Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sosoniylarning idora kila boshlashi.
- Sosoniylar davridagi Eronning ixtisodiy va ishtimoiy tuzumi.
- Xalk xarakati. Moni, mazdokiylar.
- Xisrav I Anushirvonning idora kilishi.
- Xisrav I ning tashki siёsati.
- YI asrning oxiri YII asrning boshlarida Sosoniylar davlatining
- Eronning arablar taonidan istilo klinishi.
- İLK URTA ASRLARDA XİTOY REJA
- Y-YI Xitoyning siёsiy tarkoklari.
- Xitoyni siёsiy jixatdan birlashtirish uylidagi birinchi urinishlar. Suy imperiyasi.
- YIII va IX asrlarda Tan imperiyasining krizisga uchrashi.
- Tan dinastiyasining tugashi.
- Van An-shi reformalari.
- Sun dinastiyasining tugashi.
- Tan va Sun dinastiyalari davridagi Xitoy madaniyati va fani.
III-YII ASRLARDA ERON 141 REJA: 1. Sosoniylarning idora etishi, ixtisodiy va ijtimoiy tuzumi. 2. Xalk xarakati. Moni, mazdakiylar. 3. Xisrav I Anushirvon davri. 4. YI-asrning oxiri - YII-asrning boshlarida Sosoniylar davlatining tushkinlikka uchrashi. 5. Eronning arablar tomonidan istiro kilishi. Sosoniylarning idora kila boshlashi. 226 yilda Eronda (Persiyada) xokimiyatni Sososniylar dinastiyasi uz kuliga oldi, bu dinastiya zamonida Eron yana kushaydi va eronliklar, jumladan, Vizantiyaga karshi kup marta kattik urish olib bordi. Bu dinastiyaga asos solgan kishi Eronning janubidagi Fors viloyatining knyazlaridan biri Ardashir (226-242) buldi; Aldashir bu vaktgacha idora kilib kelgan Arshakiylarning Parfiya dinastiyasini yikitib, uning urniga uz dinastiyasini urnatdi. Ardashir Zaratushtra (Zoroastr) mazxabidagi etiborli ruxaniylar ёrdami bilan xokimiyatni uz kuliga oldi. Yangi dinastiya Ardashirning bobosi Sosonning nomi bilan yuritildi. Soson shu masxabning magi (koxuni) edi. “Podsho taxti -mexrobning tayanchi, mexrob -podsho taxtining tayanchi” degan mashxur gapni Ardashirning uzi aytgan deydilar. Yirik zodagonlarga karshi kurashib, Sosoniylar urta va mayda er egalariga xam suyanishga xarakat kildi. Eronning janubiy va sharkiy kismidagi xali uz erkinligini saklab kelaёtgan kup kabilali dexkonlar Sosoniylarga uzok vaktgacha asosiy xarbiy kuchlar etkizib berib keldi. Parfiy podsholigi tarkok bir podsholik edi, unda xar bir oblastning xokimi uz viloyatining merosxuri bulib, podsho bilan fakat vassalik munosobotlarida bular edi, buncha karama-karsi ularok, Sosoniylarning yangi eron podsholigi ancha markazlashgan davlat edi. Ularning zamonida mamlakat 18 ta satroplikka bulingan edi, bularning tepasida gubernatorlar turardi, bular podsho tomonidan tayinlanib, boshdan-oёk podshoga buysinar edilar. Sosoniylar davlat moliyasiga katta etibor berdi. Ular axoliga turli-tuman er va jon soliklari solar va bu soliklarni yigib olish uchun amaldorlar sonini kupaytirarr edilar. Garbda Vizantiyaga karshi uzluksiz urish olib borgani sababli, Sosoniylarning katta kushini bulib, bu kushin kisman otlik askarlardan, kisman esa dexkonlardan tuplangan kupdan-kup piёda askarlardan iborat edi. Zodagonlarning ayrim namoyandalari tomonidan kursatilgan karshilikni Sosoniylar xaddan tashkari shafkatsizlik bilan bostirar edilar, lekin podsholar siёsati zodagonlar va xokimlar tabakasining manfaatlariga uncha tugri kelmaganidan, ularning birlashib turib podsholarni taxtdan yikitgan, uldirgan xollari xam tez-tez bulib turar edi. Yangi dinastiyaning poytaxti rasman kadimgi Axmeniylarning poytaxtlaridan biri -Persepol edi. Lekin Mesopotamiyada uzluksiz urush olib 142 borilganligi tufayli, podsho odatda Tigr darёsi buyidagi chegara shaxari- Ktesifonda utrar edi. Xakikatda shaxanshoxlarning (“shoxalr shoxi”ning) poytaxti shu shaxar edi. Sosoniylar davridagi Eronning ixtisodiy va ishtimoiy tuzumi. Sosoniylar davrida Eron ixtisodiy jixatdan tarakkiy topgan bir mamlakat edi. U, Vizantiy, Xindiston va Markaziy Osiё bilan kizgin savdo olib borardi. Uning kadimgi Eron traditsiyalarni saklab kelgan eski shaxarlarida juda yaxshi sifatli buyumlar ishlab chikaradigan turli-tuman xunarmandlik sanoati bor edi. Eron kimxob, ipak va yung gazlamamlari bilan, gilamchilik, kurol, metall va sopol buyumlar yasash, zargarlik buyumlari va xokazolari bilan mashxur edi. Mamlakatti kuldorlik ancha keng kulam olgan edi. Kullar irrigatsiya kurilishlarida va dexkonchilikda -podsho va zodagonlarning er-mulklarida ishlatilar edi. Yana kup erkak va aёl kullar uy xizmatkarlari kilib xaramlarda saklanar edi. Kul savdosi savdoning eng foydali soxalaridan biri edi. Lekin shu bilan bir vaktda Sosoniylar davrida feordalizm xam anchagina usib, mustaxkamlanib, dexkonlar krepostnoylarga aylana bormakda edi. Sosoniylar idora kilgan davrning boshlarida dexkonlarning kupchiligi shaxsan erkin edi. Lekin sosoniylar juda te vakt ichida podshoning katta mansabdorlariga va zorastr ruxoniylariga er ulasha boshladi, bunda maxsad ulardan ёrdam olish edi. Katta er egalari uz eralrida ishlatish uchun ish kushi sifatida kullardan foydalanar edilar. Sosoniylar