Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi

Eronning iqtisodiy taraqqiёti. XVI asrning  oxiri XVII  asrning boshlari 
Eronning iqtisodiy jih’atdan yuksalgan davri bwldi. Safaviylarning muayyan vaqt 
davomida mamlakatning ichki va tashqi xafvsizligini taminlaganligi ijobiy 
oqibatlarga olib keldi. Eron Evropadagi kwpgina mamlakatlar: Portugaliya, 
Gollandiya, Angliya, Rossiya, Xitoy, Hindiston, Hindiya-Xitoy bilan keng 
kwlamda tashqi savdo aloqalari wrnatdi. Abbos savdo aloqalarini kengaytirish 
maqsadida Rossiya, Gollandiya, İspaniyaga, German imperatori va Rim papasi 
h’uzuriga juda kwp elchilar yuborib turardi. İsfaxonning wzida Evropa va 
Osiёning turli mamlakatlaridan kelgan elchilar qabul qilinardi. Shoh’ning wzi 
tashqi savdoda faol qatnashib, bir qancha eng foydali tovarlarni (ipak, sovun, 
gilam, tuz va shu singarilarni) wz monopoliyasi deb elon qildi. Abbros davrida 
ichki savdoni h’am kengaytrish yuzasidan tadbirlar kwrildi. Shoh’ning 
farmoyishiga binoan, eski karvon ywllari remont qilindi va yangilari ochildi, 
karvon saroylar qurildi, sayёh’larni suv bilan taminlash choralari kwrildi; ywllar 
qaroqchilar va kwchmanchi qabilalarning h’ujjatlaridan qwriqlab turildi. 
İsfanxonning wzi Abbos davrida 500 ming ah’oli yashaydigan juda katta 
shah’arga aylandi. Shoh’ poytaxtini bir qancha muh’tasham saroylar, masjidlar, 
g’isht kwpriklar va boshqa katta inshoatlar bezab turardi. İfonxon, Tabriz va 
boshqa shah’arlarining minglab h’unarmandlari tashqi va ichki bozorda 

 
94
sotiladigan yuqori sifatli h’unarmandchilik mah’sulotlarini kwplab ishlab 
chiqardilar. Eron ustalari tayёrlagan ipak, jun va ip gazlamalar, gilam, charm va 
keramika buyumlari, shuningdek, metall buyumlar wsha davrida Erondan 
tashqarida ayniqsa mashh’ur bwlib ketgan edi. Hunarmandlar aloh’ida tsexlarga 
uyushardilar, ularni saylab qwyilgan oqsoqollar boshqarardilar. Shoh’ga tegishli 
maxsus yirik ustaxonalar («korxonalar») bwlib, ularda 150 va undan kwproq 
h’unarmand ishchilar meh’nat qilardi. Bular qisman bwsh va qisman band bwlgan 
meh’natdan kwshib foydalaniladigan manfaktsur a tipidagi wziga xos yirik 
korxonalar edi. 
Safaviylar davlatidagi ichki ziddiiyatlar. Sinfiy kurashning keskinlashuvi. 
Territoriyaning kengayishida, shuningdek, savdo-sanoat ishlarining g’oyat 
yuksalishida namoёn bwlgan safaviylar davlatining muvaffaqiyatlari sinfiy 
zulmning kuchayishiga va sinfiy kurashning g’oyat keskinlashuviga h’am olib 
keldi. XVI-XVII asrlarda Eronda  xalq ommasi uchun juda og’ir bwlgan 
formadagi feodal tuzumi h’ukmronlik qilar edi. Mamlakatda h’ar xil feodallar: 
xonlar, amirlar, beklar, shuningdek, shia musulmon ruh’oniylarining juda kwpayib 
ketganligi meh’natkash ah’olidan juda katta mablag’ berishni talab qilardi. 
Markazlashtirilgan safaviylar davlatining g’oyat kwp markaziy va mah’alliy 
amaldorlari, katta doimiy armiyasi va shu singrilar juda qimmatga tushar edi. 
Shoh’ning h’arami, shoh’ gvardiyasi, saroydagi minglarcha xizmatkorlar. Hamda 
boshqa kwplab oqsochlar, kanizaklarga ega bwlgan shoh’ saroyi juda katta va 
mutlaqo unumsiz xarajatlarni talab qilardi. Shoh’ va uning wgillariga tegishli 
saroylardagi zebu ziynatga xonlar, amirlar va beklar taqlid qilar edilar. Eron 
savdogarlari tashqi va ichki savdo tufayli katta boylik orttirgan edilar. Ammo 
h’unarmandlar wz meh’natlari evaziga arzimagan ish h’aqi olardilar. Ular wz 
mah’sulotlarining bir qismini shoh’ agentlariga mutlaqo tekinga ёki juda arzon 
bah’oga topshirardilar. 
Deh’qonlardan  ёki bog’dorlardan juda katta er rentasi olinardi. Shoh’ 
xonadoniga qarashli erlar sostaviga kiruvchi chek erda ёki chek eri tiul ёki mulk 

 
95
deb ataladigan erning bir qismi bwlishidan ёki dexqon vaqf erlarining bir 
uchastkasiga ega bwlishidan qati nazar-ishlab chiqaruvchi deh’qon erga biriktirib 
qwyilgan bwlsa, h’amma joyda wz h’osilining deyarli h’ammasini er egasiga 
topshirishi kerak edi, ishlab chiqaruvchining wzida esa yalpi h’osilning kwpi bilan 
beshdan bir ёki twrtdan bir qismi qolardi. Dexqon er uchun, suv uchun, ish 
h’ayvoni uchun (agar unda etarli miqdorda ot-ulov bwlmasa) h’ak tular edi. Chek 
erlariga ega bwlgan jamoa deh’qonlardan tashqari safaviylar davrida kwplab ersiz 
deh’qonlar bwlib, ular bir parcha erni koranalik sharti bilan ijaraga oladilar, 
bunday h’ollarda ijaraga er olgan kishida mah’sulotning yanada kamroq qismi 
qolardi. Eronning ayrim rayonlarida XVI-XVII asrlarda h’am wz eriga ega bwlgan 
deh’qonlarning bir qismi saqlanib qolgan edi, ammo ularning erlarini feodallar 
bosib olishi ёki boyib ketgan savdogarlar va sujxwrlar tomonidan sotib olinishi 
natijasida tez kamayib borardi. Ocharchiliklar, yuqumli kasalliklrning tarqalishi 
natijasida butun-butun deh’qon qishloqlarining qirilib ketishi safaviylar 
qishlog’idagi tez-tez bwlib turadigan oddiy voqea edi. 
Shuni aytish erakki, bu vaqtga kelib kwchmanchi qabilalar orasidagi 
tabaqalashuv natijasida wn minglarcha chorva mollariga ega bwlgan, urush 
natijasida kwplab wlja olgan va shoh’ning qimmatbah’o sovg’alarini olib turgan 
boy kwchmanchi zadogonlar bilan bir qatorda chorva mollari tez-tez qirilib 
turadigan, ocharchilikka va h’atto ochlikdan wlishga mah’rum etilgan oddiy 
kwchmanchi qwyboqarlar juda og’ir h’a’ёt kechirar edi. Bularning ustiga 
safaviylar davrida bwysundirilgan viloyatlarda h’ukm surgan og’ir milliy zulmni 
va buning natijasida mazlum xalqlarning wz mustaqilliklarini qayta tiklash 
ywlidagi doimiy intilishlarini qwshish kerak. Xususan Gruziya va Armanistonning 
xalq ommasi safaviylar h’ukmronlik qilgan butun davr mobaynida shoh’ 
h’ukumatiga qarshi tinimsiz partizanlik kurashini olib bordilar. 
Eroning wzida feodallarning va shoh’ning zulmiga qarshi qaratilgan ichki 
h’arakatlar orasida 1629 yilgi qwzg’olon aloh’ida ajralib turadi. Bu qwzg’olon 
Eroning shamoli-sharqidagi Gilonda,  Lixijon va Resht shah’arlari rayonlarida rwy 

 
96
berdi. Bu rayonlar ipakchilikning iyrik markazlari edi. Shoh’ amaldorlarining 
pillakor deh’qonlarga nisbatan zulmlari va tamagirlilari ana shu qwzg’olonga 
sabab bwldi. Qwzg’olonda deh’qonlar, h’unarmandlar, shah’ar kambag’allar. 
Qwzg’olonchilar sho’xning kwpgina amaldorlarini wldirdilar, turli zodagonlarning 
asroylarini va mol-mulklarini bosib oldilar. Markazlashtirish siёsatidan norozi 
bwlgan mah’alliy feodallarning bir qismi h’am h’arakatga qwshildi. 
Qwzg’olonchilar Resht shah’rida kambag’allashib qolgan mah’alliy bek xonadoni 
ajdodlaridan biri boshchiligida wz h’ukumatlarini tuzdilar. Bu kishi Odilshoh’ 
(yani «adolatli shoh’») nomini oldi. Shoh’ga tegishli ipak omborlarini bosib olgan 
qwzg’olonchilar ipak zapaslarini wzaro bwlishib olishdi. Qwzg’olon ommaviy tus 
olgan edi. Ammo avvaliga h’araktga kwshilgan mah’alliy feodallar tezda undan 
yiroqlashdilar. Abbos 1 ning vorisi yangi sho’h’ Safiy 1 Gilonga katta qwshni 
yubordi. Odilshoh’ va qwzg’olonning boshqa rah’barlari qwlga olinib qatl etildi. 
Ah’oliga jazo tariqasida juda katta twlov solindi. 
Safaviylar davlatining tanazzuli. Safaviylarning juda kwp qabillaridan 
twplangan davlati wzining katta chegaralarini uzoq saqlab qola olmadi. 
Chekkalardagi kwpgina erlar Abbos 1 davrida faqat h’arbiy kuch ёrdamidagina 
saqlab turilardi. Feodal Eronda ichki sotsial ziddiyatlarning keskinlashuvi shoh’ 
h’ukumatini chekka wlkalarga zwr etibor berishga majbur qilardi. Ayni vaqtda 
Wrta Sharqda Eron uchun xalqaro ah’vol murakkablashib bordi. Sultonlar 
Turkiyasi Zakavkaze va Mesopotomiya erlarini wz h’okimiyati ostiga qatarish 
maqsadida wch olishga intilardi. Shoh’ Safiy 1 davridaёq (1629-1642) Eron wz 
erlarining kattagina qismidan mah’rum bwldi, G’arbda turklar wz h’ujumlarini 
qayta boshlab bir qancha viloyatlarni bosib oldilar. 1639 yilda Eron h’ukumati 
btun Mesopotomiyaning Turkiyaga wtganligini rasman tan oldi. Armanistoning 
bir qismi (Turkiya ёki G’arbiy Armaniston deb ataladigan qismi) h’am Turkiya 
qwliga wtdi. Sharqda Eronga qarshi wzbek xonlari urush boshladilar. Afg’oniston 
safaviylar h’okimiyatidan tamomila ozod bwldi. XVII asrning ikkinchi yarmida 
Eronning tashqi savdosi sezilarli darajada qisqara boshladi. Ayni vaqtda 

 
97
mamlakatda h’ukmron feodal zadogonlari ichidagi turli gruh’lar wrtasida, xususan 
shoh’ mah’ramlari boshchiligidagi saroy zldagonlari bilan shia ruxoniylarining 
boshliqlari wrtasidagi munosabatlar keskinlashdi. Ular bir-biribilan raqobat 
qilaёtgan feodal twdalarining itoatkor qwg’irchoqlariga aylanib qolgani swngi 
safaviylar irodasi bilan deyarli sira h’isoblashmay, h’okimiyat uchun bir-birlariga 
qarshi kurash olib borardilar.  
 
XVI-XVII ASRLARDA İTALİYa. 
R E J A 
 
 
1.  İtaliyaning iqtisodiy tushkunlikning boshlanishi. 
2.  Medichilar zulmiga qarshi qwzg’olon. 
3.  İtaliyada keyingi uyg’onish davri. 
4.  İtaliyaning XVI-XVII asrlardagi madaniyati. 
5.  Neapolda Mazanello qwzg’oloni. 
 
İtaliyada iqtisodiy tushkunlikning boshlanishi. 
 XVI 
asrda İtaliyada iqtisodiy tushkunlik boshlandi. XV asrlardaek italyan 
sanoatining  tushkunlikka  uchraganligi  sezila  boshladi.  Hatto  İtaliyada 
Florentsiya movuti urniniingliz movuti qisman egallay boshladi. Evropaning wz 
sanoati  rivojlanib  borganligidan  italyan  movuti  u  erda  kamroq  sotila  boshladi. 
Angliyadan tashqari, Frantsiya bilan Germaniyada h’am sanoat yuksalib bordi. 
Niderlandiya  butun XVI asr  davomida  savdo  va  kema  qatnovi  soh’asidagina 
emas, sanoat soh’asida h’am tez taraqqiy qildi. 
 
Buyuk  geografik  kashfietlar  italiyaning  Sharq  bilan  olib  boraetgan 
savdosiga  qattiq  zarba  berdi.  Twg’ri,  İtaliyaning  savdo  oboroti  birdaniga 
kamayib ketmadi. Venetsiya XVI asrdagina emas, h’atto XVII asrda h’am  juda 
boy savdogarlar Respublikasi bwlib qloa berdi. Biroq, uning jah’on savdosidagi 
salmog’i  pasaydi.  U  endi  faqat  Yaqin  Sharq  mamlakatlari  bilangina  savdo-
sotiq  ishlarini  olib  boradigan  bwldi.  Rivojlanib  boraetgan  okean  mustamlaka 
savdosidan Venetsiya butunlay chetda qoldi. 
 
