 

 
177
 
Gaplologiya qub7l7s7:
 
Bizler ha`m ko`rip ek bir neshe q7zn7, 
Ba`lki derem seni pa`leknin` mah7. 
A.Muwsaev, Qaz7 Ma`wlik sh7g`armalar7 tilinde to`mendegidey morfologiyal7q 
o`zgesheliklerdi ko`riwge bolad7: 
Atl7qt7n` iyelik sepliginin` -n7n`//-nin` qos7mtalar7 u`nsiz daw7ss7z seslerge 
tamamlang`an so`zlerge de jalg`ang`an: Q7zn7n` elat7na keldi yaranlar, Ko`rgen 
yigitlernin` bag`r7 yaq7lg`an (Q.M), Nishtarn7n` t7y7g`7na bag`r7mn7 tildim (Q.M). 
Bar7s sepliginde -g`a`, ge, a, a` qos7mtalar7 jumsalg`an: Sorkol yana ju`ris q7ld7 
yaranlar (M.A), Ash7qlard7n` ko`zlerig`a` tot7ya (Q.M), Aq qag`az u`stig`a` mollalar 
yazg`an (Q.M), Bir dilbar tazadan kamala keldi, Gu`l yu`zi megzemish alma-anara 
(Q.M).  
Tab7s sepliginde -n7//-ni qos7mtas7 jiyi qollan7lg`an: Sorkolni, q7yatn7 keler aralap 
(Q.M), Diyip ko`z yash7n7 to`kti yaranlar (Q.M), Ma`jnu`n bol7p sahralarn7 geze almay 
(Q.M) Aql7mn7 alursan`, rangimni barbat (Q.M). 
Sh7g`7s sepliginde -d7n//-din, -t7n//-tin qos7mtalar7 ush7rasad7: Ond7n - beshtin at 
qoyd7lar ellerge (M.A), Aytur Qutl7murat: jand7n keshermen (M.A), Pinham7 s7rlar7n 
mendin giznemes (Q.M).  
Tart7m affiksinin` kitabiy tilge ta`n bolg`an -7s7//-isi s7n`arlar7 gezlesedi: Jupt7s7 
Sayatxan menen perizat (M.A), A`l-has7l ekkisi bold7lar qashar (M.A).  
Atl7q so`zler bayanlaw7sh x7zmetinde jumsalg`anda -dur//-du`r, -d7//-di 
predikativler jalg`anad7: Da`rtlerge dawa ko`k shaydur (Q.M), Jan u`stine jandur bu`gin 
(M.A), A`njam etken Xatamtaydur (Q.M), Ma`rt g`oshshaq jigitler qaraqalpaqtad7 (M.A), 
Q7ya-q7ya sho`ller qaraqalpaqtad7(M.A).  
Ko`plik jalg`awlar7nan -lar//-ler o`nimli jumsalg`an: Tamashalar ko`rer barsalar 
ha`r jan.  
Kelbetlik so`zlerdin` jasal7w7nda -daq//-dek jalg`awlar7 o`nimli jumsalg`an: 
Hawaz7 bu`lbu`ldek, tot7 qus so`zi (Q.M), Ko`zin`e aydek ko`rindi (Q.M), Ko`rgenler 7shq7 
etip q7zdek su`zilgen (Q.M). 
Kelbetlik jasawsh7 -day7n formas7n7n` qollan7w7 ush7rasad7: Almaday7n q7z7l ju`zler, 
Qatarlas7p tur7lm7shdur (Q.M). 
Bul shay7rlard7n` tilinde sanl8q so`zler siyrek ush7rasad7: 
Shamal7q sanl7q eki sann7n` dizbeklesip keliwi arqal7 an`lat7lg`an: On besh,on alt7 
da yash7 shul q7zd7n` (Q.M), Ha`r ku`n qonar bes-on miyman (M.A).  

 
178
J7ynaqlaw sanl7g`7 sanaq sang`a sh7g`7s sepligi qos7mtas7n7n` jalg`an7w7 arqal7 
jasalg`an: Ondin-beshtin ja`m bolg`an million (Q.M), ‰ynin jabar su`mbil shash7, U`shten 
tallap o`rilmishdur (Q.M).  
Qospa sanl7qlar: On yuz etmish eddi alt7 m7n`nan az (K.M).  
Orta Aziyal7q tu`rkiy a`debiy tilge ta`n bolg`an almas7qlar jiyi ush7rasad7: Shul 
so`zlerin` menin` yad7ma tu`shti (K.M.) Jol bols7n dep shunnan sord7 yaranlar  
Betlew almas7qlar7 seplengende a`dewir o`zgeriske ush7rayd7: San`a aytqan bul bir 
so`zim(Q.M) ,A`lemdi jand7rg`an an7n` sh7rag`7 (Q.M), Diyip an7 jerge urd7 yaranlar 
(M.A), Tezden juwab7n jetkergil man`a (K.M). 
Soraw-qatnas almas7g`7:  Neshu`k bolar bendelerdin` ila`ji (Q.M), Neshu`k shad 
bolmay7n sen yarn7 ko`rip (Q.M) 
Arab tilinen kirgen a`hli, ju`mla`, almas7qlar7 jumsalg`an: A`hli  qaraqalpaqqa 
ma`lim bolg`anda (M.A), ‰zlesen` tab7lmas ju`mla` jahann7 (Q.M), Hawazas7 ju`mla` 
jahang`a tolg`an (Q.M), 
&Kimse[  belgisizlik almas7g`7 o`nimli jumsalg`an: Kimseler tut7ld7,kimler usland7, 
Kimse sheyit bol7p keshti jan7nan (M.A). 
Kelbetlik feyildin` -gen,-ken, m7sh //-mish affiksleri jumsalg`an: Ko`rgende suw 
bol7p aqm7sham terden  (K.M), Rayxan pa`riy dep qoym7shlar at7n  (K.M), Miyman 
kelse yu`girip attan tu`shu`rgen, Xosh keldin` dep tu`rli tag`am pishirgen (M.A), Kemala 
kelmishdur qa`ddini du`zep (Q.M). 
Kelbetlik feyildin` -ar//-er, -r jalg`aw7nan keyin -lar// -ler ko`plik qos7mtas7 
jumsalg`an,bul ha`zirgi a`debiy tilimiz ush7n ta`n emes qub7l7s: Alt7n kesesinen sharap 
isherler, Ko`rgen adam shiyrin jannan kesherler (Q.M). 
Bul affikstin` -ur// -u`r variantlar7 jumsalg`an: Hal7m neshik bolur dedi yaranlar 
(M.A), Sorko`lni,q7yatn7 kelur aralap (M.A), Dasturxan7 bila`n alurlar mehman (Q.M).  
Hal feyildin` -7b// -ib, b affiksleri ush7rasad7: Ig`bal7 ishlayub yurttan ozg`an, 
Ta`riypini bayan etsem shul q7zd7n` (Q.M), Ku`lu`b jawab7n`d7 berdin` periyzat (M.A). 
Ataw7sh feyildin` -maq//-mek, -baq//-bek, -paq//-pek jalg`awlar7 jiyi ush7rasad7: 
O`z eline qaytpaq bold7 yaranlar (M.A), Sa`ha`r waqta kelmek bold7 yaranlar (M.A), 
Jigit bila`n da`wran su`rmek a`rman7 (Q.M)  
Bul shay7rlard7n` sh7g`armalar7 tilinde bet-san kategoriyas7n qollan7wda 
to`mendegidey o`zgeshelikler bar:  
1. Birinshi bette bet-san affiksinin` q7sqarg`an formalar7 jumsalg`an: Bilmanam 
hayal zat7na (Q.M), ‰zhar etmeyin at7n7, Bilmem netip ju`rgen eken (Q.M). 

 
179
2. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde bet-san formalar7 u`shinshi bet birlik ha`m ko`plik 
sanda nol lik formada qollanad7, yag`n7y grammatikal7q ko`rsetkishi joq. Bul 
shay7rlard7n` qos7qlar7nda u`shinshi bet -dur//-du`r, -d7//-di predikativleri jiyi 
qollan7lg`an:  Al7mlarg`a hal kerekdur, Sharwalarg`a mal kerekdur (Q.M), Kelinler 
ishinde bir kelin bardur(Q.M). 
Buyr7q meyildin` birinshi bet ko`plik san7n an`lat7w ush7n kitab7y tilge ta`n 
bolg`an  -al7//-eli, -eyli formalar7 jumsalg`an: Kisi ko`rmey bizler tezirek jo`neyli, Ne 
q7lsaq ta ko`lge bar7p o`leyli (M.A), Senin` ta`riypin`di xatqa yazal7 (Q.M).  
Tilek meyildin` -g`ay//-gey, -qay//-key jalg`awlar7nan keyin ko`plik 
qos7mtalar7n7n` qollan7l7w jag`daylar7 ush7rasad7: Kimler gu`na` etse bergeyler ja`bir 
(M.A). 
O`tken ma`ha`l feyilinin` u`shinshi bet birlik ha`m ko`plik san7n7n` keynine 
ko`plik jalg`awlar7n7n` jalg`an7w jag`daylar7 ush7rasad7: Quday7m q7z bilen q7ld7lar 
duwshar, Zamann7n` tu`rleri bold7lar beter (Q.M), Kiristiler zor ja`njelge yaranlar (M.A). 
Ko`mekshi so`zlerdin` kitab7y tilge ta`n formalar7 ush7rasad7: Ha`r kim ten`in 
taw7p oynay7p ku`lip, Gu`l bilen bu`lbu`ldek ja`wlana keldi (Q.M), Tol7 q7zlard7n` ishinde, 
A`ptap  bila`n  ay  yan`l7d7  (Q.M).  Ta    kelip-ketkenshe ishpe-jemege (Q.M), Shahri 
Sh7mbay ishre jekke bir o`zi (Q.M),  Qaraqalpaq ishre sh7g`7pt7 bir gu`l (Q.M). 
XX-a`sirdin` bas7ndag`7 shay7rlar Qaz7 Ma`wlik, A. Muwsaev sh7g`armalar7 
tilinin` so`zlik quram7nda ha`zirgi tildin` ko`z-qaras7nan go`nergen so`zler 
ush7rasad7.  
Arxaizmler:  Rahbar  kerek tuwr7 joldan ju`rmege (M.A), U`yi jan`g`7r jar7tpad7 
na`ha`rden (M.A), Pax7r miskinlerdin` qay7r7n oylad7n` (M.A), Bir duqtar tazadan keldi 
(Q.M), A`depli ikraml7 ta`mizka`r edi (M.A), Su`mbu`l shash7 ga`rdan7n`a sholas7p (M.A). 
Bul m7sallardag`7 rahbar-bassh7, na`ha`r-awqat, as, miskin-g`a`rip-qa`ser, 
duqtar-hayal, ta`mizka`r-j7ll7 so`zli, gerdan-moy7n so`zleri arxaizmler bol7p tab7lad7. 
Tariyx7y so`zler: Suwsh7 bala basalmad7 parmas7n (M.A), Qayg`7rmay basam7z 
parman7 (M.A). Bul m7saldag`7 &parma[ so`zi jerlerdi suwg`ar7w waqt7nda japt7n` 
sag`as7na bas7latug`7n tog`7rtqa ma`nisinde jumsalg`an. Aq ordan7n` on` jag`7nda, 
Abrasimler to`selmishdur. Bul m7saldag`7 &abrasim[ so`zi qara u`ydin` ishine to`selgen 
bahal7 to`sek ma`nisin an`lat7p tur.   
Or7s tilinen kirgen so`zler 
Or7s tilinen kirgen so`zler A.Muwsaev sh7g`armalar7nda da ush7rasad7: O`zi al7m 
zan`-zakong`a saz bold7, Dem almastan zakon aytar pat7rlap, Soldat ber dep 

 
180
mus7lman7w - or7sqa, Kelgen son` To`rtku`lge tilgiram urd7. Sha`pki kiysem degen 
oy7 bar eken, Gazet bas7p til sh7g`ara baslad7. ‰sshilerden da`kilad al7p ayma-ay.  
A.Muwsaev ha`m Qaz7 Ma`wlik sh7g`armalar7 tilinde ay7r7m  or7s tili arqal7 
Evropa tillerinen kirgen so`zlerde jumsalg`an: 
Taq7ya tiktim zinger mash7n iynesi (Q.M), Da`r yalarg`a sh7g`7p paraxod minsen` 
(Q.M), Ayda neshe yashik shayd7 bosatsan` (Q.M). 
Bul m7sallardag`7 &zinger mash7n[ so`z dizbegi Germaniyan7n` Zinger zavod7nda 
islep sh7g`ar7lg`an tigiw mashinas7n an`lat7p tur. & Paraxod & ha`m  &yashik[ so`zleri 
or7s tilinen kelip kirgen so`zler bol7p tab7lad7. 
Pa`ren` oramal u`stinde qant7-nabat7, Sha`ynek-kese, piyala keldi (Q.M), Kiygeni 
munaqqash, a`ptap siynesi, Qollar7 o`nerli pa`ren` iyneli (Q.M). 
Bul m7sallardag`7 &pa`ren`[ so`zi tu`rkiy tillerine Evropa tillerinen kelip kirgen 
&frank[ so`zibol7p esaplanad7. Bul m7sallarda Evropadan a`kelingengen oramal, 
Evropadan a`kelingengen iyne degen ma`nini bildiredi. 
 