davlatiga karashli bulgan Mesopotamiyada kullar ayniksa kup edi. Eronning uzida axolining asosiy kupchiligini jamoachi dexonlar tashkil etar edi, bular urugchilik tuzumidan xali tamoman ajralib ketmagan bulib, aloxida kabila bulib yashar edilar. Katta er egalari kushni jamoachi dexkonlarni kundan-kunga batarrok asoratga solar, ularni uzlarining fedallaricha ekspluotatsiya kilish obktiga aylantirardilar. Eron dexkonlarining axvoli tobora ёmonlashib, mutlako tokat kilib bulmaydigan darajaga etdi. Ular feodal er egalariga karam bulish bilan bir katarda davlatning tobora kushayib boraёtgan solk zulmi ostida xam ezilardilar. Bundan tashkari, Eron kishloklarining boshliga sudxurlik xambir balo buldi; soliklar kisman natura shaklida, kisman pul shaklida olinib, dexkonlarinng bu soliklarni tulash uchun pulga doim muxtoj bulganligi natijasida sudxurlik avj olgan edi. Keyingi ikkita musibat - solik zulmi va sudxurlik shaxarning axoli ammosini xam kattik ezardi, bular xam umuman xukuksiz edi. Amoldorlar soliklarni kishloklarda dexkonlardan kanday shafkatsizlik bilan undirar edilar. Xalk xarakati. Moni, mazdokiylar. Asoratga tushib boraёtgan dexkonlar ammosi va xonavoyron bulib boraёtgan shaxar kambagallari uz axvolidan kattik norozi edilar. Bu narsa diniy nikob ostida kutarilgan bir kancha xalk xarakatlarida uz ifodasini topdi. Mesopotamiyadan chikkan Moni isimli targibotchi (chamasi 215 yillarda tugilgan) Eronda xalk ommasi urtasida III asrning ikkinchi yarmidaёk katta shuxrat kozondi. Zoroastr talimotidagi, dunёda ikki narsa: yaxshi xudo -Ormuzd bilan ёmon xudo -Ariman bir-biriga 143 karshi kurashadi, degan akidadan foydalanib, Moni mavjud ijtimoiy atriblardi ёmonlik timsoli deb koroladi. Moni davlat dini bulgan zoroastr dinini, tashki irim-siirmlarni va kurbonliklarni rad kildi, koxinlarning boylikka kumilib yashashiga karshi chikdi. U batamom tarkidunё kilishga davat etdi va uz muxlislariga xaёtning butun mashakkatlaridan kutulishning eng yaxshi yuli uylanmaslik deb tavsiya kildi. Maglarning (koxinlarning) talabi bilan Moni 276 yilda shox Baxrom I tamonidan katl etildi, Baxrom uning tiriklay terisini shildirdi. Lekin Moni talimoti-monichilik u ulgandan keyin xam tarkalaverdi. Bu talimot Erondan kushni Vizantiyaga xam utdi, u erda monichilar keyincha pavlikianlar deb xam ataldi. YI -asrning boshlarida ijtimoiy xarakat, yana diniy nikob ostida tagin xam ochikrok va kengrok tus oldi. Bu xarakatga Mazdak nomli sobik bir mag boshchilik kildi. Moni talimoti juda xam pessimistik xarakterda edi (xatto er yuzida xaёtining yukolishini xam istar edi). Bunga karama-karshi ravishda Mazdak talimoti optimistik ruxda buldi, bechoralarning axvolini yaxshilash mumkin, deb ishnar edi. U, ёmonlikni engip buladi, ёmonlikka karshi kurashish kishining bevosita vasifasidir, deb talim berdi. Mazdak, ёmonlikning sababi tobora usib boroёtgan ishtimoiy tengsizlik deb anglab, bu ёmonlikdan kutilishning asosiy yuli yana jamoada tenglikni urnatishdir, deb xisoblaydi. Boylarning mol-mulkini tortib olib, kambagallarga bulib berishni talab kildi: u boyliklar odamlarga bulib berilsin, chunki ularning < xammasi xam bir narsaga muxtojdir>>, -deb talim berdi. Mazdakka shaxarlarda xam, kishloklarda xam kup odam ergashdi. Dexkonlar zodagonlarning erini tortib ola boshladi xamda soliklarni tulash va majburiyatlarni utashdan bosh torta boshladi. Mazdakiylar 488 yildan boshlab to YI-asr 20- yillarining oxirlarigacha Eronning xamma erlariga uz tasirlarini utkazib keldilar. Xukumat dastlab xarakatni bostirishga jurat eta olmadi. Zodagonlar bilan teskari bolgan shox Kavot I ancha vaktgacha bu masxabga xatto xomiylik xam kildi. Birok xarakat juda kengayib xavfli tus olib ketgandan keyin xukumat bu xarakatga bulgan munosobatini uzgartirdi. Shoxning ugli shaxzoda Xisrav 529 yilda mazdakiylar ustiga jazo kushini tortib, bu xalk xarakatini konga botirdi. Mazdak va uning minglab tarafdorlari katl kilindi. Mazdakiylarning bir kismi Urta Osiё mamlakatlariga kochib ketdi. Xisrav I Anushirvonning idora kilishi. Mazdakiylar xarakatini bostirgan Xisrav, otasi ulgandan keyin podsho buldi. Uning uzok vakt davom etgan podsholik davri (531-579) Sosoniylar tarixida eng muxim davrlardan biri buldi. Anushirvon < keltirgani uchun undan minnatdor bulgan Eron xukmron sinflari urtasida uning shuxrati baland bulganligini bildiradi. Xisravning uzi xam mazdakiylar xarakatidan birmuncha sabok oldi. U, 144 er-solik sistemasidagi utaketgan adolatsizlliklarni yukatish maksadida bu sistemani kayta kurib chikish zarurligini tushundi. Uning buyrigi bilan xamma erlar yangidan ruyxatga olindi. Moliya amoldorlari -< olinadigan xosilni tubdan tekshirib chikib, xar yili solik mikdorini xosilga karab belgilaydigan buldi. Solik ilgaridek kisman natura shaklida, kisman pul shaklida olinardi. Jon soligi olish xam tortibga solindi, bu soliklar yiliga bir marta belgilangan muddatda va muayyan mikdorda olinadigan buldi. Ruxoniylar, askarlar va amoldorlar jon soligidan butunlay ozod kilindi, lekin ular xam malum migdorda er soligi tulab turadigan buldi. Xisrav I savdoning rivojlanishiga xomiylik kildi. U, savdogar va sudxurlarni davlat moliya organlariga bajonu dil xizmatga olib, ularning pul muomalasi soxasidagi amaliy tajribasidan foydalandi. Xisrav I zamonida kanal, damba tugonlar va boshka kil irrigatsiya inshootlari kurilishi juda avj oldi. Ktesifonda u muxtasham bir saroy kurdirdi. U, xar turli olimlarga, jumladan, xatto Yustinian tamonidan Vizantiyadan xaydalgan neoplotonchi filosoflarga xam xomiylik kildi. Xisravning buyrigi bilan eng muxim siёsiy vokealar saroyda rasmiy suratda yilma-yil ёzilib borildi, grek, suriya va xind tillaridagi adabiy asarlar tarjima kilindi. < poyda bolgan deb faraz kilinadi; bu tuplam keyincha < nomli mashxur arabcha ertaklar tuplamiga asos buldi. Xisrav I ning tashki siёsati. Xisrav I podsholik kilgan butun davr kushni xalklarga karshi urush olib borish bilan utdi, desa buladi. U ayniksa Vizantiyaga karshi kattik urushlar olib bordi. Xisrav uz podsholik davrining boshlarida Yustinian I bilan < ketishidan kurkib, u oradan kup vakt utmay, bu akdnomani buzdi. 540 yida u, Suriyaga kattik xujum kildi va Antioxiyani bosib olib, uni batamom ёndirib yubordi va talanga soldi. Antioxiyaning axolisini asir kilib olib ketib, Ktesifon atrofiga (< xar turli xunarlarning Eronga kirishiga kup ёrdam berdi. Sungra urush Mesopotamiya bilan Zakavkazeda davom etdi. U tuxtab-tuxtab 562 yilgacha chuzildi. Nixoyat, ikkala tomon xoldan ketib, 50 yillik sulx tuzildi, ikkala tomon xam umuman uzining ilgarigi chegaralarini saklab kolidi. Birok 570 yilda Xisrav Yamanni (janubiy Arabistonni) bosib oldi. Bu narsa Eron bilan Vizantiya urtasida yana urush chikishiga sabab buldi, bu urush 20 yil davom etdi, Xisrav ulgandan keyin uning ugli zamonida tugadi. Sharkda Xisrav I turk-kushmanchi kabilalari bilan urush olib bordi, bu kabilalar Urta Osiё territoriyasida, Amudarё bilan Sirdarё urtasidagi rayonda yashar edi. YI asrning oxiri YII asrning boshlarida Sosoniylar davlatining 145 tushkunlikka uchrashi. Xisrav I ulgandan keyin Sosoniylar xokimiyati tushkunlikka yuz tuta boshladi. Feodallashaёtgan zodagonlar markazga yaxshi itoat etmadi. Viloyatlarning katta-katta xokimlari Sosoniylarga karshi uzluksiz kuzgolon kutarib turdi. Feodallarning shaxanshoxga karshi karatilgan eng katta kuzgolonlaridan biri 590 yilda kutarilgan Baxrom Chubin kuxgoloni buldi. Bu kuzgolon Sosoniylarni agdarishiga sal koldi. Shox Xisrav II (510-628) Vizantiya imperatoridan ёrdam surashga majbur buldi va Vizantiya kushinining ёrdami bilangina taxtini tiklab oldi. 591 yilda Eron bilan Vizantiya urtasida sulx tuzildi, bu sulxga binoan Zakavkazedagi chegara polosasi Vizantiyaga utdi. YI asrinng oxiri -YII asrning boshlarida eron xalk amoosining xavoli juda ёmonlashib ketdi. Feodallar zulmi va ogir soliklar eron dexkonlarini butunlay xonovayron kildi, ular endi xarbiy xizmatni xam tuzukrok ado etolmaydigan bulib koldi. Sosoniylar va ularni kurshab turgan feodallar ichki ziddiyatlarni tashki urushlar yuli bilan xal kilishga urundi. 60 yilda Vizantiya bilan yana urush boshlandi. Vizantiyaning uz ichidagi krizisdan foydalanib turib, Xisrav II daslabki vaktda jiddiy muvaffakiyatlarga erishdi. U Kichik Osiёga bostirib kirdi va Marmar dengizining Osiё kirgogida va Konstantinopolning ruporasidagi Xalkidan shaxriga yakinlashib bordi, lekin keyin chekinishga majbur buldi. 613-620 yillarda Xisrav II Suriyani, Falastin va Misrni zabt etdi. Birok 623 yildan boshlab Vizantiya imperatori İrakliyning uzi xujumga utdi. 628 yilda vizantiyaliklar Ktesifonga yakinlashib kelib, Sosoniylar poytaxtini bosib olish xavfini tugdirdi. Mamlakatda shoxdan narozilik kushoya boshladi. Bundan foydalanib, zodagonlar Xisrav II ga karshi fitna uyushtirdilar. Zodagonlar tamonidan shox kilib kutarilgan Kavod II (Xisrav II ning ugli) oasiga karshi urush ochib, otasini asir oldi va uni katl kilishni buyurdi. Vizantiya bilan sulx tuzildi, bu sulxga muvofik vizantiyaliklar kuldan ketgan xamma erlarini kaytarib oldi. Eronning arablar taonidan istilo klinishi. YII asr urtalarida Eronning erlari xali juda keng edi (uning sotaviga Eronning uzi, Afgoniston, Mesopotamiya, Amudarёdagi turli vassal turk kabilalari va boshkalar kirar edi), lekin shunga karamasdan, u kushsiz bir davlat bulib kolgan edi, chunki u Vizantiya bilan olib borilgan urushlar natijasida juda xoldan ketgan edi, uz ichida esa feodallarning juda kushli bosh-boshdovligining boshidan kechirmokda edi. Oxirgi Sosoniy Ёzdagir III ning (632-652) mamlakatda xech kanday abrusi yuk edi. Bir kancha viloyatlar unga nomigagina buysunar edi. Bu vaktda kushli xarbiy davlat bulib birlashib olgan arablar Eron ustiga xujum boshladi va eronliklarning xech kanday jiddiy karshiligiga uchramay, tez galaba kozondi. Ular Eronni xakikatda 642 yildaёk bosib olgan edi. Ёzdagir sharkiy chekka ulkalarga kochib ketdi va turk kabilalarining kichikkina bir knyazidan ёrdam olishga bexudo urindi, 622 yilda Marvga yakin bir joyda usha knyaz tomonidan uldirildi. 146 Eron uzok vaktgacha kupa millatli juda katta arab davlati sostavida koldi. İLK URTA ASRLARDA XİTOY REJA: 1. Y-YI asrlarda Xitoyning siёsiy tarkoklari. 2. Suy va Tan imperiyasi davrlari. 3. Sun imperiyasi. 4. Madaniyat, adabiёti va sanati. Y-YI Xitoyning siёsiy tarkoklari. Xitoyning Y-YI asrlardagi tarixi Garbiy Evropaniki singari varvarlar xujumi bilan boglangan edi. Xitoyda shimolda va garbda yashagan kushmanchi va ilk turk kaballari mamlakatning juda ichkarisiga kirib bordi. Shimoliy Xitoyga ayniksa kup xujum kilindi. Bu xujumlar Xitoyning xujaligiga juda katta zarar etkazdi. Kupdan-kup sugarish inshootlari vayron buldi, butun boshli kishloklar talanib, er bilan yakson kilindi, shaxarlar xuvillab koldi. Varvarlarning xujumi natijasida Xitoy juda kup mayda-mayda davlatlarga bulinib, siёsiy jixatdan tarkok bir mamlakatga aylanib koldi; bu davlatlarning bazilarining tepasida drujinalari bilan birga varvarlarning boshliklari va bazilarining tepasida esa (janubda) maxalliy xitoy zodagonlari turdi. Bularning ichida eng kattasi Shimoliy Voy davlati bulib, uning poytaxti Loyan shaxri edi. Bu davlat 386 yildan 584 yilgacha yashadi. 420-589 yillar urtasidagi davr Xitoy tarixiga < siёsiy tarkoklikni shu nomdan xam bilib olish mumkin. Varvarlar xujumi Xitoyda kuldorlikni batamom yuk kila olmagan bulsa-da, lekin unga kattikgina zarba berdi. Xitoyda utroklashgan varvarlar orasida xam, xitoylar orasida erkin dexkonlar soni kupaydi. Mana shu shaxsan erkin dexkonlar negizida Xitoyda davlat foedal er egaligining uziga xos firmasi rivojlanib bordi. Jumladan, Shimoliy Voylar davlatida urta asrlar Xitoyi uchun xarakterli bulgan davlat chek er sistemasi tarkib topa boshladi; bu sistemaga kura davlat boshligi eng oliy darajadagi er egasi bular edi; xakikatda esa erlar cheklarga bulinib, dexkonlarga ularning oila azolaridagi mexnatga laёkatli kishilar soniga karab taksimlanar, chek er olish uchun esa dexkonlar kuprok natura bilan (don, chorva mollari, xunarmandchilik buyumlari va xokazolar bilan) solik tulashi kerak edi. Markazlashtirilgan davlat rentasi, shunday kilib, xukmron sinfini asrashning asosiy manbayi bulib koldi. Shu bilan birga xuddi shu davrda Xitoyda xususiy pomestelarni (chjuanyuan) xam axёn-axёnda uchratish mumkin edi, bu pomestelar ayni feodal-krepostniklik xarakterga ega edi. Y-YI asr manbalarida < 147 oilalar tilga olinadi, ular jamoaning oddiy azolaridan yukori darajaga kutarilib, uzining kambagallashgan urug-aymoklarini karam dexkonlardek ekspluotatsiya kiluvchi katta er egalariga aylanib borganlar. Xitoyda urugchilik munosabatlarning koldiklari uzok vaktgacha saklanib keldi. Xali X va XI asrlarda xam krepostnoy dexkonlar uzlarini rasmiy ravishda uz xujaynlari- pomeshchiklarning “bolalari va ulardan kichik karindoshlari” deb atar edilar. Xitoyda feodal er egaligining ilk turi budda monastir er egaligi bulib, erga egalik kilishning bu turi bu erda Y-YI asrlardaёk ancha keng tarkalgan edi. Xitoyni siёsiy jixatdan birlashtirish uylidagi birinchi urinishlar. Suy imperiyasi. İlk urta asr zamonida Xitoyni birlashtirishga birinchi bulib Suy dinastiyasi urindi. Bu dinastiyaning asoschisi Yantszyan (ёki Vendi) xarbiy drujina boshligi bulib, shimoliy dinastiyalaridan birida xizmat kilar edi. 589 yilda Yanzyan butun Shimoliy va Janubiy Xitoyni uziga buysindirdi. Suy dinastiyasi davrida sugorish sistemasi tiklandi va kengaytirildi. Jumladan, YII asr boshlarida shu dinastiyaning ikkinchi imperatori Yan Gaun (ёki Yan-di) davrida Xuanxe darёsini Yantszi darёsi bilan boglaydigan umumiy uzunligi 1000 km keladigan Buyuk kanal kazildi. Kanal kurilishida Xitoyning turli kismidan yigib olib kelingan bir millionga yakin kishi ishladi. Ammo Suy dinastiyasining idorav kilishi uzokka bormadi. Shimolning janub bilan birlashuvi juda zaif edi. Makaziy xukumat vilotlarni etarli darajada nazorat kilib turmadi. Juda katta xokimiyat maxalliy zodagonlar kulida edi. Garbda turkiy kabilalar xujumining kushayishi imperiyadan juda katta kush-gayrat talab kildi. Shu bilan bir katorda bu dinastiya imperatorlari istilochilik siёsati yuritishga urindi, bu esa imperiyani yanada battorak xoldan ketkazdi. Suy xukumatning Koreyani uziga buysindirish yulidagi urinishlari tamoman barbod buldi. Bu xol dinastiyaning uzil-kesil kulashiga sabab buldi. 618 yilda Shimoliy-Garbiy Xitoyning knyazlaridan biri Li Yuan ёki Gaotszu (u kelib chikishi jixatidan chala turk edi) imperiyada xokimiyatni bosib olib, yangi dinastiyaga- Tan dinastiyasiga asos soldi. Tan imperiyasi. Tan imperiyasi Xitoyda 300 yilga yakin, yani 618 yildan 907 yilgacha yashadi. Uning poytaxti Chanan axolisi 1 milliondan kup edi. İmperiyaning ikiinchi poytaxti Loyan shaxri bulib, u xam juda katta savdo markazi edi. Bu dinastiyaning eng kushli imperatori Li Yuanning vorisi Li- Shi-min ёki Tayntszun (629-649) edi. Bir necha urushlar natijasida Li- Shi- min imperiya chegaralarini ancha kengaytirib oldi. İmperatorga karam, vassal erlarni kushib xisoblaganda, Xitoyning territoriyasi Shimolda Amur va Xingangacha, janubda Xindiston va Siёmgacha, sharkda Koreyagacha (Tayntszun Koreyani xam bosib olishga uringan edi), garbda Urta Osiёning sharkiy chegaralarigacha borardi. Li-Shi-min zamonidagi bu juda katta imperiya imperatorning markazdagi va joylardagi juda kup amoldorlari tamonidan idora kilinadigan murakkab bir byurokratik monarxiya tusini oldi. Li-Shi-min davrida amaldorlar uchun maxsus unvonlar joriy kilindi. 148 Amaldorlarning xammasi tukkiz darajaga bulindi, xar bir darajaga malum xajmda pomestelar belgilandi, bu pomestelar maosh urniga berilar edi. Markaziy idora oltita maxkama palatasidan ёki ministirlikdan (amallar ministirligi, solik ministirligi, xarbiy ministirlik, jinoiy ishlarni kuradigan sud ministirligi, jamoat ishlari ministirligi, marosim ishlari ministirligidan) iborat bulib, uzil-kesil rasmiylashdi. Joylarga ayrim katta-katta oblastlar tepasida turuvchi gubernatorlar taynlandi. Oblastlar -okruglarga, okruglar -uezlarga, uezlar -bulislarga, bulislar -kishloklarga bulingan edi. Boshkaruvning eng kuyi zvenosi xamma bir-biriga kafil bulgan besh xonadon birlashmasidan iborat edi. Tan dinastiyasi davrida davlat feodal chek er sistemasi uzil-kesil karor topdi. Xukumat tamonidan erga egalik kilish xukuklari tekshirishdan utkazildi, shu bilan birga davlatga karashli erlar fonda ancha oshirildi, bu erlarga davlat dexkonlari erkin egar edi, ularga kupdan-kup soliklar va majburiyatlar yuklanar edi. Uziga brilgan chek er uchun dexkonlar don tarzida solik tulashi va buyumlar tarzida solik tulashi va bundan tashkari, yiliga 20-50 kun davlat foydasiga ogir barshchina ado etish kerak edi. Erlarning ancha kup kismi sekin-asta yirik amaldor zodagonlar kuliga utdi; ayrim eng katta amaldorlar kulidagi er bir dexkon oilasi kulidagi erlardan kuprok baravar ortik bular edi. YIII asrning 20-va 30-yillarida Tan imperiyasi konunlarining yagona majmoasi tuzildi, ijtimoiy xaёt va davlat xaёtining xilma-xil tomonlarini uz ichiga olgan oltita aloxida kodeksdan iborat edi. YIII va IX asrlarda Tan imperiyasining krizisga uchrashi. Tan imperiyasi YII asrning ikkinchi yarimida va YIII asrda Tayntszunning vorislari zamonida Osiёdagi eng katta davlat bulib kolaverdi. Bu vorislar ichida eng kuzga kuringani buddizm xomiysi imperatritsa U Tsze-Tyan ёki Uxou (656- 705) buldi. YII-YIII asrlarda Xitoy Arab xalifaligi, Xindiston, Siёm va Vetnam bilan kizgin tashki savdo olib bordi, bir kancha katta-katta karvon yullari (bular orasida Chanandan Urrta Osiёga olib boradigan yul -<<İpak yuli>> ayniksa katta axamiyatga ega edi), Xitoyni Shimoliy, Garbiy va Janubiy Osiёdagi turli mamlakatlar bilan boglar edi. Bundan tashkari Xitoy soxillaridan Janubiy-Sharkiy Osiё va Xindistonga boradtgan dengiz yulining xam axamiyati katta edi. Birok YIII asrdaёk Tan imperiyasi chukur krizisga uchradi. Soliklar, ulponlardan, xar xil davlat majburiyatlari utashdan ezilgan dexkonlar koshshoklashib, juda ogir kun kechirishga majbur edi. Ochlik natijasida tez- tez bulib turgan epidemiyalardan yuz minglab dexonlar kirilib ketdi. Dexonlarning chek erlari kamayib bordi, chunki erlarni < kullariga kirgizib olmokda edilar (yilnomalarda obrazli kilib aёtilgandek, < 149 natijasida davlat xazinasiga tushadigan daromatlar xam kamaydi. Dexonlarning bir kismi xususiy shaxslarga karam bulib kelaёtgan edi, bu shaxslar uz daromadlarini mana shu dexkonlardan olar edilar. Shu axvolni xisobga olib, xukumat 780 yilda solik sistemasini isloxat kildi Loyixaning sobik avtori Yan Yanning yangi kanuniga binoan soliklar chek eri bulgan dexkonlardangina olinib kolmasdan, shu bilan birga xususiy er egalaridan va davlat erlarini vaktincha ijaraga olgan shaxslardan xam yigib olinadigan buldi, ammo mana shu er egalari va ijrachilar ularning erlarida yashab, ularga krepostnoy karamlikda bulgan dexkonlar uchun xam solik tulashlari lozim edi. Vujudga kelgan bu yangi vaziyatni, yani davlat dexkonlarining bir kismi feodalning krepostnoyi ёki karam kishisiga aylanganligini tan olib, xukumat < ataylab susaytirdi, bu xol butun chek er sistemasining krizisi kushayganligidan dalolat berar edi. Feodallashuv protsessi maxalliy erdor zodagonlarni kushaytirdi va imperatorning gubernatorlari bilan xarbiy boshliklarning uzida xam markazga tobe bolmasikka intilish kayfiyatini tugdirdi. Bosh kumondon An-Lu- shan kuzgoloni tan dinastiyasi tarixida burilish nuxtasi buldi. U 785 yilda 120 ming kishilik kushinni uziga ergashtirib, imperatorga karshi bosh kutardi. U 786 yilda muvaffak buldi. İmperator kochdi, bu kuzgolon kelgusi yidagina ёllangan varvarlar, asosan, uygurlar ёrdami bilan bostirildi. An Lu-shan kuzgolonidan keyin Janubiy Xitoydagi gubernatorlar kuzgolondari buldi, bu kuzgolonlarni xam imperator juda katta kush sarf kilib zurga bostirdi. Xuan Chao kuzgoloni. Dexkonlarning xaddan tashkari ogir xaёti IX asrning ikkinchi yarmida ularning goyat katta kuzgoloni kutarilishiga sabab buldi, bu kuzgolon 875 yildan 884 yilgacha davom etdi. Kuzgolonga ilgari chakana tuzfurush bulgan va keyin imperator gvardiyasida soldat bulib xizmat kilgan Xuan Chao degan kishi boshchilik kildi. 