Savdo  va  sanoat  soh’asida  siqib  chin’arilaetgan  italyan  burjuaziyasi 
bank-sudh’wrlik  operatsiyalariga  tobora  kwproq  murojaat  qila  boshladi. 
Kapital qwshinning ikkinchi formasi - er sotib olish bwldi. Burjuaziya er sotib 
olib,  dvoryanlarga  aylandi.  Kwp  ishchilar  shah’arlardan  yana  qishloqlarga 
kwchib  ketib,  unda  kwpincha  ijaraga  olingan  bir  parcha  erda  deh’qonchilik, 
bog’dorchilik,  uzumchilik  bilan  shug’ullandilar.  Mamlakatda  sanoat  va    savdo 
tushkunligi  sharoitida  feodal  reaktsiyasi  tusiga  kirib  boroetgan  feodal 
munosabatlar uzoq vaqtlargacha h’ukmronlik qilib koldi.  

 
98
 
İtaliyaning siesiy tarqoqligi. İtaliya XVI asrda siesiy jixatdan ilgarigidek 
tarqoq  bwlib  qola  berdi.  Davlatlardan  kattaroqlari:  shimolda-Venetsiya, 
Genuya,  Milan  h’amda  Savoyya  va  Pemont  gertsogliklari,  wrta  İtaliyada - 
(1531  yilda  Taskaniya  gertsogligiga  aylantirilgan)  Florentsiya  va  papa  davlati; 
janubda - Sitsiliyani h’am wz ichiga olgan Neopol korolligi bwlgan. Bundan 
tashqari, wnlab mayda «mustaqil» erlar bwlgan.  
 
Respublika  tuzumi  deyarli  h’amma  erda  monarxiya  tuzumi  bilan 
almashtirildi. Milanda kondoter Sforts oilasi gertsog unvonini oldi. Florentsiya 
Medichilar  avlodi  Toskaniya  gertsogligi  unvoniga  ega  bwldi.  Papa  oblastida 
papalar  mutlaq  monarxga  aylanib,  ular  wz  chegaralarini  kengaytirish  uchun 
mumkin  bwlgan  h’amma  vositalarni  ishga  soldilar.  Aleksandr VI Borjia 
(1492-1503),  Yuliy (1503-1513) va  Lev X Medichi (1513-1521) degan 
papalar  wzlarining  dabdabali  h’aetlari,  h’arbiy  va  diplomatiya  soh’asida 
yurgizgan  murakkab  siesatlari,  italyan  dinastiyalari  bilan  shaxsiy  va  nasabiy 
aloqalariga qaraganda episkoplarga kwra kwproq duneviy h’okim edilar.  
 
Mayda bwlaklarga ajralib ketgan tarqoq İtaliya muttasil fitnalar, yashirin 
diplomatik makrlar, wzaro mayda adovat, janjal va urushlar maydonidan iborat 
edi.  Bularning  h’ammasi  boshqa  yirik  chet  mamlakatlarning  İtaliya  ishlariga 
aralashuviga sabab bwldi. 1494 yildan İtaliyaga frantsuz feodallari bostirib kira 
boshladi.  İtaliya  bilan  Frantsiya  wrtasidagi  urush  twxtab-twxtab 60 yildan 
ortiqroq davom etdi va faqat 1599 yilda twxtadi. Frantsuzlardan tashqari XVI 
asrda  Gabsburglar  dinastyasining  vakili  imperator  Karl V h’ukmronligi  ostida 
qolgan ispan va german feodallari h’am İtaliyaga bosib kirdilar. Frantsuz, ispan 
va  german  qwshinlari  İtaliyani  taladilar  va  xonavayron  qildilar. XVI asrning 
birinchi  yarmida  h’ali  h’am  qudratli  bwlgan  Turkiya  imperiyasiga  qarshi 
kurashda  Venetsiyaga  katta  kwch  sarflashga  twg’ri  keldi.  Noqulay  xalqora 
vaziyat va chet davlatlarning twg’ridan-twg’ri interventsiyasi İtaliyani yanada 
chuqurroq iqtisodiy va siesiy tushkunlikka olib keldi.  
 
Savonarola  boshchiligidagi  Midichilarga  qarshi  qwzg’olon.  İtaliyada 
frantsuz  urushlari  boshlanganligi  munosabati  bilan  Florentsiyada  davlat 
twntarishi yuz berdi. Frantsuzlar bostirib keladi, degan ovozalar tarqalishi bilan 
xalq  ommasi  Medichilarning  zulmiga  qarshi  qwzg’olon  kwtardi.  Florentsiyada 
birmuncha  vaqtgacha (1494 y.)  respublika  qaytadan  tiklanib  twrdi. 
Dominikanlik monax Savonarola (1452-1498) resbulika ishlariga “oyat katta 
tasir  kwrastdi.  Florentsiyada  wrta  va  xonavayron  bwlgan  mayda  xunarmantlar 
kayfiyatini  aks  ettirib,  Savonarola  wz  vazlarida  boylarning  dabdabali  va 
turmush  Bekorchiligidan  kelib  chiqaetgan  bemanigarchiliklarni  qattiq  qoraladi 
va  bir  qancha  mwtadil  sotsial  isloh’atlar - daromat  solig’ining  progressiv 
formasida  joriy  qilish,  kambag’allarni  qarzlarini  bekor  qilish,  swdh’wrlarni 
h’aydab  yuborish,  shah’arlarda  qarz  beruvchi  kassalar  tashqil  etish  va 
h’akozolar  ni  talab  qildi.  Savonarola  rim  papasini  h’am  qattiq  qoralab,  papa 
saroyiga,  undagi  dabdaba  va  boylikka  lanat  wqidi.  Savonarola  Frantsuzlarni 

 
99
«gunolh’ga botgan İtaliyaga» qarshi xudo eg’dorgan «qah’rg’azab» oqibati deb 
h’isoblaydi.  
 
Frantsuz bosqinchlari wzlarining talonchiligi va jabr-zulmlari bilan tezda 
italyan  jamiyatining  h’amma  sinflarini  wzlariga  qarshi  qwzg’atdilar. 
Florentsiyadan  tashqari  chna  Neapolni  h’am  bosib  olgan  frantsuz  koroli  Karl 
VIII  ning  dastlabki  muvaffaqiyatlari  italyan  davlatlarning  unga  qarshi 
birlashuvigva  olib  keldi.Frantsuzlar  shoshilinchi  ravishda  İtaliyadan  chiqib 
ketishga  majbur  bwldi.  Frantsuzlarning  chiqib  ketishi  bilan  Savonarolaning 
mavqei h’am bushashdi. U 1498 yilda papaning amri bilan qamoqqa olindi va 
sud qilinib, gulxanda quydirildi. Qochib ketgan Medichilar 1512 yilda ispanlar 
erdami bilan qaytadan h’okimiyat tepasiga chiqib oldilar.  
 
1572  yilda  Rimning  talanishi.  XVI  asr  boshida  İtaliya  urushqoq  korol 
Frantsisk I Valua  boshchiligidagi  frantsuz  feodallari  nomi  bilan  tilga  olingan 
imperator  Karl  Gabsburg  rah’barligidagi  ispan-german  feodallari  wrtasida 
urush maydoniga aylandi. 1525 yilda Paviya shah’ri yaqinida bu ikki dushman 
wrtasida qattiq jang bwldi. Bu jangda Frantsisk I batamom  engilib, Karl V uni 
asir oldi.  
 
 
 
 
 
XVI-XVII asr I ya Shimoliy Evropa davlatlari 
Reja 
1. Shimoliy Evropa rivojining uziga xos xususiyatlari. 
2. Shvetsiyaning mustakilligining kayta tiklanishi. 
3. Shimoliy Evropa iqtisodiy taraqqieti. İsloxchilik. 
 a) 
Daniya 
 
 b) 
Shvetsiya 
  s) Norvegiya  
 d) 
Finlyandiya 
 e) 
İslandiya 
Adabiyotlar 
 
1. Russko-shvedskie ekonomicheskie otnosheniya v XVII veke. Sb.dokumen v 
M.,L. qoy0 g. 
2. Anoxin.G.İ. Obshinnıe traditsii norvejskogo krestyanstva. M., qouq g.  
3. Gurevich.A..D. Osnovnıe etapı sots-ekonomitseskoy istorii norvejskogo 
krestyanstva v XIII-XVII vv. Sr.veka. M., qoto g. Vıp. XVI. 
4. Jerbin A.S., Shaskolkiy İ.P. Krestyanskaya voyna Finlyandiy v k XVI v. 
Voprosı istorii. qoiq N i. 

 
100
5. İstoriya Norvegii. M., qoi0 g.  
6. İstoriya Shvetsii. M., qour g. 
7. Razvitiya kapetalizma v Shvetsii do promıshlennogo perevorota i 
burj.revolyutsiya nach. XIX v. Skand-y sbornik. Tallin., qoi0 g. Vıp.wt. 
8. Kan A.S. Sotsialno-ekonomicheskaya xarakteistika shvedskoy derevni I i 
XVII v. Sr.veka. M., qotu g. 
9. Forsten G.V. Baltiyskiy vopros v XVI  i XVII stoletiyax (qtrr-qyri). qioe-
or g.  
 
Skandinaviya davlatlari 7z-ora nizolarding tez-tezdan b7lib turishiga 3aramay 
nemets knyazlari va Ganzaning tasirini zaiflashtirish uchun Daniya, Shvetsiyava 
Norvegiya birlashuvga intildi. Daniya 3iroli Valdemer IV ning 3izi Margarita, 
Norvegiya 3irolining 8otini edi. ?lar Olafni Daniya va Norvegiya 3iroli 3ilib 
3uyadi. ?ning 7limidan sung Margarita qeio y shved feodalining erdamida 
Shvetsiyani 8am 7ziga oladi.  qeou y iyun oyida Shvetsiyaning sha8arlar biri 
b7lgan Kalmarda Margaritaning navarasining 72li Erik Pomeranskiyni Daniya, 
Shvetsiya va Norvegiya 3iroli 3ilib saylandi. Kalmar uniyasi yirik feodalning 
mustaxkamlashga, k7chayishiga olib keldi.  
Daniya xal3i ti2iz joylashgan, İ3tisodiy jixotdan kuchli Margarita (qrqw) dat 
va nemets feodallarga Shvetsiya, Norvegiya erlari 7naydi.  
XVII asrga kelib uniyani Daniya bash3aror edi. ?nga Yutlandiyadan yuosh3a 
Daniya orollari, Skone, Bleking Xalland viloyatlari, Shlezvig gertsogligi va 
Golshtein kirdi. Daniya bilan nafa3at Ganza, 8attoki İmperiya 8am 8isoblashardi. 
Norvegiya esa XIV-XV asr agrar inkiroziga yuz t7tib Daniyaning x73mronligi 
ostida edi. Shvetsiya esa uniyaga kurash olib bordi.  
Shvetsiyada Kalmar uniyasining norozilik XVI asp boshlarida Daniya 
feodallari xukmronligiga 3arshi keng milliy xarakat t7sina oldi. Bu xukmronlikka 
3arshi kuchaymo3da edi. Shimoliya va Baltika dengizlarida daniyaliklarning 
savdo-soti3 ishlari kengaya borgani sari Daniya xukumati Baltik buyida yanada 
kupro3 mustaxkamlanib olishga 8arakat 3ilar va Shvetsiya territoriyasini 
Daniyaning shimoliy-sharkdagi tasirini kuchaytirish uchun zarur baza deb bilar 
edi.  
Daniya 3iroli Kristian II (qtqe-we) bu masalada ayni3sa katta rejalar t7dzdi, 
7zaiflashib 3olgan. 
Ganzaning 7rnini Daniya bosadi va Balti3 dengizida savdo-soti3 ishlarini 
tamomila 7z 37liga kiritib oladi, deb 8ael 3ilgan edi. Daniya 37shinlari qtw0 y. 
Stokgolmni bosib odilar. Sture xonodani regentligi tugatildi, Shved dvoryanlari, 
ruxoniyliklari va sha8arliklarning kupgina namaendalari 7ldirildi Daniya 
xokimiyatiga oppozitsion kayfiyatda b7lganlardan jami q00 dan k7pro3 kishi 3irib 
tashlandi. Daniya feodalning shved milliy oppozitsiyasiga nisbatan 3ilgan bu 
3ir2ini Shvetsiya tarixida }Stokgolm fojiyasi} (qtw0 noyabr) d/a. Ammo 
Daniyaliklarning bu terrori milliy xarakatning yanada k7chayishiga sabab b7ldi, 

 
101
xolos. Mamlakatning turli joylarida de83onlar, sha8arliklar, 7rta va mayda 
dvoryanlar Daniya xukmdorligiga 3arshi bosh k7tardilar. Shvetsiya to2li rayoni 
b7lgan Dalekarliyda milliy xarakat ayni3sa keng va katiy tus oldi.  
?rta dvoryandlardan chi33an Gustav Vaza butun milliy xarakatga boshchilik 
3ilib, mamlakatdagi barcha k7chlarni` dvoryanlar, sha8arlar va de83onlari bir 
3ancha, va3tgacha umumiy bir milliy front 3ilib birlashtirib t7rishga muvaffakat 
b7ldi. Milliy xarakat 2alaba bilan t7gadi. Shvedlar Skandinaviyasining eng 
janubiy 3ismidagina daniyaliklar bir necha viloyatni 7z k7llarida sa3lab 3oldilar. 
qtwe y G.Vaza Stokgolm sha8riga tantanali suratda kirib borib, Kalmar uniyasini 
bekor kildi va Shvetsiyani musta3il deb elon 3ildi.    
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
XI-XY ASRLARDA POLShA. 
 
 
R E J A `  
1. Polshada feodal munosabadlarning rivojlanishi. 
2.  Polshaning feodal tar3o3ligi. 
3.  Polshaning birlasha boshlashi. 
4.  Kazimir III va 7ning Polshani birlashtirish siesati. 
5.  XIY-XY aslarda Polsha madaniyati. 
   
  XI-XIII asrlarda Polshaning feodal munosabatlarining rivojlanishi. XI-XIII asrlarda 
Polshada, Chexiyadagi singari, 7ning ijtimoiy t7z7mining feodallanish zamoni edi. Boleslav 
Botir zamonida asosan korol saroyida yashagan korol drujinachilari, ani voylar endillikda 
3ishlo3larda 7traklashib, korol tomonidan anom 3ilingan er-m7lklarida yirik va 7rta darajali 
egalariga-pomeshchiklariga aylandilar. Cherkov er egalari-episkoplar va monastirlar koroldan 
k7p mu3darda er-mulklar oldilar. Polyak ur72larining tar3alib ketishi natiyjasida ajiralib 
chi33an eng n7f7zli va zodagon (lex eki lyash deb atal7vchi) oilalar va feodallarga aylandi. 
Polshadagi feodalizmning 7zidan burin2i uru2chilar t7z7mi bilan alo8asi Chexiyadagiga 
3araganda zaifro3 edi. Polyak er egalari-feodallari, Chexiyadagi singari, Shlyaxta (}lex} eki 
}lyax} s7zidan) deb ataladi. Shlyaxta s7zining tor manosi (-milites ёki nobiles minores) yirik 
feodal panlardan far3 3ilib mayda va 7rta darajali ritsarlar demakdir. Ritsar-shlyaxta bilan yilik 
munasabatlari 8ukm s7rib keldi. XIII-XIY asrlardaek k7pgina shlyaxtachilar 7z xomiylari 
b7lmish panlari katta akalarimiz deb 8isoblab, 7lar nomidagi gerblarni k7tarib yurar, ana sh7 

 
102
panlarning drujinachilari va lyax 7r72larining kichik azolarigina kirmay, balki eng ba3uvvat 
erkin de83onlar, ani kmeyteylar 8am kirardi. №ambagallashgan va ziflashib 3olgan kmeyteylar 
krepostnoy de83onlar a8voliga t7shib, xujayinlar erida isti3omat 3il7vchi 3ullardan chi33an 
krepostnoylar (servlar-xloplar) bilan 37shilishib ketgan bu va3tda, yu3ori tabaka kmeyteylar 
ritsarlarga aylandilar.   
XI-XII asrlarda polyak 3ishlo2idagi kmeyteylar 3ullik asoratiga tushirilishi zaminidagi 
de83onlarni jiddiy galaenlari b7lganligi 37rildi. Galaen 3ilgan de83onlar eski majusiylik etikodi 
libosiga 7ralib olib, yangi, xristian diniga, ani birinchi galda feodallar 3abul etgan dinga 3arshi 
bosh k7tarib chi33an edilar. Bu 37z2alonlarning eng yiriklaridan biri q0eu-q0ei yillardagi 
37z2olon edi. №7z2olon davomida de83onlar k7pgina katolik ruxaniylarini va zodagon panlarni 
kirib tashladilar. De83onlarning qqri yilgi ikkinchi 37z2oloni ma8alliy panlar va kelgindi nemis 
ritsarlarining birlashgan k7chlari erdamida bostirildi. Kmeyteylarni 3ullik asoratiga t7shirish 
jaraeni 7zo3 7n yillargacha ch7zildi. XIII-XIY asrlardaek polyak de83onlarining anchagina 
3ismi shaxsan erkin edi. Ammo panlar karollardan olgan immunitet erliklarini asos 3ilib t7rib, 
b7 sha8san erkin de83onlarni 8am 7zlari sud 3ilish 8u3u3iga ega edilar. Bittan eki bir-nechta 
3ishlo3ni 7z ichiga olgan territoriyal 37shni jamoa (apole) 8am shaxsan ozod, 8am feodallarga 
karam polyak de83oning ijtimoiy tashkiloti formasida 3olaverdi. XII-XIII asrlarda feodal er 
egalarining asosiy formasi ma8sulat bilan renta t7lash edi. Renta bilan bir 3atorda boj shaklida 
ishlab berish, yigim-terim, yuk tashish va bosh3a majburiyatlar rentasi 8am bor edi. Xarbiy 
ma8sadlarni k7zda t7tadigan, ani 37rgan-shaxarlar 37rish, yularni  tazolash va xokazalar singari 
37rilish xarakteridagi t7rli-tuman majburiyatlarni de83onlar davlat uchun bajarib berardilar, 
erkin kmeyteylar pieda askar sifatida xarbiy xizmat 7tardilar. Barcha de83onlar cherkov 
desyatinasi t7lardilar. Garchi Krakov, Gnezno, Poznan, Vrotslav, va bazibir bosh3a sha8arlar 
mavjud b7lib, ?lar 8unarmandlik, va savdo-soti3 markazlari deb nom chi3argan b7lsalarda, lekin 
XII-XIII asrlardagi Polshaga kelib ketgan arab sayexlari b7 shaxarlarning ancha-muncha katta  
sha8arlar b7lganligini ezganlar. 
   
Polshaning feodal tar3okligi. Feodalizmning rivojlanishi va yirik 8am mayda feodal er 
egalarining  (panlar va shlyaxtalarning) sinf b7lib tark topishi sharoitida Polsha davlati 7nlab 
mayda feodal knyazliklarga parchalanib ketti. Knyaz Boleslav III o2zi 3iyshi3 (Krivoistiy) 
korolikni 7zining bir nechta 72illari 7rtasida taksimlab bergan qqei yilda b7 parchalanish yana 
kuchaydi. Knyazvachchalarning 7del erlari bundan keyin yana k7pro3 laxtak erlarga b7linib 
ketdi. Sileziya,Mazoviya, Kuyaviya, Velikaya Polsha, Sandomer eri, Krakov eri va bosh3alar 
8ar biri musta3il davlat b7lib, 7larning 7z b7yuk va 7del knyazlari bor edi. Ma8alliy panlar 7z 
navbatida 7zlariga karam mayda shlyaxtaga tayanib, 7del knyazlari or3asidan erkashdilar. 
Knyazliklarda chinakam 8okimiyat esa yirik panlar 37lida b7lib,  7lar Pyastlar xanodanidan 
chi33an be8isob knyazvachchalarning bet7xtob olib borgan 7z-ora 7r7shlaridan 8okimiyatlarini 
kushaytirish ma3sadida foydalandilar.  
 
Butun XIII asr va bundan keyingi XIY asr Polshada yirik er egalari b7lgan panlar-
magnatlarning tanko 8ukimronlik davri b7ldi. Odatda b7 t7z7m   mojnovladstva, yani magnatlar 
8ukmronligi deb 8am ataldi. B7 va3tda ritsarlar 8ali musta3il siesiy a8amiet 3asb etmagan 
edilar.  
  Ayni zamonda, XIII asrda Polshada 8al3ora munosabatlarda 8am keyin faytni boshidan 
kechiraetgan edi. Nemislar Polshaning ixtisodiy va strategiya ji8atdan juda m78im territoriyasini 
bosib oldilar. qwwy yili Visla daresi buyiga 37shib 7tgan Tevton ordeni sh7 asrning 7rtalariga 
kelib butun Prussiyani va butun Pomorenibosib oldi va, shunday 3ilib, Polshaning Balti3 
dengiziga chi3ish y7lini kesib 3uydi. Shuningdek, tatarlarning 8ujimi va Polsha uchun juda katta 
vofat b7ldi. qwrq yili tatarlar butun Kichik va B7yuk Polsha or3ali 7tib,  polyak sha8arlari va 
3ishlo3larini vayron 3ilib tashladilar. Tatarlarning janubiy Kichik Polshaga 8ujumlari qwto, 
qwiu yillarda va 7nnan keyngi bosh3a yillarda 8am takirorlanib t7rdi.  

 
103
  Tatarlarning mamlakatni vayron 3ilishi natiyjasidagi 3ishlo3 8ujaligi va rivojlana 
boshlagan polyak savdo-sanoat sha8arlari inkrozga yuz t7tdi. Mamlakatning xarob 3ilishi nemis 
kolonizatsiyasi 7ch7n Polshaga y7l oshib berdi, polyak knyazlari va panlari esa b7nga 8omiylik 
kursattilar. Nemis kolonistlari sha8ar va 3isman 3ishlo3larga kelib 7rnashib, Rolshada 8am 
(Chexiyada b7lgani singari) polyaklarning milliy va siesiy tara33iet jaraenida m7shkillashtirilar. 
Nemis kolonizatsiyasi polyak sha8arlari ta2diriga ayni3sa katta zarar keltirdi. Nemis 
kolonizatsiyasi natijasida polyak sha8ari tamonida et bir nemis xarakterini oldi, b7 8ol esa 
Polsha davlatining bunday keyingi seisiy markazlashish jaraenini va maxalliy polyak 
burj7aziyashining 7zining 7sishini juda 3iyinlashtirib 37ydi. }Nemislar,-deb ezgan edi Marks,- 
Polada polyak burj7aziyasi mavjud b7lgan polyak sha8arlarning vujudga kelishiga xala3it 
berdilar. ?zlarning alo8ida tillari bilan. Polyak a8olisiga 7zlarining et b7lishlari bilan uzlarining 
ming 8il imtiezlari va sha8ar nizomnomalari bilan 7lar (nemislar.Tarj.) markazlashning, 8ar 
3anday mamlakatning jadal rivojlanishi uchun b7 eng 3udratli siesiy vasitasining amalga 
oshirilishini 3iyinlashtirdilar}. 
  Polshaning birlasha boshlashi. XIY asrning birinchi yarimida Polshada siesiy ji8atdan 
parchalanib ketgan erlar birlasha boshladi. Avvalo, Polshaning ixtisodiy tara33iet so8asida 
erishgan yuti3lari b7 birlashishning shart-sharoyitlari b7ldi. XIY asr boshlariga kelganda 
Polshaning ichki va tashki savdosi jonlandi. Butun Polsha b7ylab 7tadigan katta savdo yullari 
vujudka keldi` Lvov Krakov Dantsig (Gdansk) va Kiev Vilno Kenigsberg b7lar orasida asosiy 
savdo y7llari 8isoblanardi. Polshada 3ishlo3 x7jalik ma3sulotlarni eksport 3ilishning 7sib 
borishi munosabati bilan Visla daresi tabora katta a8amietga ega b7ldi. XIII asrning ikkinchi 
yarimi va XIY asrning birinchi yarmi  mobaynida de83onchilik va 8unarmandchilikning 
rivojlanishi b7 savdoning janlonishi uchun etarli darajada baza yaratib berdi. Polsha davlatining 
birlashish jaraenida tezlashtirgan ikkinchi shart- polyaklar territoriyasini yangidan bosib olish 
xavfini solgan Nemis ordeniga 3arshi Polshaning kurash olib borishi buldi. Kuyaviyalik knyaz 
Vladislav I Loketek (qe0y-qeee) Polshani birinchi marta birlashtirib, 7 qew0 yildan boshlab 
korollik titulini 3aytadan tikladi. Polsha feodal ji8atdan parchalanib ketgan davirda b7 tit7l 
butunlay yukalib ketgan edi. Vladislavning ugli Kazimir III buyuk (qeee-qeu0) davrida 
Polshadagi karol 8okimiyati eng 3udratli 8okimiyatga aylandi. 
  Kazimir III davrida idora ishlarini markazlashtirish y7lidagi 7rinishlar. Kazimir B7yuk 
va Kichik Polshani, Krakov va Kuyaviyani 7z 37lida birlashtirib, sung Gallitsiyani va Volinning 
bir 3ismini 37shib oldi. Polyak panlari va polyak katolik cherkovi b7 rus oblastlarida yirik er-
m7lklar oldilar, sh7 tarika Shar3da polyak kolonizatsiya polosasini ochib berdilar. Kazimir III 
davrida polyak erlarini 3aytadan 37shib olish t7gallanbastan 3olgan edi Polmereni Nemis ordeni 
egallab olgan edi, Sileziya esa German imperiyasi sostaviga kirgan gertsoglikka aylangan edi. 
Shar3iy polyak erlaridan Mazoviy birlashtirilmay 3olib kelardi. 
  Kazimir ichki 8aetda markazlashtirish siesatini 7tkazishga 8arakat 3ildi. ? markaziy 
idora apparatini 3aytadan tashkil 3ilib, 7nga 7rta shlyaxta vakillarni tortdi, shuningdek, 
oblastlarga alo8ida g7bernatorlar-oksakollar tayinlash y7li bilan 7larda yangi idora 7silini 
belgiladi.  
  Kazimir davrida Polshada birinchi marta B7yuk Polsha va Kichik Polsha uchun alo8ida-
alo8ida sud 3on7nlari t7plami nashr etildi. Bungacha polyak Nemis sha8arlari appelyatsiya 
uchun german sha8ar sudlariga (Magdeburgga  va bosh3alarga) murajot etardilar, Kazimir 
davrida b7 8u3u3 7z 37shini y7kotdi. Nemis 8u3u3ining Krakov oliy sudi sha8arlik 
nemislarning ishlariga 3araydigan oliy sud deb olindi.  
  Kazimir savdoga xomiylik 3ildi, y7llardi 37rdirdi, tanga zarb 3ilish ishlarini tortibga 
soldi. ?ning davrida k7pgina 3ishlo3lar sha8arlarga aylandi` eski sha8arlar 3aytadan 37rildi va 
kengaytirildi. Polsha korolligining poytaxti b7lmish Krakovda qeyr yilida Kazimir universitet 
tasis etdi, b7 universitetning vazifalaridan biri korollik idorasi va sudi uchun yuristlar tayerlash 
edi.  
  Kazimirning butun 8ukmronlik 3ilgan davri yirik panlar bilan 7zliksiz shidatli kurashda 

 
104
7tdi. qetw yilda korol panlarining 3urolli ittifokini (konfederatsiyasini) yanchib tashladi. 
&larning sarkori pan Berkovich korol tomonidan avaxtagi solindi va 7 erda ochdan 7ldirildi. 
Kazimir 3ullik asoratiga tushirilmagan kmeyteylarni sa3lab 3olishga intilib, alo8ida farmonlada 
7larning molu mulki da8lsizdir, deb elon 3ildi. Kochok krepostnoylarni t7tib kelish mu8lati bir 
yil 3ilib cheklandi. Kazimirni yamon 3uradigan, Alamzada yirik zodagonlar 7ni mujiklar koroli, 
}malaylar koroli} deb maskara 3iladigan b7ldilar. Aslida Kazimirni shlyaxta koroli deb atasalar 
tu2riro3 b7lardi. Korol birinchi navbatta feodallarning ana sh7 7rta va mayda tabakasiga tayanib 
ish 3urishga 7ringan edi. 
  Pyastlar dinastiyasining t7gashi. Panlar va shlyaxta imtiezlarining 7sishi. Kazimir III 
davrida korol 8okimiyatining kuchayishi omnot b7ldi. Eng mu8imi sh7 ediki, polyak korollarini 
sha8ar 7chinchi tayfasi 37llab- 3uvvatlamay k7ydi. Panlar va shlyaxta tobora keng toifbiy va 
siesiy imtiezlariga ega b7ldilar. Eski polyak pyastlar dinstiyasining t7gashi 8am feodallarning 
kuchayishigi erdam berdi. Farzandsiz Kazimir III  vafot etgandan polyak toj-to8ti 7ning 
3arindoshlari 37liga, yani Vengriya koroli Lyudovikka 7tdi. Lyudovik polyak taztiga korol 3ilib 
saylangan uchun panlarga Kashitskiy imtiezlari deb atalgan erliklar ulashdi (qeur y.). B7 imtiez 
erliklariga muvafi3 panlar va shlyaxta }grosha} deb atalgan 3iyai3 soli3dan va korollik piyada 
3is3a muddatli xarbiy 8izmat 7tashdan tashkari, korolning deyarli barcha majburiyatlaridan 
ozod etilgan edilar. Lyudovik Vengarskiy 7lgandan keyin (1382 y.) Polshada bir necha yil 
surunkasiga 8ech 3ana3a korol b7lmadi. 
  qeiy yilda korolikka saylangan Litva knyazi yagaylo (polyakcha Yagello) Lyudovik 
Vengerskiyining 3izi Yadvigaga 7ylandi va Vladislav II nomi ostida dierlik yil (qeiy-qrer) 
davomida polyak koroli b7lib t7rdi. Polshaning Litva bilan qeiy yilda t7zgan (uniyasi) ittifoki 
Polsha uchun juda katta siesiy a8amiyatga ega b7ldi. İttifok t7zilishi tufayli Polsha bilan 
Litvaning birlashgan kuchlari Tevton (Pruss) ordeniga 3arshi birgalikda xarbiy xarakatlar 
boshlab, 7ni yakson 3ilib tashladilar. İkkinchi tomandan, Litva-Posha ittifoki polyak panlarining 
Shar3da rus erlarini mustamlaka 3ilib bosib olish yuli bilan 7z m7lklarini kengaytirish bobidagi 
7rinishlariga olib keldi. Polyak panlarining Sharkdagi agressiv siesati 7larning feodallik kuch-
k7dratini yanada mustaxkamlashga va kengaytirishga yardom berdi va, pirovardida, korol 
8okimiyatini yana k7pro3 zaiflashtirdi. *ammadan k7ra k7pro3 7zining dinastiyasini 
mustaxkamlashdan manfaatdor b7lgan irodasiz va lavashang Yagayloning 7zi panlarga 
yangidan-yangi imtiezlar berib, 8udda sh7 8udda yana bir 3ancha yangi }imtiezlar} bosib 
chi3ordi. qrrw  yildagi Chervin imtiezi (qqrw y.) feodallarning er-m7lklari da8lsiz ekanligini 
garantiyalab berdi (pomestelarni korol fa3at sud y7li bilangina musodara 3ilishi m7mkin edi). 
Yagaylo Edlin Krakov imtiezida (qre0-qree) sud 3ilmay t7rib va 3on7ndan tash3ari 
zodagonlardan 8ech kimni 3amo33a olmaslikka vado berdi. 
  Pruss ordenining tor-mor etilishi va Prussiyaning tobe 3ilinishi. XIY asr 7rtalaridan 
or3a2a keta boshlagan nemis-pruss ordeni, XIY asr o8iri va XY asr boshlarida 8am Polsha 
chegaralariga 8ujum 3ilishlarini 8amom t73tatmagan edi. Ammo, Yukarida k7rsatib 7tilganidek, 
qrq0 yilda Gryunvald enidagi jangda nemis ritsarlari tamonida ma2lubiyatga 7chradilar. 
Yagaylo va 7ning amakivochchasi Vitovt (Litva-rus knyazligini bosh3argan odam) 
boshchiligidagi polyak, litva va rus polyaklari, taboriylarining bolajak ra8bari Yan Jijka 
ishtiro8ida b7 jangda nemislarga sh7 darajada 3atti3 zarba etkazdilarki, orden endilikda 7zining 
3addini rostlay olmadi. Durust, qrq0 yildan keyin orden dar8ol 7z musta3illigini y7katgan y7k. 
Brandenburgning aralash7vi t7fayli orden 8ali dalatlik 8olatini sa3lab 3algan b7lsa-da, lekin 
Polshaga bazi bir territoriya ji8atdan en berishga va 7nga ancha mu2darda t7vang t7lashga 
majb7r b7ldi. Ammo XY  asrning t0-yillarida 7r7sh yana 3aytadan boshlanib ketgach, 
ordenning 7z m7lklarini m7dofaa 3ilishga k7rbi etmasligi malum b7lib 3oldi. &rish qe yil, ani 
qrte yildan to qryy yilgacha davom 3ildi va ordenning tamomila taslim b7lishi bilan t7gadi. qryy 
yilga Torun sul8iga k7ra, Polsha Shar3iy Pomore bilan Xelmin erini 8amda @arbiy Prussiyani 
37lga 3iritdi. Shunday 3ilib, Polsha yana Bolti3 dengiziga chi3ti. Biro3 orden b7 safar 8am 
m7lklarning bir 3ismini sa3lab 3ola bildi. Poytaxti Keningsberg b7lgan Shar3iy Prussiya b7lgan 

 
105
orden grosmeystri idorasi ostida 3oldirildi, lekin 7 Polsha koroliga vassal 3aram b7lish sharti 
bilan 3oldirildi. 
   Neshava statutlari. Seym vakilligining boshlanishi. Vladislav (yagoyla) ning 72li 
Kazimir IY (qrru-qrow) davrida  orden tor-mor etildi. Orden bilan 7rishning borishida Kazimir 
IY shlyaxtaga ancha katta en berishga majb7r b7ldi. qrtr yil k7zida agar korol shlya8taning 
azalgi erkinliklarini tasti3lab, 7nga yana yangi erkinliklar bermasa, shlyaxta lashkarlari 7rishni 
davom 3ildirmaymiz, dedilar. Shlyaxta 3uzgolani natiyjasida Kazimir IY Neshava statuslarni 
mojnovladstvoni ancha cheklab 37ydi. B7 statutlar davlatga 3arashli erlarni panlar tomonidan 
bosib olishini man 3ildi, panlar bu va3tgacha korol domenini bemuxlat ijaraga olib kelardilar. 
Shlyaxta ma8alliy sud-mamuriy apparatga kirib olish imkoniga ega b7ldi. Ammo statutlarning 
eng m78im moddasi sh7ndan iborat ediki, b7ndan keyin korollikda yangi 3on7nlar }umum 
zemskiy seymida} shlyaxta tomanidan efoda etilgan tarzda, shu shlyaxtaning roziligi 
olinganidan sunggina chi3arildi. Shlyaxta 7zi uchun en berishlarga erishgan b7lsa-da, biro3 
3olgan bosh3a a8oliga 3andaydir 8u3u3lar berilishidan 7 tamonida manufatdor emas edi. Sha8ar 
vakkillarning seymlarda 3atnashini masalasi 8atto k7tarilgani y7k. Neshava statutlari 3ocho3 
de83onlar avvalgi egalariga 3aytarishni b7yurib, krepostnoy de83onlarning a8volini battar 
emanlshtirdi. Neshava statutlari  dvoryanlarning tor siesiy tuzum kelajakda rivoj topib,  7 7ziga 
xos shlyaxta dvoryanlari respublikasi shaklini oldi va 7nga nomigagina saylanadigan korol 
bashchilik 3iladigan b7ldi.  
  XXY asrning ikkinchi yarmi mobayida Polshada sh7 mamlakatning 7ziga xos b7lgan tor 
tayfoviy vakillik, yani feodallarning bir 7zidangina idorat b7lgan vakilik 7zil-kesil shaklanadi. 
Ayrim oblastlarda-}erlardi} shlyaxtaning ma8aliy sezdlari (seyimchilari) t7planib, 7lar ma8alliy 
masalalardan tashkari, yangi soli3lar solish masalasini 8am 8al 3iladilar. XY asr o8iriga kelib 
Polshada butun mamlakat uchun 7m7miy bugan seem, yangi   erkin  seym deb atalgan seym 
vujudka keldi. Erkin seym 7z navbatida ikki palatadan : oliy -}toj-taxt radas} (eki senat) va 
37yi- }elchixona}degan palatalardan tashkil topgan edi. Oliy palatada  mojnovladstlar, ayni eng 
yirik panlar va prelatlardan iborat  katta amoldarlar ( velmojalar) majlis 3ilardilar, 37yi palatada 
shlyaxta vakillari b7lib, 7lar r7xlarining ma8aliy seymlari nomidan elchilar sifatida chi3ib 
gapirardilar. Sha8arliklar seymda 3atnashish 8u3u3iga ega emas edilar. 
   Krepostnoy 8u3u3ning k7shayishi. XY asr o8irida shlyaxta siesiy en berishlarga erishish 
bilan bir va3tda, bir 3ancha mu8um ijtimoiy- i8tisodiy imtiezlarni 37lga kiritdi. qroy yildagi 
Petrakov stat7tiga k7ra, shlyaxta 3ishlo3 x7jali3 ma8sulatlarini chet ellarga bojsiz chi3arish va 
sotishni monopolya 3ilib olish 8u3u3i berildi. Petrakov statutiga k7ra, de83onlar a8voli, 
aksincha, yana boirok emonlashdi. №ocho3 krepostnoylar 3idirib topish endi 8ech 3ana3a 
mu8lat bilan cheklanmadi. De83onlarga pomeschiklar 7stidan chi3oyat 3ilish man etildi. Galla, 
chorva mollari, eg, teri va bosh3a 3ishlo3 xojalik ma8s7latlarini eksport 3ilish 7sib borganligi 
m7nosabati bilan butun Poshada barishchina xojaligi  avj ola bordi. B7nday sharoyitda Polshada 
krepostnoy 8u3u3 7rta asrlar o8iriga kelib y7kolish 7 ekda t7rsin, balki yanada kuchaydi. B7 
bilan polyak de83onlari va bosh3a millatlarning de83onlari polyak pomeschiklariga 3aram 
b7lib, belorus, 7krayn va litva de83onlarining t7rm7sh sharoytda juda o2ir b7lib 3oldi. 
  XIY-XY asrlarda Polsha madaniyati. Polyak erlarining i8tisodiy va siesiy ji8atdan 
birlanishi, polyak sha8arlarning 7sishi, polyak 8al3ining tar3ib topishi o3ibatida polyak 
madaniyati yuksaldi. Universitet va olimlar tili, sh7ningdek, cherkov tili b7lib kelgan latin tili 
bilan bir 3atorda, polyak tili 8am rivojlandi. XIY-XY asrlarda bir 3ancha asarlar endi ana sh7 
tilda ezildi. Krakov universitetining professori va rektori Yakub Parkosh }Polyak arfografiyasi} 
t72risida degan ma8sus traktat ezdi. Bu va3tga kelib, polyak tili m7ayyan grammatik 
3a2iydalarini ishlab chi33an adabiy til ekanlagini k7rsatgan edi. XIY asrning ikkinchi yarimida 
tasis etilgan Krakov universiteti XY asrda t7rli fanlarning vakillari b7lmish bir 3ancha ajoyib 
olimlarni etkazib berdi. Krakov universiteti 7zining yuridik fakulteti bilan shu8rat 3ozongan edi. 
Yan Ostrorog (qrey-qt0q) XY asrning ato3li yuristi b7lib, 7 gumanistlarning tasirini 7zida 
mujassamlashtirgan yirik davlat arbobi edi. Astrorog }Rech Pospolitayaning 37rilishi 8a3ida 

 
106
mimorial} degan latin tildagi asosiy asarini qruu yildagi seymga ta2dim etgan edi. Bu asarida 
Astrorog Polshada korol 8okimiyatini kuchaytirish zarurligi 8a3idagi, cherkov imtiezlarni 
cheklash 8a3idagi, musta3illik, jumladan, korolning papadan musta3il b7lishi kerakligi 8a3idagi 
goyalarni rivojlantiradi, 3udratli dineviy feodallar (panlar) 8am oddiy fu3aro bilan bar-baravar, 
korolga b7ysinishlari lozim, deydi. 
  Lekin Krakov universiteti XY asrda matematikaga 8am, shuningdek astronomiyaga 8am 
katta etibor berdi. Mashkur Nikolay Kopernik ana sh7 universitet dargoxidan etishib chi33an, 
biro3 7ning ilmiy faoliyati asosan XYI asrga oiddir. 
  B7 davrrdagi eng yirik polyak tarixchisi Yan Dlugosh (qrqt-qri0) 8am ana 7sha Krakov 
universiteti talabasi b7lib, 7 7z 7mrining k7pchilik 3ismini Krakov sha8arida 7tkazgan. &ning 
}Polsha tarixi nomli 7ch tomlik (qw kitob) asari k7p m73dardagi 3adimiy yilnoma va 
xronikalarni 7rganishga asoslangan katta bir asardir. Dl7gosh eng 3adimgi zamonlardan boshlab 
yuz bergan va3ielarni baen etadi, asarning bir 3ismi afsonaviy materiyalni, 3adimiy rivoyat va 
dostonlarni 3ayta 8i3oya 3iladi. Vo3ea to qri0 yilgacha, yani tarixchining vafot etgan yilgacha 
etkaziladi. Sh7nisi di33atga sazonovardirki, Dl7gosh rus yilnomolari bilan tanish b7lgan, b7 
yilnomolarni 73ish uchun 7 rus tilini 7rgangan. Dl7gosh jonli va 3izi3arli tilda ezgan. &ning 
asari chukur vatanparvarlik ruxi bilan sugorilgan. Dlugosh eng yirik janglarni, jumladan, 
Gryunvald enidagi b7yuk jangini ayni3sa jonli tilda 3izi3arli 3ilib tasvirlagan.