š49. XX a`sirdin` 20-40 j8llar8ndag`8 qaraqalpaq tili 
 
XX a`sirdin` 20 j7llar7 qaraqalpaq xalq7n7n` siyasiy ja`miyetlik o`mirinde 
o`zgerisler ju`z berdi. 1924-j7l7 Qaraqalpaq avtonomiyal7 oblast7 du`zildi. Ja`miyette 
u`lken ma`deniy  jan`al7qlar payda bold7. 
Xal7q ag`art7w isleri jolg`a qoy7l7p xal7qt7 g`alaba sawatland7r7w jum7slar7 basland7. 
Jas o`spirimler ha`m egedeler ush7n mektep sabaql7qlar7 bas7l7p sh7qt7. Ana tilinde 
oq7w, oq7t7w isleri jolg`a qoy7ld7. 1924-j7ldan baslap jergilikli baspa so`z payda bold7. 
&Erkin Qaraqalpaq[ gazetas7n7n` sh7g`7w7 menen qaraqalpaq tilinin` ja`miyetlik-
publitsistikal7q stili qa`liplese baslad7. Milliy ko`rkem o`ner rawajland7. Radio, son` 
televidenie jum7slar7 jolg`a qoy7ld7. Qaraqalpaq tilinde ma`mleketlik basqar7w isleri 
al7p bar7ld7, us7 sebepli qaraqalpaq tilinin` ra`smiy is qag`azlar stili de rawajlan7p 
bard7. Qaraqalpaq tilinde ja`miyetlik - siyasiy, u`git na`siyat jum7slar7 al7p bar7ld7. 
Qaraqalpaq milliy jazba a`debiy tili tol7q qa`liplesip, xal7qt7n` siyasiy ja`miyetlik 
ha`m sotsiall7q turm7s7n7n` ha`r ta`repleme o`sip rawajlan7w7 menen qaraqalpaq 
tilinin` ja`miyetlik x7zmeti  ken`eydi. 
Qaraqalpaq tilinin` ja`miyetlik x7zmetinin` rawajlan7w7 basl7 eki derek tiykar7nda, 
birinshiden, qaraqalpaq tilinin` ishki mu`mkinshilikleri tiykar7nda, ekinshiden, basqa 
tillerdin` ta`siri ha`m o`z-ara bay7w7 tiykar7nda bold7. 