875-884 yillardagi xitoy dexkonlari kuzgolonining kishini xayratda xoldiradigan tomoni shuki, u xiyli uzok vakt davom etdi, kuzgolonga juda kup kishi katnashdi, kuzgolonchilar goyat katta kush-gayrat va tadbirlik kursatdilar. Bu kuzgolon umuman olganda stixiyali xarakat bulsa-da, bir kadar uyushgan xarakat edi va shu ubshgaligi natijasida malum vaktgacha katta-katta muvaffakiyatlarga erishdi. Kuzgolon Shandun va Xebey degan shimoliy viloyatlardan boshlandi. Keyin u Markaziy Xitoydagi Xenan viloyatga tarkaldi. Kuzgolonning birinchi yilidaёk Xuan Chao kul ostida 100 mingga yakin kurollongan dexkon bor edi. 879 yilda Xuan Chao Janubiy Xitoyga yurish kildi, u erda eng boy port bulgan Kantonni oldi. Kuzgolonchilar bu erda juda kup anjabiy savdogarlarning xamma tovarlarini bosib oldi. Birok uz soldotlari orasida epidemiya tarkala boshlaganligi sababli Xuan Chao shimolga, Yantsi darёsi ortiga chekinishga majbur buldi. Epidemiya okibatlariga karamay, Xuan Chaoning kushini tobora kupayib, 880 yilda uning soni 250-300 ming kishiga etdi. 880 yilda Xuan Chao Loyan ustiga yurish 150 kildi. Oz vakt ichida Chananni bosib oldi va uzini imperator deb elon kildi.»Dexkonlar imperatori >>ning sotsial programmasini uning bosh ministiri uz gapida ifodalab berdi, u < etishdan boshka muddaosi yuk>> dedi. Xuan Chao Chananda ikki yarim yil turdi. 884 yilda Tan dinastiyasininng imperatori uygurlar, tangutlar va shimoli-garbda yashovchi boshka kushmanchilardan iborat varvar tudalari ёrdami bilan poytaxtga kaytib keldi. Saxroiy varvarlar xitoy dexkonlarini shafkatsizlik bilan kirdi. Bu konxur yirtkichlarga xalk < deb nom berdi. Xuan Chaoning uzi esa Chanandan kochib ketishga majbur boldi va keyingi yili Xenan viloyatida xalok buldi (uzini-uzi uldirdi). Tan dinastiyasining tugashi. İmperator xizmatidagi feodal amoldorlar zodagonlarga suyangan Tan dinastiyasi xakikatda dexkonlarning kudrati xarakati atijasida agdarildi. Bu dinastiyaning imperatorlari kuzgolon bostirilgandan keyin yana bir oz vaktgacha mamlakatni idora kildi. Birok ularning xokimiyati endi butun Xitoyga ёylmas edi. X asrning boshlarida shimolda kidan kabilalari ittifokining katta bir varvar davlati tuzildi, bu kabilalar Manchjuriyani, Mugulistonning va Shimoliy Xitoyning bir kismini bosib olgan edi. Bu Lyao deb atalgan yangi davlatning poytaxti Yantszin shaxri buldi, shu shaxar keyinchalik Pekin deb yuritila boshladi. 907 yilda Tan imperiyasi yuk buldi. Bir necha un yilgacha Xitoyda batamom tarkoklik xukm surdi. Lekin 875-884 yillardagi dexkonlar kuzgoloni bekor ketmadi. Bu kuzgolon natijasida erga feodal davlat mulkchiligi va uning chek erdan foydalanish sistemasi, kupdan-kup amaldorlari, dexkonlarning oxirgi tomchi konini surib oladigan murakkab va akl bovar kilmaydigan solik solish sistemasi, xar bir kishlok va xar bir dexkonning ketidan iskovchilik kilib yuruvchi pastkash politsiya nazorati bilan birga kushilib bari tamoman puturdan ketdi. Kuzgolonchi dexkonlarning bir kismi chek erlarni uzlariga mustaxkamlab olib, mayda er egalari bulib koldilar. Birok davlat mulkchiligining zaiflashib kolganligidan xususiy mulkchi bulib olgan yangi feodallar xam foydalanib koldilar, bular uzlarining xususiy pomestelari xajmini kengaytirdilar va xitoy kishlogiga uzlarining ixtisodiy tasirlarini kushaytirdilar. X asr urtalarida mamlakatda anchagina ixtisodiy yuksalish yuz berdi, Xitoy bu yuksalish sharoitida 960 yilda Sun dinastiyasining xokimiyati ostida kaytadan birlashtirildi, bu dinastiyaga Shimoliy Xitoydagi xarbiy boshliklardan biri bulgan Chjao Kuan-in asos soldi, u kidanlar ustidan bir necha marta galaba kozongan edi. Yangi dinastiyaning poytaxti dastlab Pyan (xozirgi Kayfin) shaxri buldi. Keyinchalik markaz janubga, Xanchjou shaxriga kushirildi. Sun imperiyasi. Sun imperiyasi Tan imperiyasiga karaganda kushsizrok buldi. Sun dinastiyasi vaktida Xitoyning uzi xam tula birlashtirilmadi. Tan imperiyasiga kirgan bir kancha territoriyalar Sun imperatorlarining xokimiyatini 151 tan olmadilar va uzlariga mustakil davlatlar tuzidilar. Turk, mugul kabilalari va garbdagi boshka kushmanchi kabilalar xam imperiyaga itoat kilmadilar, imperiya chegaralariga borgan sari kushlirok xavf solib turdilar. Sun imperatorlari uygurlar, tangutlarga, kidanlarga, Annamga karshi urushlar kildi. Birok bu urushlar natijasida Sunlar bu mamlakatlarni Xitoyga itoat kildirishga muvaffak bula olmadilar. Shunga karamay, Sun dinastiyasi davrida Xitoyning xalkora alokalari yana mustakkamlashdi. Urta Osiё, Xtndiston va Xindi-Xitoy bilangina emas, balki Koreya, Yaponiya va İndoneziya bilan xam keng mikёsda tashki savdo olib borildi. Sun boshkaruvchi davrida Xitoyda ichki savdo xam kengaydi, mamlakatda pul muomalarining rivojlanganligi bundan dalolat beradi. Mis pullardan tashkari temir pullar zarb kilindi. Kogoz pullar xam sunlar davrida ishlatila boshladi. XI asrda Sun imperiyasidagi sinfiy munosobotlarda xuddi tan imperiyasining sungi imperatorlari davridagiga uxshash chukur antogonizm vujudga keldi. Xuan Chao kuzgolonidan keyin birmuncha kushayib kolgan «xujayin xonadonlar» deb ataladigan mustakil dexkonlar soni vaktlar utishi bilan yana kamayib bordi. Ularning erlarini amaldorlar, kisman tobora mustaxkamlanib boraёtgan kushni pomeschik-er egalari bosib olardi. Karzga botgan dexkonlar sudxurlarga, ulardan olgan karzlari yuzasidan protsent tarzida juda katta pul tulashga majbur edilar. Xitoy kishlogida mustaxkam in kuyib olgan shaxar savdogarlari, erli pomeschiklar, xukumat amoldorlarining uzlari sudxurlik bilan shugullanar edilar. Xukumat amaldorlari uz xukumdorliklaridan foydalanib, ayniksa dexkonlarni juda ogir sudxurlik shartlari bilan ulardan karz olishga majbur edilar. Birovlarning erlarida utirib tirikchilik kilaёtgan dexkonlarning axvoli yanada ogir edi. Kishloklarda och-yalongachlik xukm surar edi. Ocharchilik epidemiyalar, butun bir kishlok bulislorda axolining kirilib ketishi tez-tez takrorlanib turadigan vokea bulib koldi. Dexkonlar xarakati yana umumxitoy mikёsidagi katta dexkonlar urushi chikishining oldini olishga va izdan chikkan davlat moliyasini yana joyga keltirishga xarakat kildi.xukumatning bu xarakati Sun dinastiyasining bir ministiri Van An-shi tomonidan anchagina radikal reformalarda aks etdi. Van An-shi reformalari. V a n A n - s h i (1021-1086) dastlabki vaktlarda viloyat amaldorlaridan biri edi. U axolining kashshokligin, amaldorlarining jabr-zulmini va sudxurlarning xukmronligina kursatadigan eng mudxish faktlarni viloyatdalik maxalida yaxshi bilib bolgan edi. İmperatorning birinchi ministiri darajasiga kutarilib olgach, Van An-shi 1069-1074 yillarda moliyaviy- ixtisodiy va sotsiyal xarakterdagi bir kancha tadbirlarni amalga oshirdi. Avvalo, u erlarni kaytadan ruyxatga va imperator xizmatidagi zodagonlarning eriga solik soldi, bu xizmatchi zodagonlar bu vaktda er soligin tulamay kuygan edilar desa buladi. Sunga Van An-shi dexkonlarni davlat foydasiga barshchina utashdan ozod kildi, barshchina urniga pul bilan tulanadigan solik joriy kildi. Er soligini xam dexkonlar kisman 152 maxsulat va kisman pul bilan tulaydigan buldi. Ocharchilikning oldini olish uchun Van An-shi davlatga karashli galla omborlari tashkil kildi, ocharchilik yillarida axoliga ana shu omborlardan galla berilardi. Sudxurlikni tugatish Van An-shi davlat banki tashkil kildi, bu bankdan dexkonlar kam protsent tulash sharti bilan karz ola oladigan buldi. U, kisman solik fondidan foydalanish, kisman esa davlatning savdogorlari kulidagi maxsulatni sotib olish yuli bilan davlat savdosini tashkil kilishiga xarakat kilganligi xam shoёn dikkatdir. Van An-shi xarbiy soxasida xam katta reforma utkazmakchi buldi. Ёllanma armiya urniga umumiy xarbiy majburiyat joriy kilmokchi edi. Asosiy kushin dexkon lashkarlaridan iborat bulishi kerak edi. Xar uch xonadon bitta piёda askar berishi kerak edi. Van An-shi reformalari amaldorlar bilan feodallarning kattik karshiligiga uchradi. 1075 yilda Van An-shi vazifasidan bushatildi. Uning tuzgan planlari davlat uchun «xavfli» deb topildi, vaxolanki, uning maksadi feodal davlatni uchiga chikkan parazit elementlardan xoli kilib, uni tartibka solish edi, xolos. Sun dinastiyasining tugashi. XII asrda xam Sun imperiyasining axvoli yaxshilanmadi. Shimoldagi xalklarning xujum kilish xavfi tugilishi munosabati bilan 1126 yilda imperator poytaxtni janubga, Xanchjouga kushirdi. 1127 yildan boshlab Sun dinastiyasi kul ostida fakat Janubiy Xitoy koldi, xolos. Shimoliy Xitoy manchjur-tungus kabilalaridan biri bulgan chjurchjenlar tuzgan va Tszin deb atalgan yangi bir katta davlat sostaviga kirdi, bu davlat ilgarigi kidanlar davlatini uziga singdirib olgan edi. XIII asrning boshlarida Shimoliy Xitoyni mugullar bosib oldi. İmperiyaning imperator kuli ostida kolgan janubiy kismida esa uzluksiz galaёnlar bulib turdi. 1127-1132 yillar mobaynida 93 ta ommaviy kuzgolon bulganligi rasmiy yilnomolarda kayd kilingan. Janubiy Xitoyning fakat uzidan iborat bulib kiskarib kolgan Sun imperiyasi (ushanda xam xamma viloyatlar uning sostaviga kirmas edi) 1279 yilgacha, yani Chingizxoning mevarasi Xubilay bosib olguncha yashab keldi. Xubilay yangi mugul dinastiyasiga asos soldi, bu dinastiya xitoycha Yuan deb ataladi. Tan va Sun dinastiyalari davridagi Xitoy madaniyati va fani. YI-XI asrlardagi Xitoy madaniyati juda yuksak bir madaniyat edi. Xitoyning ishlab chikaruvchi kuchlari yuksak tarakkiy kilgan edi. Xitoyda sugariladigan dexkonchilik, kisman poliz dexkonchiligi bor edi. Xitoy kishlok xujaligida usha vaktda xam asosan sholi, paxta, choy, ipak, etishtirilar edi. Kup mugdorda temir, mis, oltin, kumush kazib chikarilardi. Xitoyda xunarmandchilik Tan dinastiyasi vaktidaёk juda rivoj topgan edi. Xitoy chet mamlakatlarga, asosan choy va xom ipak bilan birga xitoy shoyisi va ip gazlamalar, temir va misdan kilingan xar turli buyumlar chikarar edi. Xitoyda XI asrda 2 mingdan ortik shaxar bor edi. Bu shaxarlardan bazilarida, masalan, Chanan, loyan, Kanton va Xanchjou singari shaarlarning xar birida bir million atrofida axoli yashar edi. Xitoylarda ilm-fan yuksak rivoj topdi. Xitoylarda eng kadim 153 zamanlardaёk ёzuv (ieroglif ёzuv) bor edi. Ёzuv kogozini birinchi bulib xitoylar kashf etdi. Kitob bosishni xam birinchi bulib ular chikardi, ularning dastlabki kitob bosish usuli, albatta, juda sodda edi. Ular kitob buladigan tekstni ёgoch taxtalarga uyib, undan kogozga bosib tushirishar edi. Xitoyda YIII asrning boshlarida «Poytax axboroti» nomli rasmiy xukumat gazetasi vujudka keldi, bu gazeta XX asrning boshlarigacha chikib keldi. Xitoylar matematika, astronomiya, gegrafiya, tarixni urganardi. Kompasni va poroxni xitoylar ixiro kildi (IX-X asrlar). YIII asrda Xitoyda xanlin fanlar Akademiyasi tashkil kilindi, bu Akdemiya davlat axamiyatiga ega bulgan dunёdagi eng kadimgi ilmiy muassas edi. Urta asrlar Xtoyi yuz minglab kul ёzmalar saklanadigan katta- katta kutubxonolar bor edi. Bir nechta shaxarlarda oliy maktablar bulib, bu maktablarda davlat amaldorlari etishtirib chikarilardi. Amaldorlik lavozimini egallashga yul ochib beradigan ilmiy unvon olmakchi bulgan kishi davlatni idora kilish ilmidan tashkari, yana falsafni (asosan konfutsichilik falsafasini) va adabiёtni xam bilishi va shulardan imtixon berishi lozim edi. Rasman xar bir kimsa imtixon berishi mumkin bulsa-da, lekin xakikatda amaldorlik lavozimini, kupincha xech narsani blmasligiga karamay, xukmron sinf vakillarigina olar edi. Xitoyda xar xil xalklar bulganligi, shuningdek, Osiёdagi boshka mamlakatlar bilan savdo alokalari kilib turganligi uchun Xitoyda urta asrlardaёk filologiya lugat tuzish, gramtika va sintaksis formalarini takkoslab urganish va shu kabilar tarakkiy etgan edi. Adabiёt va sanat. Xitoy adabiёti ilk urta asrlar davridaёk klassik asarlar yaratdi.tan dinastiyasi vaktida shoirlardan Li Bo (701-762), Du Fu (712- 770), Bo Tszyuy-i (772-846) juda xam shuxrat kozongan edi. Bulardan Li Bo juda kup lirik sherlar (30 tomga yakin) ёzgan bulib, bu sherlarida nukul dunёviy shodiёna, epikurcha -materiyalistik dunёkarashni aks etdirdi. Li Boni xitoy tabiatining kuychisis deb atashdi, chunki u tabiatni juda sevar edi. Du Fu esa uz dostonlarida xalkning afsonaviy va kaxramonlik eposlaridagi boy materiyalni kaytadan ishlab chikdi. Ammo Du Fu uz zamonasiga juda yakin turar edi. U uzining kup sherlarida ezilgan dexkonlarni jushkunlik bilan ximoya kilardi. U «millionlarcha kashshoklar, shur peshana odamlar»ning xammasi boshpona topadigan ajoyib bir katta binog kuriladigan yaxshi zamonini, guzal istikbolni orzu kilar edi. Tan dinastiyasining sunggi davrlarida yashagan Bo Tszyuy-i jamiyatga chukur insonparvarlik bilan karar edi. Uning sherlari insonga muxabbat, kishi kadr-kimmatini xurmat kilish ruxi bilan sugorilgan edi. U kishining axlokiy guzalligini kuylar edi. Urta asrlar davrida Xitoyda arxitektura bilan tasviriy sanatni rivojlantirish soxasida xam kup ishlar kilindi. Xitoy binolari -saroylar, ibodatxonalar, minoralar, shaxar darvozalari, kupriklar, turar joylar uzlarining stili jixatidan xilma-xil, arxitektura formalari jixatidan ixcham va nafis kilib kurilar edi. Bu binolar juda xam xilma-xil materiallardan: tosh,ёgoch, marmar, temirdan ishlanar edi. Ular jimjimador naksh, chinni, tillalar bilan bezatilar edi. 154 İmperator saroylarining, ibodatxonalarining, shuningdek, zodagonlar va shaxar boylarining uy tomlari kupincha oltin lavxalar bilan ёpilar edi. Tan dinastiyasi davrida, keyinchalik Sun dinastiyasi vaktida Xitoyda rassomlik yukori darajada rivojlangan edi. Xitoy rassomlari ipak mataga, kogozga, ёgochka, toshga rasm solar edilar; devorlarga uyib naksh solishda, portretlar chizishda juda katta maxoratga ega edilar. Sun dinastiyasi davrida ayniksa ikkita rassom -Chjao Tszi (Ёvvoyi gёzlar rasmi) va Gu Xun-chjun (Zodagon amaldornikida tungi bazm rasmi) juda katta dong chikargan edi. Sun davrida nomalum rassom tomanidan ipak mataga solingan < katta bulmagan kishlok maktabining oddiygina jixozlari xakkoniy tasvir etilgan, bu rasmda nafis yumor bilan samimiyat kuga tashlanib turadi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling