Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet15/16
Sana19.02.2017
Hajmi5.01 Kb.
#751
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16

III-YII ASRLARDA ERON 

 
141
 
REJA: 
1. Sosoniylarning idora etishi, ixtisodiy va ijtimoiy tuzumi. 
2. Xalk xarakati. Moni, mazdakiylar. 
3. Xisrav I Anushirvon davri.  
4. YI-asrning  oxiri - YII-asrning  boshlarida  Sosoniylar  davlatining 
tushkinlikka uchrashi. 
5. Eronning arablar tomonidan istiro kilishi. 
 
  Sosoniylarning  idora  kila  boshlashi.  226  yilda  Eronda  (Persiyada) 
xokimiyatni Sososniylar dinastiyasi uz kuliga oldi, bu dinastiya zamonida Eron 
yana  kushaydi  va  eronliklar,  jumladan,  Vizantiyaga  karshi  kup  marta  kattik 
urish  olib  bordi.  Bu  dinastiyaga  asos  solgan  kishi  Eronning  janubidagi  Fors 
viloyatining  knyazlaridan  biri  Ardashir (226-242) buldi;  Aldashir  bu 
vaktgacha idora kilib kelgan Arshakiylarning Parfiya dinastiyasini yikitib, uning 
urniga  uz  dinastiyasini  urnatdi.  Ardashir  Zaratushtra  (Zoroastr)  mazxabidagi 
etiborli  ruxaniylar  ёrdami  bilan  xokimiyatni  uz  kuliga  oldi.  Yangi  dinastiya 
Ardashirning  bobosi  Sosonning  nomi  bilan  yuritildi.  Soson  shu  masxabning 
magi  (koxuni)  edi. “Podsho  taxti  -mexrobning  tayanchi,  mexrob  -podsho 
taxtining  tayanchi”  degan  mashxur  gapni  Ardashirning  uzi  aytgan  deydilar. 
Yirik zodagonlarga karshi kurashib, Sosoniylar urta va mayda er egalariga xam 
suyanishga  xarakat  kildi.  Eronning  janubiy  va  sharkiy  kismidagi  xali  uz 
erkinligini saklab kelaёtgan kup kabilali dexkonlar Sosoniylarga uzok vaktgacha 
asosiy xarbiy kuchlar etkizib berib keldi. 
  Parfiy podsholigi tarkok bir podsholik edi, unda xar bir oblastning xokimi 
uz  viloyatining  merosxuri  bulib,  podsho  bilan  fakat  vassalik  munosobotlarida 
bular  edi,  buncha  karama-karsi  ularok,  Sosoniylarning  yangi  eron  podsholigi 
ancha markazlashgan davlat edi. Ularning zamonida mamlakat 18 ta satroplikka 
bulingan edi, bularning tepasida gubernatorlar turardi, bular podsho tomonidan 
tayinlanib,  boshdan-oёk  podshoga  buysinar  edilar.  Sosoniylar  davlat 
moliyasiga katta etibor berdi. Ular axoliga turli-tuman er va jon soliklari solar 
va bu soliklarni yigib olish uchun amaldorlar sonini kupaytirarr edilar. Garbda 
Vizantiyaga  karshi  uzluksiz  urish  olib  borgani  sababli,  Sosoniylarning  katta 
kushini  bulib,  bu  kushin  kisman  otlik  askarlardan,  kisman  esa  dexkonlardan 
tuplangan  kupdan-kup  piёda  askarlardan  iborat  edi.  Zodagonlarning  ayrim 
namoyandalari  tomonidan  kursatilgan  karshilikni  Sosoniylar  xaddan  tashkari 
shafkatsizlik  bilan  bostirar  edilar,  lekin  podsholar  siёsati  zodagonlar  va 
xokimlar  tabakasining  manfaatlariga  uncha  tugri  kelmaganidan,  ularning 
birlashib turib podsholarni taxtdan yikitgan, uldirgan xollari xam tez-tez bulib 
turar edi.  
  Yangi  dinastiyaning  poytaxti  rasman  kadimgi  Axmeniylarning 
poytaxtlaridan  biri -Persepol  edi.  Lekin  Mesopotamiyada  uzluksiz urush  olib 

 
142
borilganligi  tufayli,  podsho  odatda  Tigr  darёsi  buyidagi  chegara  shaxari-
Ktesifonda  utrar  edi.  Xakikatda  shaxanshoxlarning (“shoxalr  shoxi”ning) 
poytaxti shu shaxar edi.  
   Sosoniylar davridagi Eronning ixtisodiy va ishtimoiy tuzumi. 
Sosoniylar  davrida  Eron  ixtisodiy  jixatdan  tarakkiy  topgan  bir  mamlakat 
edi. U, Vizantiy, Xindiston va Markaziy Osiё bilan kizgin savdo olib borardi. 
Uning kadimgi Eron traditsiyalarni saklab kelgan eski shaxarlarida juda yaxshi 
sifatli buyumlar ishlab chikaradigan turli-tuman xunarmandlik sanoati bor edi. 
Eron  kimxob,  ipak  va  yung  gazlamamlari  bilan,  gilamchilik,  kurol,  metall  va 
sopol  buyumlar  yasash,  zargarlik  buyumlari  va  xokazolari  bilan  mashxur  edi. 
Mamlakatti  kuldorlik  ancha  keng  kulam  olgan  edi.  Kullar  irrigatsiya 
kurilishlarida  va  dexkonchilikda  -podsho  va  zodagonlarning  er-mulklarida 
ishlatilar  edi.  Yana  kup  erkak  va  aёl  kullar  uy  xizmatkarlari  kilib  xaramlarda 
saklanar edi.  Kul savdosi savdoning eng foydali soxalaridan biri edi. Lekin shu 
bilan  bir  vaktda  Sosoniylar  davrida  feordalizm  xam  anchagina  usib, 
mustaxkamlanib, dexkonlar krepostnoylarga aylana bormakda edi.  
  Sosoniylar  idora  kilgan  davrning  boshlarida  dexkonlarning  kupchiligi 
shaxsan  erkin  edi.  Lekin  sosoniylar  juda  te  vakt  ichida  podshoning  katta 
mansabdorlariga  va  zorastr  ruxoniylariga  er  ulasha  boshladi,  bunda  maxsad 
ulardan ёrdam olish edi. Katta er egalari uz eralrida ishlatish uchun ish kushi 
sifatida  kullardan  foydalanar  edilar.  Sosoniylar  davlatiga  karashli  bulgan 
Mesopotamiyada  kullar  ayniksa  kup  edi.  Eronning  uzida  axolining  asosiy 
kupchiligini jamoachi dexonlar tashkil etar edi, bular urugchilik tuzumidan xali 
tamoman  ajralib  ketmagan  bulib,  aloxida  kabila  bulib  yashar  edilar.  Katta  er 
egalari  kushni  jamoachi  dexkonlarni  kundan-kunga  batarrok  asoratga  solar, 
ularni uzlarining fedallaricha ekspluotatsiya kilish obktiga aylantirardilar.  
  Eron  dexkonlarining  axvoli  tobora  ёmonlashib,  mutlako  tokat  kilib 
bulmaydigan  darajaga  etdi.  Ular  feodal  er  egalariga  karam  bulish  bilan  bir 
katarda davlatning tobora kushayib boraёtgan solk zulmi ostida xam ezilardilar. 
Bundan  tashkari,  Eron  kishloklarining  boshliga  sudxurlik  xambir  balo  buldi; 
soliklar  kisman  natura  shaklida,  kisman  pul  shaklida  olinib,  dexkonlarinng  bu 
soliklarni  tulash  uchun  pulga  doim  muxtoj  bulganligi  natijasida  sudxurlik  avj 
olgan edi.  Keyingi ikkita musibat - solik zulmi va sudxurlik shaxarning axoli 
ammosini  xam  kattik  ezardi,  bular  xam  umuman  xukuksiz  edi.  Amoldorlar 
soliklarni kishloklarda dexkonlardan kanday shafkatsizlik bilan undirar edilar.   
    