 
181
Bul da`wirde qaraqalpaq tilinin` fonetikal7q sistemas7nda bir qansha o`zgerisler 
ju`zege keldi. Daw7sl7 ha`m daw7ss7z sesler quram7 ko`beydi. Daw7sl7 sesler taraw7nda 
&energiya[, &elektron[ h.t.b. so`zlerde jumsalatug`7n &e[ fonemas7 payda bold7. Qosarl7 
daw7sl7lar yu, yo, ya sesleri jumsalatug`7n bold7. Or7s tilinen kirgen so`zlerdin` 
quram7nda jumsalatug`7n &7[, &i[ sesleri payda bold7: kino, propogandist, t7l h.t.b 
Daw7ss7z seslerdin` pozitsiyal7q qollan7w7nda a`dewir o`zgerisler ju`zege keldi. 
&B[ qos erinlik u`nli daw7ss7z7, &g[ u`nli daw7ss7z7 or7s tilinen kirgen so`zlerde 
so`zdin` aq7r7nda jumsalatug`7n bold7: klub, pedagog h.t.b. 
&R[, &l[, &z[ fonemalar7n7n` so`zdin` bas7nda jumsal7w7 jiyilendi: Radio, ratsiya, 
lektsiya, likbez, zavod h.t.b. 
Or7s tilinen so`zlerdin` kelip kiriwi menen &v[, &ts[  fonemalar7, eki foneman7n` 
birikpesi esaplanatug`7n &tsh[ ha`ripleri kelip kirdi. 
Buw7nn7n` jan`a tipleri payda bold7. Bur7n qaraqalpaq tilinde so`zdin` bas7nda 
eki daw7ss7z qatar jumsalmaytug`7n bolsa, endi eki /ha`tte u`sh/ daw7ss7z qatar 
qollan7p baslad7: traktor, stakan, Mkrtshyan , sprint, h.t. b.  
Buw7n qur7l7s7ndag`7 o`zgerislerge ha`m basqa da fonetikal7q zan`l7l7qlarg`a 
baylan7sl7 so`zdegi pa`t normalar7n7n` o`zgeriwi, pa`t or7nlar7n7n` j7lj7mal7 s7pat7 
payda bold7.  
Bul da`wirde qaraqalpaq leksikas7 taraw7nda ko`p o`zgeris jan`al7qlar bold7. Jan`a 
turm7s penen ku`n ko`ristin`, ekonomika menen ma`deniyatt7n`, ilim menen 
texnikan7n` o`sip rawajlan7w7 menen jan`a tu`siniklerdi an`lat7wsh7 jan`a so`zler 
payda bold7. Qaraqalpaq tilinin` ishki mu`mkinshilikleri tiykar7nda qaraqalpaq tilinin` 
leksikas7 o`sip rawajland7. Tilimizde bur7nnan bar so`zlerdin` ma`nileri ken`eydi, 
jan`a ma`nilerge iye bold7. Son7n` menen birge or7s tilindegi so`zlerdi kal ka us7l7 
arqal7 awdarma jasaw esab7nan jan`a so`zler payda bold7: q7z7l bayraq, bes j7ll7q plan, 
ot arba. 
Ja`ne de, dialektlik so`zlerdi a`debiy tilge endiriw esab7nan da qaraqalpaq tilinin` 
so`zlik quram7 bay7d7. Bul da`wirdegi qaraqalpaq tili leksikas7n7n` bay7w7na or7s 
tilinin` de ta`siri bold7. Jan`a tu`sinik ha`m buy7mlarg`a baylan7sl7 or7s tilinen ha`m 
or7s tili arqal7 lat7n, grek, nemis, inglis, frantsuz, ital yan ha`m tag`7 basqa da 
tillerden ko`p sanl7 so`zler kelip kirdi: respublika, kolxoz, partiya, fonetika, leksika, 
morfologiya, dialektologiya, proza, poeziya, lirika, drama. 
Bul da`wirde qaraqalpaq tilinin` grammatikal7q qur7l7s7 taraw7nda da bir qansha 
o`zgerisler payda bold7. Qaraqalpaq tilinde bur7nnan bar so`z jasawsh7 affikslerdin` bir 

 
182
qatar7n7n` qollan7w o`risi ken`eydi: traktorsh7, kolxozsh7,  partiyal7q taps7rma, 
shekankalaw.  
Or7s tilinen ha`m or7s tili arqal7 so`zlerdi o`zlestiriw na`tiyjesinde jan`a so`z 
jasawsh7 affiksler payda bold7.  
- ‰st affiksi tu`birden an`lat7lg`an sho`lkem, ag`7mg`a baylan7s7, qar7m-qatnas7 
bolg`an adamd7, ka`sip iyesin an`latatug`7n atl7q jasayd7:  gumanist,  jurnalist, 
mashinist, aktivist; 
- ik affiksi tu`bir morfemadan an`lat7lg`an zatqa, belgi - qa`siyetke qatnas7 bar 
adamd7 an`latatug`7n atl7qlar jasayd7:  akademik, ximik, botanik, lirik, kritik. 
- tor  affiksi tu`bir morfemadan an`lat7lg`an buy7mg`a baylan7sl7 bolg`an adamd7 
an`latatug`7n atl7qard7 jasayd7: Agitator, operator, senator, gubernator, kommentator. 
-  ioner  affiksi tu`birden an`lat7lg`an buy7mg`a baylan7sl7 bolg`an ka`sip iyesine 
yamasa adamn7n` ha`reket yaki buy7mg`a qatnas7n bildiretug`7n atl7qlard7 jasayd7:  
militsioner, selektsioner, kollektsioner. 
- ant//-ent  affiksleri tu`birden an`lat7lg`an buy7mg`a qatnas7 bar atl7qlard7 
jasayd7: aspirant, assistent, dissertant, okkupant, doktorant. 
- izm: realizm, demokratizm. 
- tura: aspirantura, doktorantura. 
Bul joqar7da ko`rsetilgen affiksler o`zleri qollan7lg`an so`zlerdin` quram7nda 
g`ana keledi. Qaraqalpaq tilinde bur7nnan bar so`zlerge jalg`an7p atl7q so`zler jasay 
almayd7. 
Do`rendi ra`wishlerdi jasawda -sha//-she, -larsha//-larshe qos7mtalar7 o`nimli 
jumsala baslad7: qaharmanlarsha, tuw7sqanlarsha, jan`asha, b7y7lsha. 
Qaraqalpaq tilinde ko`p g`ana jan`a tiptegi qospa ha`m q7sqarg`an so`zler payda 
bold7: GOELRO, ZAGS, kolxoz, MTS, likbez. 
Familiyalarda grammatikal7q j7n7s kategoriyas7n7n` ko`rinisleri payda bold7: 
Erejepov Murat Baykazakovish, Ma`mbetmuratova Ayjamal Yusupovna h.t.b. 
Qaraqalpaq tilindegi ko`mekshi feyil or7s tilinen o`zlestirilgen so`zler menen 
dizbeklesip kelip feyildin` analitikal7q formalar7n jasawda ken` qollan7la baslad7: 
agitatsiya jasaw, zvonit etiw, diploml7 bol7w, raport beriw; 
An7ql7q meyildin` ha`zirgi ma`ha`linin` uzaq dawaml7 tu`rin bildiriwde -7wda//-
iwde, -maqta//-mekte formalar7 o`nimli qollan7latug`7n bold7: rawajlan7p bar7wda, 
o`nimler ko`beyiwde, rawajlanbaqta, o`siwde, o`nimdi artt7r7wda, bay7maqta h.t.b. 
Qaraqalpaq a`debiy tilinde ra`smiy is qag`azlar7 stilinin` tol7q qa`liplesiwi menen 
buyr7q meyildin` -s7n//-sin qos7mtalar7 ken` qollan7la baslad7: 

 
183
O`z arzas7 menen jum7stan bosat7ls7n, partiyag`a qab7llans7n, studentler qatar7nan 
sh7g`ar7ls7n, delegat bol7p saylans7n h.t.b. 
Or7s tilinen awdarma jasaw arqal7 jazba tilde ay7r7m tirkewishler menen 
da`nekerlerdin` qollan7l7w o`risi ken`eydi. 
Bul da`wirinde qaraqalpaq a`debiy tilinin` funktsional  stil leri tol7q qa`liplesti: 
‰limiy stil , ja`miyetlik - publitsistikal7q stil  jan`adan payda bold7. Ko`rkem 
a`debiyat stili menen ra`smiy is qag`azlar7 stil leri tol7st7, rawajland7. Qaraqalpaq 
milliy jazba a`debiy tilin qa`liplestiriwde ha`m on7 jetilistiriwde Berdaq penen 
A`jiniyazdan baslap bul da`wirdegi shay7r, jaz7wsh7lard7n`, ilimiy x7zmetkerlerdin`, 
xal7q bilimlendiriw x7zmetkerleri menen do`retiwshi z7yanl7lard7n` orn7 ayr7qsha bold7. 
Bul da`wirde qaraqalpaq tilin ha`r ta`repleme izertlew isleri menen shug`7llanatug`7n 
qaraqalpaq til bilimi payda bold7 ha`m rawajland7. 
Sintaksis taraw7nda or7s tilinen awdarma jasawd7n` na`tiyjesinde jan`a so`z 
dizbekleri ha`m olard7n` jan`a tipleri payda bola baslad7. Ga`ptegi so`zlerdin` or7n 
ta`rtibinde o`zgeris bol7p bayanlaw7sh7 ald7nda keletug`7n u`ndew ga`ptin` ayr7qsha 
tu`rleri qa`liplesti: Jasas7n paraxatsh7l7q;, Joq bols7n ur7s; 
Jazba a`debiy tilde, a`sirese ko`rkem a`debiytta ataw ga`ptin` ha`r q7yl7 jan`a 
tipleri payda bold7: Tu`n. Tastay qaran`g`7. J7m-j7rtl7q. 
Kiris so`z, kiris ga`p, ha`m kiritpe konstruktsiyalar payda bola baslad7. 
Qospa ga`pler taraw7nda da`nekerli dizbekli qospa ga`p tu`rlerinin` bag`7n7n`q7 
qospa ga`p ha`m aralas qospa ga`ptin` ha`r q7yl7 qospal7 ga`p tu`rleri payda bold7.