Xalk  xarakati.  Moni,  mazdokiylar.  Asoratga  tushib  boraёtgan 
dexkonlar  ammosi  va  xonavoyron  bulib  boraёtgan  shaxar  kambagallari  uz 
axvolidan kattik norozi edilar. Bu narsa diniy nikob ostida kutarilgan bir kancha 
xalk  xarakatlarida  uz  ifodasini  topdi.  Mesopotamiyadan  chikkan  Moni  isimli 
targibotchi  (chamasi 215 yillarda  tugilgan)  Eronda  xalk  ommasi  urtasida III 
asrning ikkinchi yarmidaёk katta shuxrat kozondi. Zoroastr talimotidagi, dunёda 
ikki  narsa:  yaxshi  xudo  -Ormuzd  bilan  ёmon  xudo  -Ariman  bir-biriga 

 
143
karshi  kurashadi,  degan  akidadan  foydalanib,  Moni  mavjud  ijtimoiy  atriblardi 
ёmonlik  timsoli  deb  koroladi.  Moni  davlat  dini  bulgan  zoroastr  dinini,  tashki 
irim-siirmlarni  va  kurbonliklarni  rad  kildi,  koxinlarning  boylikka  kumilib 
yashashiga  karshi  chikdi.  U  batamom  tarkidunё  kilishga  davat  etdi  va  uz 
muxlislariga  xaёtning  butun  mashakkatlaridan  kutulishning  eng  yaxshi  yuli 
uylanmaslik deb tavsiya kildi. 
  Maglarning  (koxinlarning)  talabi  bilan  Moni 276 yilda  shox  Baxrom I 
tamonidan  katl  etildi,  Baxrom  uning  tiriklay  terisini  shildirdi.  Lekin  Moni 
talimoti-monichilik  u  ulgandan  keyin  xam  tarkalaverdi.  Bu  talimot  Erondan 
kushni Vizantiyaga xam utdi, u erda monichilar keyincha pavlikianlar deb xam 
ataldi. 
 YI -asrning  boshlarida  ijtimoiy  xarakat,  yana  diniy  nikob  ostida  tagin 
xam ochikrok va kengrok tus oldi. Bu xarakatga Mazdak nomli sobik bir mag 
boshchilik  kildi.  Moni  talimoti  juda  xam  pessimistik  xarakterda  edi  (xatto  er 
yuzida  xaёtining  yukolishini  xam  istar  edi).  Bunga  karama-karshi  ravishda 
Mazdak  talimoti  optimistik  ruxda  buldi,  bechoralarning  axvolini  yaxshilash 
mumkin, deb ishnar edi. U, ёmonlikni engip buladi, ёmonlikka karshi kurashish 
kishining  bevosita  vasifasidir,  deb  talim  berdi.  Mazdak,  ёmonlikning  sababi 
tobora  usib  boroёtgan  ishtimoiy  tengsizlik  deb  anglab,  bu  ёmonlikdan 
kutilishning  asosiy  yuli  yana  jamoada  tenglikni  urnatishdir,  deb  xisoblaydi. 
Boylarning mol-mulkini tortib olib, kambagallarga bulib berishni talab kildi: u 
boyliklar  odamlarga  bulib  berilsin,  chunki  ularning <xam -bitta xodir xudaning bandasi, xammasi xam- Odamatoning farzandi va 
xammasi xam bir narsaga muxtojdir>>, -deb talim berdi. 
  Mazdakka  shaxarlarda  xam,  kishloklarda  xam  kup  odam  ergashdi. 
Dexkonlar  zodagonlarning  erini  tortib  ola  boshladi  xamda  soliklarni  tulash  va 
majburiyatlarni  utashdan  bosh  torta  boshladi.  Mazdakiylar 488 yildan  boshlab 
to YI-asr 20- yillarining oxirlarigacha Eronning xamma erlariga uz tasirlarini 
utkazib  keldilar.  Xukumat  dastlab  xarakatni  bostirishga  jurat  eta  olmadi. 
Zodagonlar  bilan  teskari  bolgan  shox  Kavot I ancha  vaktgacha  bu  masxabga 
xatto xomiylik xam kildi. Birok xarakat juda kengayib xavfli tus olib ketgandan 
keyin  xukumat  bu  xarakatga  bulgan  munosobatini  uzgartirdi.  Shoxning  ugli 
shaxzoda  Xisrav 529 yilda  mazdakiylar  ustiga  jazo  kushini  tortib,  bu  xalk 
xarakatini  konga  botirdi.  Mazdak  va  uning  minglab  tarafdorlari  katl  kilindi. 
Mazdakiylarning bir kismi Urta Osiё mamlakatlariga kochib ketdi.  
  Xisrav I Anushirvonning idora kilishi. Mazdakiylar xarakatini bostirgan 
Xisrav,  otasi  ulgandan  keyin  podsho  buldi.  Uning  uzok  vakt  davom  etgan 
podsholik  davri (531-579) Sosoniylar  tarixida  eng  muxim  davrlardan  biri 
buldi.  Anushirvon <>  lakabini  uzi  xam  mazdakiylarni  tor-mor 
keltirgani uchun undan minnatdor bulgan Eron xukmron sinflari urtasida uning 
shuxrati baland bulganligini bildiradi. 
  Xisravning  uzi  xam  mazdakiylar  xarakatidan  birmuncha  sabok  oldi.  U, 

 
144
er-solik  sistemasidagi  utaketgan  adolatsizlliklarni  yukatish  maksadida  bu 
sistemani kayta kurib chikish zarurligini tushundi. Uning buyrigi bilan xamma 
erlar yangidan ruyxatga olindi. Moliya amoldorlari -<> -erlardan 
olinadigan  xosilni  tubdan  tekshirib  chikib,  xar  yili    solik  mikdorini  xosilga 
karab  belgilaydigan  buldi.  Solik  ilgaridek  kisman  natura  shaklida,  kisman  pul 
shaklida  olinardi.  Jon  soligi  olish  xam  tortibga  solindi,  bu  soliklar  yiliga  bir 
marta  belgilangan  muddatda  va  muayyan  mikdorda  olinadigan  buldi. 
Ruxoniylar,  askarlar  va  amoldorlar  jon  soligidan  butunlay  ozod  kilindi,  lekin 
ular xam malum migdorda er soligi tulab turadigan buldi.  
  Xisrav I savdoning  rivojlanishiga  xomiylik  kildi.  U,  savdogar  va 
sudxurlarni  davlat  moliya  organlariga  bajonu  dil  xizmatga  olib,  ularning  pul 
muomalasi soxasidagi amaliy tajribasidan foydalandi. Xisrav I zamonida kanal, 
damba  tugonlar  va  boshka  kil  irrigatsiya  inshootlari  kurilishi  juda  avj  oldi. 
Ktesifonda  u  muxtasham  bir  saroy  kurdirdi.  U,  xar  turli  olimlarga,  jumladan, 
xatto  Yustinian  tamonidan  Vizantiyadan  xaydalgan  neoplotonchi  filosoflarga 
xam xomiylik kildi. 
  Xisravning  buyrigi  bilan  eng  muxim  siёsiy  vokealar  saroyda  rasmiy 
suratda yilma-yil ёzilib borildi, grek, suriya va xind tillaridagi adabiy asarlar 
tarjima  kilindi. <>  nomli  forscha  tuplam  xam  Xisrav  zamonida 
poyda  bolgan  deb  faraz  kilinadi;  bu  tuplam  keyincha <
nomli mashxur arabcha ertaklar tuplamiga asos buldi. 
  Xisrav I ning tashki siёsati. Xisrav I podsholik kilgan butun davr kushni 
xalklarga  karshi  urush  olib  borish  bilan  utdi,  desa  buladi.  U  ayniksa 
Vizantiyaga karshi kattik urushlar olib bordi. 
  Xisrav  uz  podsholik  davrining  boshlarida  Yustinian I  bilan <tinchlik>> tugrisida axdnoma tuzgan edi (532). Lekin Vizantiyaning kushayib 
ketishidan kurkib, u oradan kup vakt utmay, bu akdnomani buzdi.  540 yida u, 
Suriyaga  kattik  xujum  kildi  va  Antioxiyani  bosib  olib,  uni  batamom  ёndirib 
yubordi va talanga soldi.  Antioxiyaning axolisini asir kilib olib ketib, Ktesifon 
atrofiga (<>ga) joylashtirdi. Bular grek-suriyaliklardagi 
xar  turli  xunarlarning  Eronga  kirishiga  kup  ёrdam  berdi.  Sungra  urush 
Mesopotamiya  bilan  Zakavkazeda  davom  etdi.  U  tuxtab-tuxtab 562 yilgacha 
chuzildi.  Nixoyat,  ikkala  tomon  xoldan  ketib, 50 yillik  sulx  tuzildi,  ikkala 
tomon  xam  umuman  uzining  ilgarigi  chegaralarini  saklab    kolidi.  Birok 570 
yilda  Xisrav  Yamanni  (janubiy  Arabistonni)  bosib  oldi.  Bu  narsa  Eron  bilan 
Vizantiya  urtasida  yana  urush  chikishiga  sabab  buldi,  bu  urush 20 yil  davom 
etdi, Xisrav ulgandan keyin uning ugli zamonida tugadi. 
  Sharkda Xisrav I turk-kushmanchi kabilalari bilan urush olib bordi, bu 
kabilalar  Urta  Osiё  territoriyasida,  Amudarё  bilan  Sirdarё  urtasidagi  rayonda 
yashar edi.  
  YI  asrning  oxiri YII asrning  boshlarida  Sosoniylar  davlatining 

 
145
tushkunlikka  uchrashi.  Xisrav I ulgandan  keyin  Sosoniylar  xokimiyati 
tushkunlikka  yuz  tuta  boshladi.  Feodallashaёtgan  zodagonlar  markazga  yaxshi 
itoat etmadi. Viloyatlarning katta-katta xokimlari Sosoniylarga karshi uzluksiz 
kuzgolon kutarib turdi. Feodallarning shaxanshoxga karshi karatilgan eng katta 
kuzgolonlaridan biri 590 yilda kutarilgan Baxrom Chubin kuxgoloni buldi. Bu 
kuzgolon  Sosoniylarni  agdarishiga  sal  koldi.  Shox  Xisrav II (510-628) 
Vizantiya imperatoridan ёrdam surashga majbur buldi va Vizantiya kushinining 
ёrdami  bilangina  taxtini  tiklab  oldi. 591 yilda  Eron  bilan  Vizantiya  urtasida 
sulx tuzildi, bu sulxga binoan Zakavkazedagi chegara polosasi Vizantiyaga utdi. 
 YI asrinng  oxiri -YII asrning  boshlarida  eron  xalk  amoosining  xavoli 
juda  ёmonlashib  ketdi.  Feodallar  zulmi  va  ogir  soliklar  eron  dexkonlarini 
butunlay  xonovayron  kildi,  ular  endi  xarbiy  xizmatni  xam  tuzukrok  ado 
etolmaydigan  bulib  koldi.  Sosoniylar  va  ularni  kurshab  turgan  feodallar  ichki 
ziddiyatlarni  tashki  urushlar  yuli  bilan  xal  kilishga  urundi. 60 yilda  Vizantiya 
bilan  yana  urush  boshlandi.  Vizantiyaning  uz  ichidagi  krizisdan  foydalanib 
turib,  Xisrav II daslabki  vaktda  jiddiy  muvaffakiyatlarga  erishdi.  U  Kichik 
Osiёga  bostirib  kirdi  va  Marmar  dengizining  Osiё  kirgogida  va 
Konstantinopolning  ruporasidagi  Xalkidan  shaxriga  yakinlashib  bordi,  lekin 
keyin chekinishga majbur buldi. 613-620 yillarda Xisrav II Suriyani, Falastin 
va Misrni zabt etdi. Birok 623 yildan boshlab Vizantiya imperatori İrakliyning 
uzi  xujumga  utdi. 628 yilda  vizantiyaliklar  Ktesifonga  yakinlashib  kelib, 
Sosoniylar  poytaxtini  bosib  olish  xavfini  tugdirdi.  Mamlakatda  shoxdan 
narozilik kushoya boshladi. Bundan foydalanib, zodagonlar Xisrav II ga karshi 
fitna  uyushtirdilar.  Zodagonlar  tamonidan  shox  kilib  kutarilgan  Kavod II 
(Xisrav II ning  ugli)  oasiga  karshi  urush  ochib,  otasini  asir  oldi  va  uni  katl 
kilishni buyurdi. Vizantiya bilan sulx tuzildi, bu sulxga muvofik vizantiyaliklar 
kuldan ketgan xamma erlarini kaytarib oldi. 
  Eronning  arablar  taonidan  istilo  klinishi. YII asr  urtalarida  Eronning 
erlari  xali  juda  keng  edi  (uning  sotaviga  Eronning  uzi,  Afgoniston, 
Mesopotamiya, Amudarёdagi turli vassal turk kabilalari va boshkalar kirar edi), 
lekin  shunga  karamasdan,  u  kushsiz  bir  davlat  bulib  kolgan  edi,  chunki  u 
Vizantiya  bilan  olib  borilgan  urushlar  natijasida  juda  xoldan  ketgan  edi,  uz 
ichida  esa  feodallarning  juda  kushli  bosh-boshdovligining  boshidan 
kechirmokda  edi.  Oxirgi  Sosoniy  Ёzdagir III ning (632-652) mamlakatda 
xech kanday abrusi yuk  edi. Bir kancha viloyatlar unga nomigagina buysunar 
edi. 
  Bu vaktda kushli xarbiy davlat bulib birlashib olgan arablar Eron ustiga 
xujum boshladi va eronliklarning xech kanday jiddiy karshiligiga uchramay, tez 
galaba  kozondi.  Ular  Eronni  xakikatda 642 yildaёk  bosib  olgan  edi.  Ёzdagir 
sharkiy  chekka  ulkalarga  kochib  ketdi  va  turk  kabilalarining  kichikkina  bir 
knyazidan ёrdam olishga bexudo urindi, 622 yilda Marvga yakin bir joyda usha 
knyaz tomonidan uldirildi. 

 
146
  Eron uzok vaktgacha kupa millatli juda katta arab davlati sostavida koldi. 
 
 
İLK URTA ASRLARDA XİTOY  
 
REJA: 
 
1.  Y-YI 
asrlarda Xitoyning siёsiy tarkoklari. 
2.   Suy va Tan imperiyasi davrlari.  
3.   Sun imperiyasi. 
4.   Madaniyat, adabiёti va sanati. 
 
  Y-YI  Xitoyning  siёsiy  tarkoklari.  Xitoyning Y-YI asrlardagi  tarixi 
Garbiy  Evropaniki  singari  varvarlar  xujumi  bilan  boglangan  edi.  Xitoyda 
shimolda  va  garbda  yashagan  kushmanchi  va  ilk  turk  kaballari  mamlakatning 
juda  ichkarisiga  kirib  bordi.  Shimoliy  Xitoyga  ayniksa  kup  xujum  kilindi.  Bu 
xujumlar Xitoyning xujaligiga juda katta zarar etkazdi. Kupdan-kup sugarish 
inshootlari vayron buldi, butun boshli kishloklar talanib, er bilan yakson kilindi, 
shaxarlar  xuvillab  koldi.  Varvarlarning  xujumi  natijasida  Xitoy  juda  kup 
mayda-mayda  davlatlarga  bulinib,  siёsiy  jixatdan  tarkok  bir  mamlakatga 
aylanib  koldi;  bu  davlatlarning  bazilarining  tepasida  drujinalari  bilan  birga 
varvarlarning  boshliklari  va  bazilarining  tepasida  esa  (janubda)  maxalliy  xitoy 
zodagonlari  turdi.  Bularning  ichida  eng  kattasi  Shimoliy  Voy  davlati  bulib, 
uning  poytaxti  Loyan  shaxri  edi.  Bu  davlat 386 yildan 584 yilgacha  yashadi. 
420-589  yillar  urtasidagi  davr  Xitoy  tarixiga <dinastiyalar  davri>>  bulib  kirdi. Y-YI  asrlarda  Xitoy  boshidan  kechirgan 
siёsiy  tarkoklikni  shu  nomdan  xam  bilib  olish  mumkin.  Varvarlar  xujumi 
Xitoyda  kuldorlikni  batamom  yuk  kila  olmagan  bulsa-da,  lekin  unga 
kattikgina  zarba  berdi.  Xitoyda  utroklashgan  varvarlar  orasida  xam,  xitoylar 
orasida  erkin  dexkonlar  soni  kupaydi.  Mana  shu  shaxsan  erkin  dexkonlar 
negizida Xitoyda davlat foedal er egaligining uziga xos firmasi rivojlanib bordi. 
Jumladan, Shimoliy Voylar davlatida urta asrlar Xitoyi uchun xarakterli bulgan 
davlat chek er sistemasi tarkib topa boshladi; bu sistemaga kura davlat boshligi 
eng  oliy  darajadagi  er  egasi  bular  edi;  xakikatda  esa  erlar  cheklarga  bulinib, 
dexkonlarga  ularning  oila    azolaridagi  mexnatga  laёkatli  kishilar  soniga  karab 
taksimlanar,  chek  er  olish  uchun  esa  dexkonlar  kuprok  natura  bilan  (don, 
chorva  mollari,  xunarmandchilik  buyumlari  va  xokazolar  bilan)  solik  tulashi 
kerak  edi.  Markazlashtirilgan  davlat  rentasi,  shunday  kilib,  xukmron  sinfini 
asrashning  asosiy  manbayi  bulib  koldi.  Shu  bilan  birga  xuddi  shu  davrda 
Xitoyda  xususiy  pomestelarni  (chjuanyuan)  xam  axёn-axёnda  uchratish 
mumkin  edi,  bu  pomestelar  ayni  feodal-krepostniklik  xarakterga  ega  edi.     
Y-YI asr manbalarida <>, yani eng badavlat va zodagon 

 
147
oilalar tilga olinadi, ular jamoaning oddiy azolaridan yukori darajaga kutarilib, 
uzining kambagallashgan urug-aymoklarini karam dexkonlardek ekspluotatsiya 
kiluvchi  katta  er  egalariga  aylanib  borganlar.  Xitoyda  urugchilik 
munosabatlarning  koldiklari  uzok  vaktgacha  saklanib  keldi.  Xali  X  va  XI 
asrlarda  xam  krepostnoy  dexkonlar  uzlarini  rasmiy  ravishda  uz  xujaynlari- 
pomeshchiklarning  “bolalari  va  ulardan  kichik  karindoshlari”  deb  atar  edilar. 
Xitoyda  feodal  er  egaligining  ilk  turi  budda  monastir  er  egaligi  bulib,  erga 
egalik kilishning bu turi bu erda Y-YI asrlardaёk ancha keng tarkalgan edi.  
  Xitoyni  siёsiy  jixatdan  birlashtirish  uylidagi  birinchi  urinishlar.  Suy 
imperiyasi.    İlk  urta  asr  zamonida  Xitoyni  birlashtirishga  birinchi  bulib  Suy 
dinastiyasi  urindi.  Bu  dinastiyaning  asoschisi  Yantszyan  (ёki  Vendi)  xarbiy 
drujina  boshligi  bulib,  shimoliy  dinastiyalaridan  birida  xizmat  kilar  edi. 589 
yilda  Yanzyan  butun  Shimoliy  va  Janubiy  Xitoyni  uziga  buysindirdi.  Suy 
dinastiyasi  davrida  sugorish  sistemasi  tiklandi  va  kengaytirildi.  Jumladan, YII 
asr  boshlarida  shu  dinastiyaning  ikkinchi  imperatori  Yan  Gaun  (ёki  Yan-di) 
davrida  Xuanxe  darёsini  Yantszi  darёsi  bilan  boglaydigan  umumiy  uzunligi 
1000  km  keladigan  Buyuk  kanal  kazildi.  Kanal  kurilishida  Xitoyning  turli 
kismidan  yigib  olib  kelingan  bir  millionga  yakin  kishi  ishladi.  Ammo  Suy 
dinastiyasining  idorav  kilishi  uzokka  bormadi.  Shimolning  janub  bilan 
birlashuvi juda zaif edi. Makaziy xukumat vilotlarni etarli darajada nazorat kilib 
turmadi.  Juda  katta  xokimiyat  maxalliy  zodagonlar  kulida  edi.  Garbda  turkiy 
kabilalar  xujumining  kushayishi  imperiyadan  juda  katta  kush-gayrat  talab 
kildi.  Shu  bilan  bir  katorda  bu  dinastiya  imperatorlari  istilochilik  siёsati 
yuritishga  urindi,  bu  esa  imperiyani  yanada  battorak  xoldan  ketkazdi.  Suy 
xukumatning Koreyani uziga buysindirish yulidagi urinishlari tamoman barbod 
buldi. Bu xol dinastiyaning uzil-kesil kulashiga sabab buldi.  
 618 yilda  Shimoliy-Garbiy  Xitoyning  knyazlaridan  biri  Li  Yuan  ёki 
Gaotszu (u kelib chikishi jixatidan chala turk edi) imperiyada xokimiyatni bosib 
olib, yangi dinastiyaga- Tan dinastiyasiga asos soldi.  
  Tan imperiyasi. Tan imperiyasi Xitoyda 300 yilga yakin, yani 618 yildan 
907  yilgacha  yashadi.  Uning  poytaxti  Chanan  axolisi 1 milliondan  kup  edi. 
İmperiyaning  ikiinchi  poytaxti  Loyan  shaxri  bulib,  u  xam  juda  katta  savdo 
markazi  edi.  Bu  dinastiyaning  eng  kushli  imperatori  Li  Yuanning  vorisi  Li-
Shi-min  ёki  Tayntszun (629-649) edi.  Bir  necha  urushlar  natijasida  Li-
Shi-  min  imperiya  chegaralarini  ancha  kengaytirib  oldi.  İmperatorga  karam, 
vassal  erlarni  kushib  xisoblaganda,  Xitoyning  territoriyasi  Shimolda  Amur  va 
Xingangacha,  janubda  Xindiston  va  Siёmgacha,  sharkda  Koreyagacha 
(Tayntszun  Koreyani  xam  bosib  olishga  uringan  edi),  garbda  Urta  Osiёning 
sharkiy  chegaralarigacha  borardi.  Li-Shi-min  zamonidagi  bu  juda  katta 
imperiya  imperatorning  markazdagi  va  joylardagi  juda  kup  amoldorlari 
tamonidan idora kilinadigan murakkab bir byurokratik monarxiya tusini oldi.  
  Li-Shi-min  davrida  amaldorlar  uchun  maxsus  unvonlar  joriy  kilindi. 

 
148
Amaldorlarning  xammasi  tukkiz  darajaga  bulindi,  xar  bir  darajaga  malum 
xajmda  pomestelar  belgilandi,  bu  pomestelar  maosh  urniga  berilar  edi. 
Markaziy  idora  oltita  maxkama  palatasidan  ёki  ministirlikdan  (amallar 
ministirligi,  solik  ministirligi,  xarbiy  ministirlik,  jinoiy  ishlarni  kuradigan  sud 
ministirligi,  jamoat  ishlari  ministirligi,  marosim  ishlari  ministirligidan)  iborat 
bulib,  uzil-kesil  rasmiylashdi.  Joylarga  ayrim  katta-katta  oblastlar  tepasida 
turuvchi  gubernatorlar  taynlandi.  Oblastlar  -okruglarga,  okruglar  -uezlarga, 
uezlar  -bulislarga,  bulislar  -kishloklarga  bulingan  edi.  Boshkaruvning  eng 
kuyi  zvenosi  xamma  bir-biriga  kafil  bulgan  besh  xonadon  birlashmasidan 
iborat edi.  
  Tan dinastiyasi davrida davlat feodal chek er sistemasi uzil-kesil karor 
topdi.  
 
  Xukumat  tamonidan  erga  egalik  kilish  xukuklari  tekshirishdan  utkazildi, 
shu bilan birga davlatga karashli erlar fonda ancha oshirildi, bu erlarga davlat 
dexkonlari  erkin  egar  edi,  ularga  kupdan-kup  soliklar  va  majburiyatlar 
yuklanar edi. Uziga brilgan chek er uchun dexkonlar don tarzida solik tulashi 
va buyumlar tarzida solik tulashi va bundan tashkari, yiliga 20-50 kun davlat 
foydasiga  ogir  barshchina  ado  etish  kerak  edi.  Erlarning  ancha  kup  kismi 
sekin-asta  yirik  amaldor  zodagonlar  kuliga  utdi;  ayrim  eng  katta  amaldorlar 
kulidagi  er  bir  dexkon  oilasi kulidagi  erlardan  kuprok  baravar  ortik bular  edi. 
YIII  asrning 20-va 30-yillarida  Tan  imperiyasi  konunlarining  yagona 
majmoasi  tuzildi,  ijtimoiy  xaёt  va  davlat  xaёtining  xilma-xil  tomonlarini  uz 
ichiga olgan oltita aloxida kodeksdan iborat edi.  
  YIII  va    IX  asrlarda  Tan  imperiyasining  krizisga  uchrashi.  Tan 
imperiyasi YII asrning ikkinchi yarimida va YIII asrda Tayntszunning vorislari 
zamonida  Osiёdagi  eng  katta  davlat  bulib  kolaverdi.  Bu  vorislar  ichida  eng 
kuzga kuringani buddizm xomiysi imperatritsa U Tsze-Tyan ёki Uxou (656-
705)  buldi. YII-YIII asrlarda  Xitoy  Arab  xalifaligi,  Xindiston,  Siёm  va 
Vetnam  bilan  kizgin  tashki  savdo  olib  bordi,  bir  kancha  katta-katta  karvon 
yullari  (bular  orasida  Chanandan  Urrta  Osiёga  olib  boradigan  yul -<<İpak 
yuli>> ayniksa katta axamiyatga ega edi), Xitoyni Shimoliy, Garbiy va Janubiy 
Osiёdagi turli mamlakatlar bilan boglar edi. Bundan tashkari Xitoy soxillaridan 
Janubiy-Sharkiy  Osiё  va  Xindistonga  boradtgan  dengiz  yulining  xam 
axamiyati katta edi. Birok YIII asrdaёk Tan imperiyasi chukur krizisga uchradi. 
Soliklar,  ulponlardan,  xar  xil  davlat  majburiyatlari  utashdan  ezilgan  dexkonlar 
koshshoklashib,  juda  ogir  kun  kechirishga  majbur  edi.  Ochlik  natijasida  tez-
tez  bulib  turgan  epidemiyalardan  yuz  minglab  dexonlar  kirilib  ketdi. 
Dexonlarning  chek  erlari  kamayib  bordi,  chunki  erlarni <xonadonlar>>-katta-katta  er  egalari,  davlat  amaldorlari,  sudxurlar  doim  uz 
kullariga  kirgizib  olmokda  edilar  (yilnomalarda  obrazli  kilib  aёtilgandek, 
<>).  Davlat  dexkonlari  sonining  kamayishi 

 
149
natijasida davlat xazinasiga tushadigan daromatlar xam kamaydi. Dexonlarning 
bir  kismi  xususiy  shaxslarga  karam  bulib  kelaёtgan  edi,  bu  shaxslar  uz 
daromadlarini  mana  shu  dexkonlardan  olar  edilar.  Shu  axvolni  xisobga  olib, 
xukumat 780 yilda solik sistemasini isloxat kildi Loyixaning sobik avtori Yan 
Yanning  yangi  kanuniga  binoan  soliklar  chek  eri  bulgan  dexkonlardangina 
olinib  kolmasdan,  shu  bilan  birga  xususiy  er  egalaridan  va  davlat  erlarini 
vaktincha  ijaraga  olgan  shaxslardan  xam  yigib  olinadigan  buldi,  ammo  mana 
shu  er  egalari  va  ijrachilar  ularning  erlarida  yashab,  ularga  krepostnoy 
karamlikda  bulgan  dexkonlar  uchun  xam  solik  tulashlari  lozim  edi.  Vujudga 
kelgan  bu  yangi  vaziyatni,  yani  davlat  dexkonlarining  bir  kismi  feodalning 
krepostnoyi  ёki  karam  kishisiga  aylanganligini  tan  olib,  xukumat <axslar>> tomonidan chek erlarning <> karshi kurashni 
ataylab susaytirdi, bu xol butun chek er sistemasining krizisi kushayganligidan 
dalolat berar edi.  
  Feodallashuv  protsessi  maxalliy  erdor  zodagonlarni  kushaytirdi  va 
imperatorning  gubernatorlari  bilan  xarbiy  boshliklarning  uzida  xam  markazga 
tobe  bolmasikka  intilish  kayfiyatini  tugdirdi.  Bosh  kumondon  An-Lu-  shan 
kuzgoloni tan dinastiyasi tarixida burilish nuxtasi buldi. U 785 yilda 120 ming 
kishilik  kushinni  uziga  ergashtirib,  imperatorga  karshi  bosh  kutardi.  U 786 
yilda muvaffak buldi. İmperator kochdi, bu kuzgolon kelgusi yidagina ёllangan 
varvarlar, asosan, uygurlar ёrdami bilan bostirildi. An Lu-shan kuzgolonidan 
keyin  Janubiy  Xitoydagi  gubernatorlar  kuzgolondari  buldi,  bu  kuzgolonlarni 
xam imperator juda katta kush sarf kilib zurga bostirdi. 
  Xuan  Chao  kuzgoloni.  Dexkonlarning  xaddan  tashkari  ogir  xaёti IX 
asrning  ikkinchi  yarmida  ularning  goyat  katta  kuzgoloni  kutarilishiga  sabab 
buldi,  bu  kuzgolon 875 yildan 884 yilgacha  davom  etdi.  Kuzgolonga  ilgari 
chakana tuzfurush bulgan va keyin imperator gvardiyasida soldat bulib xizmat 
kilgan  Xuan  Chao  degan  kishi  boshchilik  kildi. 875-884 yillardagi  xitoy 
dexkonlari  kuzgolonining  kishini  xayratda  xoldiradigan  tomoni  shuki,  u  xiyli 
uzok  vakt  davom  etdi,  kuzgolonga  juda  kup  kishi  katnashdi,  kuzgolonchilar 
goyat katta kush-gayrat va tadbirlik kursatdilar. Bu kuzgolon umuman olganda 
stixiyali  xarakat  bulsa-da,  bir  kadar  uyushgan  xarakat  edi  va  shu  ubshgaligi 
natijasida  malum  vaktgacha  katta-katta  muvaffakiyatlarga  erishdi.  Kuzgolon 
Shandun va Xebey degan shimoliy viloyatlardan boshlandi. Keyin u Markaziy 
Xitoydagi Xenan viloyatga tarkaldi. Kuzgolonning birinchi yilidaёk Xuan Chao 
kul ostida 100 mingga yakin kurollongan dexkon bor edi. 879 yilda Xuan Chao 
Janubiy  Xitoyga  yurish  kildi,  u  erda  eng  boy  port  bulgan  Kantonni  oldi. 
Kuzgolonchilar  bu  erda  juda  kup  anjabiy  savdogarlarning  xamma  tovarlarini 
bosib  oldi.  Birok  uz  soldotlari  orasida  epidemiya  tarkala  boshlaganligi  sababli 
Xuan Chao shimolga, Yantsi darёsi ortiga chekinishga majbur buldi. Epidemiya 
okibatlariga karamay, Xuan Chaoning kushini tobora kupayib, 880 yilda uning 
soni 250-300 ming  kishiga  etdi. 880 yilda  Xuan  Chao  Loyan  ustiga  yurish 

 
150
kildi.  Oz  vakt  ichida  Chananni  bosib  oldi  va  uzini  imperator  deb  elon 
kildi.»Dexkonlar imperatori >>ning sotsial programmasini uning bosh ministiri 
uz gapida ifodalab berdi, u <bilan  impertaor  deb  elon  kildi)  oddiy  xalkka  roxat  va  farogatli  xaёt  baxsh 
etishdan  boshka  muddaosi  yuk>>  dedi.  Xuan  Chao  Chananda  ikki  yarim  yil 
turdi. 884 yilda  Tan  dinastiyasininng  imperatori  uygurlar,  tangutlar  va 
shimoli-garbda  yashovchi  boshka  kushmanchilardan  iborat  varvar  tudalari 
ёrdami  bilan  poytaxtga  kaytib  keldi.  Saxroiy  varvarlar  xitoy  dexkonlarini 
shafkatsizlik  bilan  kirdi.  Bu  konxur  yirtkichlarga  xalk <
deb  nom  berdi.  Xuan  Chaoning  uzi  esa  Chanandan  kochib  ketishga  majbur 
boldi va keyingi yili Xenan viloyatida xalok buldi (uzini-uzi uldirdi).  
  Tan  dinastiyasining  tugashi.  İmperator  xizmatidagi  feodal  amoldorlar 
zodagonlarga suyangan Tan dinastiyasi xakikatda dexkonlarning kudrati xarakati 
atijasida agdarildi. Bu dinastiyaning imperatorlari kuzgolon bostirilgandan keyin 
yana  bir  oz  vaktgacha  mamlakatni  idora  kildi. Birok  ularning  xokimiyati  endi 
butun  Xitoyga  ёylmas  edi. X asrning  boshlarida  shimolda  kidan  kabilalari 
ittifokining  katta  bir  varvar  davlati  tuzildi,  bu  kabilalar  Manchjuriyani, 
Mugulistonning  va  Shimoliy  Xitoyning  bir  kismini  bosib  olgan  edi.  Bu  Lyao 
deb  atalgan  yangi  davlatning  poytaxti  Yantszin  shaxri  buldi,  shu  shaxar 
keyinchalik Pekin deb yuritila boshladi. 
 907 yilda  Tan  imperiyasi  yuk  buldi.  Bir  necha  un  yilgacha  Xitoyda 
batamom tarkoklik xukm surdi. Lekin 875-884 yillardagi dexkonlar kuzgoloni 
bekor ketmadi. Bu kuzgolon natijasida erga feodal davlat mulkchiligi va uning  
chek  erdan  foydalanish  sistemasi,  kupdan-kup  amaldorlari,  dexkonlarning 
oxirgi  tomchi  konini  surib  oladigan  murakkab  va  akl  bovar  kilmaydigan  solik 
solish sistemasi, xar bir kishlok va xar bir dexkonning ketidan iskovchilik kilib 
yuruvchi pastkash politsiya nazorati bilan birga kushilib bari tamoman puturdan 
ketdi. Kuzgolonchi dexkonlarning bir kismi chek erlarni uzlariga mustaxkamlab 
olib,  mayda  er  egalari  bulib  koldilar.  Birok  davlat  mulkchiligining  zaiflashib 
kolganligidan  xususiy  mulkchi  bulib  olgan  yangi  feodallar  xam  foydalanib 
koldilar,  bular  uzlarining  xususiy  pomestelari  xajmini  kengaytirdilar  va  xitoy 
kishlogiga uzlarining ixtisodiy tasirlarini kushaytirdilar. 
  X  asr  urtalarida  mamlakatda  anchagina  ixtisodiy  yuksalish  yuz  berdi, 
Xitoy  bu  yuksalish  sharoitida 960 yilda  Sun  dinastiyasining  xokimiyati  ostida 
kaytadan birlashtirildi, bu dinastiyaga Shimoliy Xitoydagi xarbiy boshliklardan 
biri  bulgan  Chjao  Kuan-in  asos  soldi,  u  kidanlar  ustidan  bir  necha  marta 
galaba  kozongan  edi.  Yangi  dinastiyaning  poytaxti  dastlab  Pyan  (xozirgi 
Kayfin)  shaxri  buldi.  Keyinchalik  markaz  janubga,  Xanchjou  shaxriga 
kushirildi. 
  Sun  imperiyasi.  Sun  imperiyasi  Tan  imperiyasiga  karaganda  kushsizrok 
buldi.  Sun  dinastiyasi  vaktida  Xitoyning  uzi  xam  tula  birlashtirilmadi.  Tan 
imperiyasiga kirgan bir kancha territoriyalar Sun imperatorlarining xokimiyatini 

 
151
tan olmadilar va uzlariga mustakil davlatlar tuzidilar. Turk, mugul kabilalari va 
garbdagi  boshka  kushmanchi  kabilalar  xam  imperiyaga  itoat  kilmadilar, 
imperiya  chegaralariga  borgan  sari  kushlirok  xavf  solib  turdilar.  Sun 
imperatorlari  uygurlar,  tangutlarga,  kidanlarga,  Annamga  karshi  urushlar  kildi. 
Birok bu urushlar natijasida Sunlar bu mamlakatlarni Xitoyga itoat kildirishga 
muvaffak  bula  olmadilar.  Shunga  karamay,  Sun  dinastiyasi  davrida  Xitoyning 
xalkora alokalari yana mustakkamlashdi. Urta Osiё, Xtndiston va Xindi-Xitoy 
bilangina emas, balki Koreya, Yaponiya va İndoneziya bilan xam keng mikёsda 
tashki  savdo  olib  borildi.  Sun  boshkaruvchi  davrida  Xitoyda  ichki  savdo  xam 
kengaydi, mamlakatda pul muomalarining rivojlanganligi bundan dalolat beradi. 
Mis  pullardan  tashkari  temir  pullar  zarb  kilindi.  Kogoz  pullar  xam  sunlar 
davrida ishlatila boshladi.  
 XI  asrda  Sun  imperiyasidagi  sinfiy  munosobotlarda  xuddi  tan 
imperiyasining  sungi  imperatorlari  davridagiga  uxshash  chukur  antogonizm 
vujudga  keldi.  Xuan  Chao  kuzgolonidan  keyin  birmuncha  kushayib  kolgan 
«xujayin  xonadonlar»  deb  ataladigan  mustakil  dexkonlar  soni  vaktlar  utishi 
bilan  yana  kamayib  bordi.  Ularning  erlarini  amaldorlar,  kisman  tobora 
mustaxkamlanib  boraёtgan  kushni  pomeschik-er  egalari  bosib  olardi.  Karzga 
botgan dexkonlar sudxurlarga, ulardan olgan karzlari yuzasidan protsent  tarzida 
juda  katta  pul  tulashga  majbur  edilar.  Xitoy  kishlogida  mustaxkam  in  kuyib 
olgan shaxar savdogarlari, erli pomeschiklar,   xukumat amoldorlarining uzlari 
sudxurlik bilan shugullanar edilar. Xukumat amaldorlari uz xukumdorliklaridan 
foydalanib, ayniksa dexkonlarni juda ogir sudxurlik shartlari bilan ulardan karz 
olishga  majbur  edilar.  Birovlarning  erlarida  utirib  tirikchilik  kilaёtgan 
dexkonlarning  axvoli  yanada  ogir  edi.  Kishloklarda  och-yalongachlik  xukm 
surar  edi.  Ocharchilik  epidemiyalar,  butun  bir  kishlok  bulislorda  axolining 
kirilib  ketishi  tez-tez  takrorlanib  turadigan  vokea  bulib  koldi.  Dexkonlar 
xarakati yana umumxitoy mikёsidagi katta dexkonlar urushi chikishining oldini 
olishga  va  izdan  chikkan  davlat  moliyasini  yana  joyga  keltirishga  xarakat 
kildi.xukumatning  bu  xarakati  Sun    dinastiyasining  bir  ministiri  Van  An-shi 
tomonidan anchagina radikal reformalarda aks etdi.  
  Van  An-shi  reformalari.            V a n   A n - s h i (1021-1086) 
dastlabki  vaktlarda  viloyat  amaldorlaridan  biri  edi.  U  axolining  kashshokligin, 
amaldorlarining    jabr-zulmini  va    sudxurlarning  xukmronligina  kursatadigan 
eng  mudxish  faktlarni  viloyatdalik  maxalida  yaxshi  bilib  bolgan  edi. 
İmperatorning birinchi ministiri darajasiga kutarilib olgach,   Van       An-shi 
1069-1074 yillarda moliyaviy- ixtisodiy va sotsiyal xarakterdagi bir kancha 
tadbirlarni  amalga  oshirdi.  Avvalo,  u  erlarni  kaytadan  ruyxatga  va  imperator 
xizmatidagi  zodagonlarning  eriga  solik  soldi,  bu  xizmatchi  zodagonlar  bu 
vaktda  er  soligin  tulamay  kuygan  edilar  desa  buladi.  Sunga  Van  An-shi 
dexkonlarni davlat foydasiga barshchina utashdan ozod kildi, barshchina urniga 
pul  bilan  tulanadigan  solik  joriy  kildi.  Er  soligini  xam  dexkonlar  kisman 

 
152
maxsulat  va  kisman  pul  bilan  tulaydigan  buldi.  Ocharchilikning  oldini  olish 
uchun Van An-shi davlatga karashli galla omborlari tashkil kildi, ocharchilik 
yillarida axoliga ana shu omborlardan galla berilardi. Sudxurlikni tugatish Van 
An-shi davlat banki tashkil kildi, bu bankdan dexkonlar kam protsent tulash 
sharti  bilan  karz  ola  oladigan  buldi.  U,  kisman  solik  fondidan  foydalanish, 
kisman  esa  davlatning  savdogorlari  kulidagi  maxsulatni  sotib  olish  yuli  bilan 
davlat  savdosini  tashkil  kilishiga  xarakat  kilganligi  xam  shoёn  dikkatdir.  Van 
An-shi xarbiy soxasida xam katta reforma utkazmakchi buldi. Ёllanma armiya 
urniga  umumiy  xarbiy  majburiyat  joriy  kilmokchi  edi.  Asosiy  kushin  dexkon 
lashkarlaridan  iborat  bulishi  kerak  edi.  Xar  uch  xonadon  bitta  piёda  askar 
berishi kerak edi. Van An-shi reformalari amaldorlar bilan feodallarning kattik 
karshiligiga  uchradi. 1075 yilda  Van  An-shi  vazifasidan  bushatildi.  Uning 
tuzgan  planlari  davlat  uchun  «xavfli»  deb  topildi,  vaxolanki,  uning  maksadi 
feodal  davlatni  uchiga  chikkan  parazit  elementlardan  xoli  kilib,  uni  tartibka 
solish edi, xolos. 
  Sun dinastiyasining tugashi.  XII asrda xam Sun imperiyasining axvoli 
yaxshilanmadi. Shimoldagi xalklarning xujum kilish xavfi tugilishi munosabati 
bilan 1126 yilda  imperator  poytaxtni  janubga,  Xanchjouga  kushirdi. 1127 
yildan  boshlab  Sun  dinastiyasi  kul  ostida  fakat  Janubiy  Xitoy  koldi,  xolos. 
Shimoliy Xitoy manchjur-tungus kabilalaridan biri bulgan chjurchjenlar tuzgan 
va  Tszin  deb  atalgan  yangi  bir  katta  davlat  sostaviga  kirdi,  bu  davlat  ilgarigi 
kidanlar  davlatini  uziga  singdirib  olgan  edi. XIII asrning  boshlarida  Shimoliy 
Xitoyni mugullar bosib oldi. İmperiyaning imperator kuli ostida kolgan janubiy 
kismida esa uzluksiz galaёnlar bulib turdi. 1127-1132 yillar mobaynida 93 ta 
ommaviy  kuzgolon  bulganligi  rasmiy  yilnomolarda  kayd  kilingan.  Janubiy 
Xitoyning  fakat  uzidan  iborat  bulib  kiskarib  kolgan  Sun  imperiyasi  (ushanda 
xam  xamma  viloyatlar  uning  sostaviga  kirmas  edi) 1279 yilgacha,  yani 
Chingizxoning  mevarasi  Xubilay  bosib  olguncha  yashab  keldi.  Xubilay  yangi 
mugul dinastiyasiga asos soldi, bu dinastiya xitoycha Yuan deb ataladi. 
  Tan  va  Sun  dinastiyalari  davridagi  Xitoy  madaniyati  va  fani.  YI-XI 
asrlardagi  Xitoy  madaniyati  juda  yuksak  bir  madaniyat  edi.  Xitoyning  ishlab 
chikaruvchi  kuchlari  yuksak  tarakkiy  kilgan  edi.  Xitoyda  sugariladigan 
dexkonchilik, kisman poliz dexkonchiligi bor edi. Xitoy kishlok xujaligida usha 
vaktda  xam  asosan  sholi,  paxta,  choy,  ipak,  etishtirilar  edi.  Kup  mugdorda 
temir,  mis,  oltin,  kumush  kazib  chikarilardi.  Xitoyda  xunarmandchilik  Tan 
dinastiyasi  vaktidaёk  juda  rivoj  topgan  edi.  Xitoy  chet  mamlakatlarga,  asosan 
choy va xom ipak bilan birga xitoy shoyisi va ip gazlamalar, temir va misdan 
kilingan  xar  turli  buyumlar  chikarar  edi.  Xitoyda XI asrda 2 mingdan  ortik 
shaxar bor edi. Bu shaxarlardan bazilarida, masalan, Chanan, loyan, Kanton va 
Xanchjou singari shaarlarning xar birida bir million atrofida axoli yashar edi.  
  Xitoylarda  ilm-fan  yuksak  rivoj  topdi.  Xitoylarda  eng  kadim 

 
153
zamanlardaёk ёzuv (ieroglif ёzuv) bor edi. Ёzuv kogozini birinchi bulib xitoylar 
kashf  etdi.  Kitob  bosishni  xam  birinchi  bulib  ular  chikardi,  ularning  dastlabki 
kitob bosish usuli, albatta, juda sodda edi. Ular kitob buladigan tekstni ёgoch 
taxtalarga  uyib,  undan  kogozga  bosib  tushirishar  edi.  Xitoyda YIII asrning 
boshlarida «Poytax axboroti» nomli rasmiy xukumat gazetasi vujudka keldi, bu 
gazeta XX asrning boshlarigacha chikib keldi.  
  Xitoylar matematika, astronomiya, gegrafiya, tarixni urganardi. Kompasni 
va poroxni xitoylar ixiro kildi (IX-X asrlar). YIII asrda Xitoyda xanlin fanlar 
Akademiyasi  tashkil  kilindi,  bu  Akdemiya  davlat  axamiyatiga  ega  bulgan 
dunёdagi  eng  kadimgi  ilmiy  muassas  edi.  Urta  asrlar  Xtoyi  yuz  minglab  kul 
ёzmalar saklanadigan katta- katta kutubxonolar bor edi. Bir nechta shaxarlarda 
oliy  maktablar  bulib,  bu  maktablarda  davlat  amaldorlari  etishtirib  chikarilardi. 
Amaldorlik  lavozimini  egallashga  yul  ochib  beradigan  ilmiy  unvon  olmakchi 
bulgan  kishi  davlatni  idora  kilish  ilmidan  tashkari,  yana  falsafni  (asosan 
konfutsichilik falsafasini) va adabiёtni xam bilishi va shulardan imtixon berishi 
lozim  edi.  Rasman  xar  bir  kimsa  imtixon  berishi  mumkin  bulsa-da,  lekin 
xakikatda  amaldorlik  lavozimini,  kupincha  xech  narsani  blmasligiga  karamay, 
xukmron  sinf  vakillarigina  olar  edi.  Xitoyda  xar  xil  xalklar  bulganligi, 
shuningdek, Osiёdagi boshka mamlakatlar bilan savdo alokalari kilib turganligi 
uchun  Xitoyda  urta  asrlardaёk  filologiya  lugat  tuzish,  gramtika  va  sintaksis 
formalarini takkoslab urganish va shu kabilar tarakkiy etgan edi.  
  Adabiёt va sanat.  Xitoy adabiёti ilk urta asrlar davridaёk klassik asarlar 
yaratdi.tan  dinastiyasi  vaktida  shoirlardan  Li  Bo (701-762), Du  Fu (712-
770), Bo Tszyuy-i (772-846) juda xam shuxrat kozongan edi. Bulardan Li 
Bo  juda  kup  lirik  sherlar (30 tomga  yakin)  ёzgan  bulib,  bu  sherlarida  nukul 
dunёviy shodiёna, epikurcha -materiyalistik dunёkarashni aks etdirdi. Li Boni 
xitoy tabiatining kuychisis deb atashdi, chunki u tabiatni juda sevar edi. Du Fu 
esa  uz  dostonlarida  xalkning  afsonaviy  va  kaxramonlik  eposlaridagi  boy 
materiyalni  kaytadan  ishlab  chikdi.  Ammo  Du  Fu  uz  zamonasiga  juda  yakin 
turar edi. U uzining kup sherlarida ezilgan dexkonlarni jushkunlik bilan ximoya 
kilardi.  U  «millionlarcha  kashshoklar,  shur  peshana  odamlar»ning  xammasi 
boshpona  topadigan  ajoyib  bir  katta  binog  kuriladigan  yaxshi  zamonini,  guzal 
istikbolni  orzu  kilar  edi.  Tan  dinastiyasining  sunggi  davrlarida  yashagan  Bo 
Tszyuy-i  jamiyatga  chukur  insonparvarlik  bilan  karar  edi.  Uning  sherlari 
insonga  muxabbat,  kishi  kadr-kimmatini  xurmat  kilish  ruxi  bilan  sugorilgan 
edi. U kishining axlokiy guzalligini kuylar edi.  
   Urta  asrlar  davrida  Xitoyda  arxitektura  bilan  tasviriy  sanatni 
rivojlantirish  soxasida  xam  kup  ishlar  kilindi.  Xitoy  binolari  -saroylar, 
ibodatxonalar,  minoralar,  shaxar  darvozalari,  kupriklar,  turar  joylar  uzlarining 
stili  jixatidan  xilma-xil,  arxitektura  formalari  jixatidan  ixcham  va  nafis  kilib 
kurilar edi. Bu binolar juda xam xilma-xil materiallardan: tosh,ёgoch, marmar, 
temirdan ishlanar edi. Ular jimjimador naksh, chinni, tillalar bilan bezatilar edi. 

 
154
İmperator  saroylarining,  ibodatxonalarining,  shuningdek,  zodagonlar  va  shaxar 
boylarining uy tomlari kupincha oltin lavxalar bilan ёpilar edi.  
  Tan  dinastiyasi  davrida,  keyinchalik  Sun  dinastiyasi  vaktida  Xitoyda 
rassomlik  yukori  darajada  rivojlangan  edi.  Xitoy  rassomlari  ipak  mataga, 
kogozga,  ёgochka,  toshga  rasm  solar  edilar;  devorlarga  uyib  naksh  solishda, 
portretlar  chizishda  juda  katta  maxoratga  ega  edilar.  Sun  dinastiyasi  davrida 
ayniksa ikkita rassom -Chjao Tszi (Ёvvoyi gёzlar rasmi) va Gu Xun-chjun 
(Zodagon amaldornikida tungi bazm rasmi) juda katta dong chikargan edi.  
  Sun  davrida  nomalum  rassom  tomanidan  ipak  mataga  solingan 
<> degan rasm xam keng shuxrat kozongan. Rasmda uncha 
katta bulmagan kishlok maktabining oddiygina jixozlari xakkoniy tasvir etilgan, 
bu rasmda nafis yumor bilan samimiyat kuga tashlanib turadi.                 
    
Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling