Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi

ADABİYaTLAR` 
   
q. Osmanskaya imperiya i stranı Tsentralnoy, Vostochnoy i Yugo-Vostochnoy Evropı v 
XY-XYI vv. M., qoir. 
w. Gening. Problema proisxojdniya vengrov. M., qouu. 
e. Achadiy İ. İstoriya vengerskogo krepostnogo krestyanstva. M., qoty g. 
 
 
 
 
XII-XY ASRLARDA JANUBİY SLAVYaN DAVLATLARİ. 
 
REJA` 
q. Bolgariya va Serbiya Vizantiya 87kmronligi ostida. 

 
112
w. XIII-XIY asrlarda Bolgariyaning i3tisodiy tara3ieti. 
e. XII-XIII asrlarda Serbiya. 
r. Usmon davlatining tash3il topishi va Kichik Osieda 8amda Bolkon yarim orolida t7rk 
istilolari. 
  T7rtinchi salib yurishi va3tida Vizantiyaning salibchilar tomonidan tor-mor etilishi va 
Kanstantinopolda Latin imperiyasining 7zo3 f7rsat 87kmronlik 3ilishi natiyjasida Vizantiyaning 
37lashi bilan Bolkon yarim orolida Bolgariya va Serbiya singari slavyan davlatlarining birinchi 
7rinni egalladilar. 
  İkkinchi Bolgariya potsholigi. qqit yilda Vizantiyaning bir yuz ellik yildan (q0qi yildan) 
orti3ro3 davom etgan z7lmiga 3arshi Tirnovoda bolgarlarning 37z2oloni b7ldi. Shimoliy bolgar 
boyarlari orasidan chi33an aka-7ka Asen bilan Petr bu 37z2olonga boshchilik 3ildilar. Asenb tez 
orada  İkkinchi Bolgariya potshaligining birinchi podsho8i b7ldi, qqiu yilda Vizantiya bu 
padsholikni rasmiy ravishda musta3il deb ton oldi. qw0t yilda Asen I ning ta8t vorisi (7ning 
7kasi)  İvan Kaloyan Kanstantinopoldagi latin imperiyasi feodallarini 3atti3 ma2l7biyatga 
7chratti. Latin imperatori Bald7yinning 7zi Bolgarlar tomonidan asr olinib, sh7 erda 7 tez orada 
jaro8atdan vafot etdi. Asenning 72li Asen II davrida (qwqi-qwrq) İkkinchi Bolgariya podsholigi 
z7r 37dratga erishdi. ?ning davrida bolgarlar Frakiya va Makedoniyani, Epir va Fessaliyaning 
bir 3ismini egalladilar. Latin imperiyasi   Nikey grek imperiyasiga 3arshi Asenni 7z ittifo3chisi 
3ilib olishga 7rinib, 7ning aytganidan chi3madi. Chunki Nikey grek imperiyasi Kichik Osiedan 
chi33an salibchilarga 8avf-8atar solib t7rardi. Biro3 Asen II ning 7zi Kanstantinopolni bosib 
olish va latinlarni Bolkon yarim orolidan batomom 8aydab yuborishga 8arakat 3ilardi. Siesiy 
vazifalarning m7rakkabligi va Asenga ishonmagan Nikel grek imperiyasining rozilik bermasligi 
Asenga 7zining 7lkan siesiy planlarini amalga oshirish imkoniyatini bermadi. *olbuki, 
Bolgariya podshaligi 7ning davrida Bolkan yarim orolida eng katta davlatga aylangan edi. Asen 
II davrida Bolgariyada birinchi marta oltin pul zarb 3ilina boshlagan edi.  
  Asen II ning ta8t vorislari zamonida Bolgariyada markaziy 8okimiyat zayflasha 
boshladi. Bolgariya davlatining territoriyasi 3is3ardi. Konstantinopopolni (qwyq yil) 7ziga 
3aytarib olgan Vizantiya, keyin Frakiyaning katta bir 3ismini, Makedoniyani Vizantiya, keyin 
Frakiyaning katta bir 3ismini, Makedoniyani va bazi bir boshka oblastlarni kaytarib olishga 
muvvafak buldi.  
  XIII-XIY asrlarda Bolgariyaning i8tisodiy tarrakieti. XIII-XIY aslarda Bolgariyada 
k7pdan-k7p sha8arlar mavjud b7lib, 7larda t7rli 8il 8unarmandlik-jun, surp va ipak gazlamalar, 
temir va mis b7yumlar ishlab chi3arish, teri pishirish va 3ulolchilik, vinochilik va eg ishlash 
rivojlangan edi. Bolgariya Dunay daresi b7yida va Kora dengiz so8illarida zur berib savdo-soti3 
olib borardi. Bolgariya  savdogarlari Vengriya Polsha, Vizantiya, Dubrovnik bilan, 37shni 
Dunay b7yi knyazliklari Vala8iya va Moldaviya bilan, Galich Rusi bilan savdo-soti3 3ilardilar. 
Bolgariyadan fa3at 3ishlo3 8ujalik ma8s7latlari : galla, g7sht, teri, j7n, asal, mum va 
bosh3alarigina emas, balki t7rli 8unarmanchilik b7yumlari 8am olib ketilardi. Bolgar 
savdogarlari 3uru3ldikda katta karvonlar tash3il 3ilib, b7 karvonlar “arbiy Evropaga junardi va 
7lar 8atto Frantsiyagacha etardilar. Frantsiyada bolgar savdogarlari  Flandriya va Shampan 
yarma3larida 3atnashardilar ekori sifatli bolgar terilari va sek kiyimlari “arbda ayni3sa 
kadrlanardi. XIII-XIY aslarda ayrim bolgar sha8arlari ancha katta sanoat va savdo markazlariga 
aylandi.  
  Bu ji8atdan Dunay b7yi sha8arlari : Vladin, Silistra, Dorostol, Nikopol, Kora dengiz 
b7yidagi Verna porti, ni8oyat, ikkinchi Bolgariya podshaligining payta8ti-Tirnova alo8ida 
ajiralibturardi. Lekin, shunga 3aramay, umuman Bolgariya 8ar 8olda bu davrida 8am kupro3 
3ishlo3 8ujaligi mamlakati 8isoblanardi. Mamalakatning yarim rayonlari goyat netekis 
rivojlangan edi. To2dagi va vadiylardagi a8oli 8ali tar3o3 yashardi, bu erlarda natural 8ujalik 
tamomila 87kmron edi. De83onlarning bir 3ismi, ayni3sa to2li raynlardagi de83onlar asosan 
chorvachilik bilan shu2illanardi. Mamlakatdagi sha8ar elementlari, umuman olganda, zaif edi va 
“arbiy Evropa mamlakatlardagiga 73shash musta8kam sha8ar toifasi b7lib tarkib topmagan edi. 

 
113
Sha8arlaning siesiy feodal-b7yarlar b7lib, (}barcha bolgarlarining sho8i va m7tla3 8okimi} 
degan titulga ega b7lishiga 3aramay) birinchi galda ularning manfaatlari bilan 8isoblashishi 
lozim edi.  
  Boyarlar cherkov bilan birgalikda de83onchilik 3ilinadigan erlarning katta 3ismiga 
egalik 3ilardilar. Krepostnoy de83onlarning eng k7pchiligi shu boyarlarga 3arashli edi. 
Krepostnoylar-pariklar (cherkov erlarida 7lar, shuningdek, kleriklar deb atalardi) k7p sonli 
majburiyatlari 7tar va soli3lar t7lardilar, yani 7z feodallari foydasiga barshchina 7tar va t7rli 
soli3lar-er soli2i, 7y soli2i, desyatina va feodal davlat foydasiga bosh3a soli3lar t7lardilar. 
Bolgar }Erkin de83onlari}ning bazi bir 3ismi 8ali XIII-XIY asrlarda 8am mavjud b7lsa 8am, 
ammo 7lar k7p sonli soli3lar t7lash va davlat barshchinasi 7tash (yul, k7pro3 37rish, 
binokorlikda ishlash) bilan 8am juda o2ir majburiyatlarni bajarardilar. Boyarlar 7rtasidagi nizo-
janjallar, ayrim katta er egalarining de83onlardan nogo8 o2ir soli3lar yigip olishi va feodal 
davlat faydosiga k7p sonli soli3lar 7ndirilishi de83onlarni tamomila xonavayron 3ilishgacha 
olib keldi. Buning 7stida yana k7p sonli urushlar davrida mamlakatga doymiy  suratda 
tashkaridan t73tovsiz bostirib kirishlari, yani tatarlar, polovetslar, vengrlar, vizatialiklar va 
bosh3alarning 8ujumlari o8ibatida a8oli boshiga t7shgan k7lfat va falo3atlarni 8am 3ushmo3 
kerak.  İkkinchi Bolgariya podshaligi zimmasiga ana sh7 bet7xtov davom etgan ajnabiylar 
8ujumlarini daf etish vazifasi t7shdi.  
 qwuu-qwi0 yillardagi de83onlar urushi. Tashkaridan 3ilingan urushlar orasida XIII 
asrning ikkinchi yarimdagi tatar bos3inlari 8al3 ommasi uchun ayni3sa o2ir b7ldi. Vizantiya 
8ukumati Nugay xonning tatar 7rdalari bilan ittifok t7zib, 7larni Bolgariyaga bostirib kirishiga 
gij-gijladi. *ukumat 37shinlarining 3arshiligiga 7shiramagan tatar bos3inlari bolgar 
de83onlarining tatarlarga 3arshi partizan 8arakatini keltirib chi3arishga sabab b7ldi. Tatarlarga 
3arshi k7rashgan ana sh7nday  otyardlarning bir chupan İvaylo otryadi edi. İvaylo tatarlarga 
3atti3 zarba berishga muvaffak b7ldi. Bu 2alaba İvayloning a8volini musta8kamlab, 7ning 
nomini butun Bolgariyaga keng eydi. De83onlarning bosh3a otryadlari İvaylo 8uzuriga o2ib 
kelaverdilar. Tashki d7shmanni daf etish ma8sadini 7z oldiga 37ygan partizan 8arakati, tez 
orada, krepostnoy boyarlarga va podsha 8ukumatining 7ziga 3arshi 3aratilgan antifeodal ichki 
8arakatga aylandi. №7z2olonchilar bir 3ancha kalalarni bosib olib, podsha 37shinlarini yakson 
3ilib tashladilar, podsha Konstanning 7zini asr 3ilib oldilar, 7 tez orada 7ldirildi. Shundan keyin 
İvaylo Tirnovo sha8ariga 3arab yurdi, sha8ar 7nga taslim b7ldi. Malika Mariya ta8tni 7z 72li 
uchun sa3lab 3olishga 7rinib, İvayloga 7zini 8otinlikka olishga taklif etdi. İvaylo bu taklifni 
3abul 3ildi va Tirnovoda podsha deb elon 3ilindi. Biro3 yangi podshaning a8voli juda o2ir 
b7ldi. Tatarlar 8am, vizantiyaliklar 8am 7nga 3arshi k7rashdilar. Mamlakat ichkarisida boyarlar 
7nga 3arshi fitna 7yushtirdilar, 7lar İvayloning 7rniga oralidan bosh3a odamning nomzodini 
podshalikka k7tardilar. *olbuki, erishgan yutu3lardan keyin de83onlar ommasining k7pchiligi 
uy-uylariga tar3alishib ketgan edi. *arakat biror-bir programmaga ega b7lmaganligi sababli, bu 
erda 8am zaif tash3il 3ilingan b7lib chi3di. İvaylo vizantiyaliklar bilan k7rashda bundan keyin 
8am yuti3larni 37lga kiritishga 3aramay, 7 8ar 8olda, Bolgariyadan 3ochib ketishga majbur 
b7ldi.  İvaylo tatarlar 8uzuriga 3ochib borib, 7larni Vizantiyaga 3arshi ittifok b7lishga 7ndadi, 
lekin İvaylo nugaylar tomonidan asr 3ilib olindi va Nugay xon 3arorgo8ining 7zida 7ldirildi. 
  qwuu-qwi0 yillardagi 8arakat engilishiga va 8ali 8am 7z-7zidan kelib chi33an bir 
8arakat b7lishiga 3aramay, 7 7rta asr Bolgariyasi tarixidan eng mu8im vo3ea b7ldi. Bu bolgar 
de83onlarining 3urolli antifeodal 37z2oloni b7ldi, &rta asr Evropasidagi eng ilk de83onlar 
urushlarining biri edi.  
  XIY asrdagi Bolgariya. İkkinchi Bolgariya podsholigining o8iri. XIY asrda Bolgariya 
ayrim musta3il knyazliklarga porchalanib ketdi, ta8minan qeyt yilda 7 7chta musta3il davlatga-
Tirnovo, Vidin va Dobrudja davlatlariga 7zil-kesil ta3simlandi. Bu davlatlarning 8ar biri 7z 
navbatida, k7plab mayda feodal m7lklarga b7lindi, bu m7lklar tepasida 7z podshalari bilan kam 
bo2langan va 8ar 3ana3a 37lay bir payt kelganda ana sh7 podshalarga 8ienat 3ilishga taer t7rgan 
boyarlar turar edi. İkkinchi Bolgariya podshaligining feodalliklariga parchalanib ketishidan 

 
114
Bolgariyaning yangi d7shmani-Bol3an yarim oroliga kirib olgan va fa3at Vizantiyagagina emas, 
balki Bolgariyaga 8am 8ujum 3ilaetgan t7rklar foydalandilar. Usmon t7rklarning zarbalari 
ostida qeye yildan qeoe yilgacha Bolgariyaning eng yirik sha8arlari Plovdin (Fillipol), Sofiya, 
Varna, ni8oyat , Bolgariyaning poyta8ti-Tirnov  (qeoe y.) birin ketin kuladilar. qeyo yilda 
t7rklar dunay daresi b7yidagi Nikopol sha8arini istilo 3ildilar va 8uddi sh7 yili siesiy ji8atdang 
musta3il feodal Bolgariyasining sunggi tayanchi  b7lgan Vidin sha8ari 3uladi. w00 yildan sal 
orti3ro3 (qqiu- qeoy ) yashagan. İkkinchi Bolgariya podshaligi qeoy  yilga kelib tamom b7ldi. 
Bolgariyada 7zo33a ch7zilgan t7rkiy 8ukmronligi boshlandi. Bolgariyada t7rk tut7inligi bir 
necha asrlargacha, yani XIX asrning ikkinchi yarimigicha davom etdi, qiuu-quui yillardagi rus-
t7rk urushi natijasida rus 3uroli erdamida Bolgariya turklar zulmidan ozod 3ilindi. 
  XII-XIII asrlarda Serbiya. XII asrida Serbiya ancha yirik davlatga aylanib, 7nga k7p 
sonli shar3iy serb va 3isman sharbiy serb 3abilalari kirgan edi. Birlashgan serb 3abilalari 
tepasida Nemaniyalar dinastiyasi t7rardi. Bu dinastiyaning asoschisi Stefan Nemaniya (qqyt-
qqot) boshda Shar3iy Serbiyadan chi33an }b7yuk ch7pan} b7lib, Vizantiyaga karam etdi. XII 
asrning i0-yillari boshida u Vizantiyadan Nish shaxarini va Sredts (Sofiya) ning shar3idagi 
erlarni urushib olib, sung Vizantiyaga itoat etishdan bosh tortdi. qqo0 yildagi shartnomaga kura 
Vizantiya imperatori Serbiya davlatining mustakkilligini tan olishi lozim edi. Stefan Neman, 
Sharkiy Serbiyadan tashkari, Dunay buyi Serbiyasini, shuningdek, Dalmatsiya, Gertsegovina, 
Chernogoriyani 7z 8okimiyati ostida birlashtirgan edi. ?ning davrida serblar sharki grek 7rf-
odati b7ycha xrestianlikni 3ab7l 3ildilar. 
  Stefan Nemaniyaning 72li Stefan Pervovenchanniy davrida (qqot-qwwr) Serbiya 
korollikka aylandi. Yangi davlat İtaliya sha8arlari bilan 3iz2in savdo-soti3 m7nosabatlari 
3ilishga kirishdi. Serbiyaning İtaliya bilan olib borgan savdo-soti3 ishlarida Adriyatika dengizi 
b7yidagi erkin Dubrovnik sha8ari (}Slavyanlar Venetsiyasi}) vositachilik 3ildi. Serbiya 
Dubrovnik sha8ari or3ali 3ishlo3 8ujali3 va chorvachilik ma8sulatlari, shuningdek, Serbiya 
to2laridan 3azib chi3argan rudalarni İtaliyaga chi3aradigan b7ldi.  
  Stefan Dushan va XIY asrida Serbiyaning kengayishi. Korol Stefan Dushan podshaligi 
davrida (qeeq-qett) Serbiya eng 37dratli davlat b7ldi. Stefan Dushan Serbiyani va3tincha eng 
yirik Bolkan davlatiga aylantirdi. Stefan Dushan bolgarlar va vizantiyaliklar bilan olib borgan 
bir 3ancha urushlar natijasida Makedoniya, Albaniya, Epir va Fassaliyani bosib oldi. Bolgariya 
bir 7z va3t 7nga vassal 3aram bulib turdi. 1346 yilda Stefan Dushan Skopl shaxarida podshalik 
tojini 3iyib, 7zili }serblar va romeylar (yani vizantiyaliklar) podshosi} deb elon 3ildi. & bir 
necha marta Konstantinopolga keldi va 7ni olishga 7rinib 37rdi. Ammo flotning y73li2i ilgari 
Simeon Bolgarskiy davridagidek Stefanning bu k7zlagan niyatini amalga oshirishga 8arakat 
berdi. Dushan Vizantiyaga navbattagi yurish tayergarligini 37rayetgan paytida vafot etdi.  
  }Stefan Dushanning konunnomasi}. XIY asr 7rtalaridagi Serbiyadan yirik 8ujjatdi 
edgorlik, yani }Stefan Dushan 3onunnomasi} nomi bilan mash8ur bulgan 3onunlar t7plomi 
3oldi.  №onunnoma qero yilda zodagonlarning Skopl sha8arida b7lib 7tgan }sobori}da 
tasti3langan edi~ keyinro3, qetr yildagi }sobor}da bu 3on7nnomaga bir 3ancha 37shimchalar 
kiritildi. Dushan konunnomasi usha davrdagi serblarning sotsial tuzumi xakida ochik tushuncha 
beradi. Unda tarkib topgan feodal munosabatlarning yakkol manzarasi beriladi. Yirik er egalari, 
yani cherkov va duneviy katta er egalari t72risida 3on7nnomada k7p gapiriladi. Keyingilar katta 
8ukmdorlarga (eki katta boyarlarga) va kichik 8ukmdorlarga (kichik boyarlarga eki 8izmat 
k7rsatgan kishilarga) b7linadi. Katta 8ukmdorlarga meros 8u3u3i asosida votchina (bashtina) 
erlariga egalik 3ilardilar. Kichik 8ukmdorlarning 8arbiy benefetsiya (proniya) 8u3u3i asosi 
muvakkat pomestelari bulardi.  
  Serb de83onlarning bir 3ismi - s e r b l a r   erkin de83onlar b7lib, 7lar jamoa 
mulkiga (zadrugaga) egalik 3ilardilar va podsho xazinasiga soli3lar t7lardilar. De83onlarning 
ikkinchi bir 3ismi m e r o p x a l a r  deb atalardi, 7larning a8voli ilk “arbiy Evropadagi 
villanlarning a8voliga bir 3adar 7xshab ketardi. Meropxalar xujaynlar uchun 8aftada ikki k7n 
barshchinada ishlab berardilar Meropxalarning bir poestedan ikkinchi pomestega 7tib ishlashi 

 
115
ancha cheklab 37ylgan edi. Ni8oyat, 3ullar orasidan chi33an de83on-o t r o k l a r  
mavjud b7lib, 7lar erga biriktirib 37yilgan edi va 7zlari 8ukmdorlarga tamomila sha8siy 
krepostnoy karamlikda yashardilar. XIY asrda erkin de83onlarning a8voli na3adar 
emonlashganligini 3on7nnomaning ayrim moddalaridan k7rish m7mkin. Serblarning yigin 
(majlis) larga borishini 3on7nnoma man 3ilgan edi. Katta va kichik 8ukmdorlik biror jinoyat 
3ilib 37ygan ma8alida 7larga beriladigan jazolarga 3araganda, jinoyat 3ilgan serblarni juda 
3atti3 2oyat ra8msizlik bilan jazolardilar. 
  Meropxalarning bir 8ujayndan ikkinchi bir 8ujaynga 7tib ishlashi masalasida 3on7nnoma 
yangi cheklashlar belgilab 37ygan edi.  
  Stefan Dushandan keyin Serbiyaning  parchalanib ketishi. Dushan 7lgandan keyin 
Serbiya podshaligi bir 3ancha 7dellarga b7linib ketti. Dushanning 72li va ta8t vorisi Stefan Y 
Urosh 8okimiyati ostida Serbiyaning ozgina ichki 3ismi 3olgan edi, 8olos. ?z knyazliklarida 
ma8aliy dinstiyalar vujudga keltirgan katta 8ukmdorlar bir-birovlari bilan 7zaro 7rishlar olib 
borardilar. Bu 8ol Serbiyani zayflashtirib, uni mamlakatni mudofaa 3ila olmaydigan 3ilib 37ydi. 
*olbuki, Bol3an yarim orolida usmon t7rklari tobora ilgari siljib, bir oblast ketidan ikkinchi 
oblastni bosib olmakda edilar. Dushan vafotidan keyin oradan 15 yi utgach (u0 yillarning 
boshlari) Usmon t7rklari Serbiyaning butun janubiy 3ismini bosib oldilar.  
  Usmon davvlatining tash3il topishi va Kichik Osieda 8amda Bol3an yarim orolida t7rk 
istilolari. Salib yurishlari davrida Kichik Osieda Rim sultonligi nomi ostida yashagan saljuk 
t7rklari davlati XIII asr boshlariga kelib q0 ta amirlikka b7linib ketdi. U2uz t7rklar galalarning 
?rta Osiedan Kichik Osiega 37shib kelishi va 7larning bundan keyin saljuk t7rklari (XIII asr 
7rtalaridaek) bilan aralashib ketishi natijasida Kichik Osieda  XIII asr o8iri XYI asr boshlarida 
yangi davlat tash3il b7ldi. Soni ji8atidan 8am, 7zining 8arbiy tash3iloti ji8atidan 8am ancha-
muncha uyush3a3 b7lgan 3ushmanchi-u2uz t7rklari yangi 8ukumatda etakchi rol 7ynadilar. 
Dastlabki va3tlarda Ertugrul u2uz t7rklarning ra8bari b7lib, 7 Vizantiya imperiyasi bilan 37shni 
Sakare daiesi b7yida kichik bir feodal m7lkiga egalik 3ilardi. Ertugrulning 72li va ta8t vorisi 
Usmon (qwiw-qewy) Vizantiyaga 3arshi 7rish boshlab, uning Kichik Osiedagi m7lklarining 
k7pchiligi, shu jumladan, Brusu (eki Bursu) sha8arini bosib oldi. Brusu sha8arini Usmon 
7zining paytaxti 3ilib oldi. Vafotidan bir oz burunro3 Usmon Kichik Osiedagi bosh3a 
amirliklarni 7ziga itoat 3ildirdi. Yangi t7rk 8alki tar3ib topgan Kichik Osiedagi barcha t7rklar 
umuman 7ning nomi bilan atoladigan b7ldi (Usmon t7rklari, aslida t7rli 3abilalar 
federatsiyasidangina iborot b7lgan saljuk t7rklaridan far 3ilardi). 
  Vizantiyaning zaiflashib 3olganligidan va Bolkan yarim orolidagi bosh3a davlatlarning 
parchalanib ketganligidan foydalangan Usmon t7rklari XIY asrda daslab Kichik Osieda, keyin 
esa Bol3an yarim orolida 8am keng istilochilik 8arakatini boshladilar. 
  XIY asrdagi deyarli betu8tov olib borilgan urushlar sharoytida t7rklarda professional 
kushin tarkib topa boshladi. Usmonning taxt vorisi Urxon davrida (qewy-qeto y.) t7rk 37shini 
orasida 8al3 lashkarlari tipidagi muntaam 37shinlari tash3ari, y a n c h a r l a r d a n  
iborat professional pieda askarlarning doimiy otryadlari 8am bor edi. Yanicharlar safiga asr 3ilib 
olingan va zurlab islom diniga kiritilgan eshlardan terib olinardi, shuningdek, 
s i p o x i y l a r d a n  iborot 7ziga 8os otli 3as3irlar 8am b7lardi. Sipoxiylarga 
k7rsatgan 8arbiy 8izmatlari badaliga er inom 3ilinardi, yani 7ziga 8os 8arbiy benefitsiya 
ulashilardi. T7rklar vizantiyaliklarning tajribasidan 7rganib, jang paytlarida kamal 3ilish 
ishlariga katta etibor berardilar (devor teshadigan 3urol, kamal minorlari va bosh3alari 
ishlatardilar). XIY asr o8irida va XY asrda t7rklar u3 otadigan 3urol ishlata boshladilar, 
jumladan, k7p mu2darda zambarak otishni 3ulladilar.  Turkiya davlatida feodallasha bor7vchi 
uru2-3abila zodagonlari asosiy ra8barlik rolini 7ynab, 7lar oddiy 3ushmanchi-jangchilar 
otryadlariga boshchilik 3ilaridlar. Sa3lanib kelgan patriarxal 3abilachilik munosabatlari Usmon 
3ushinini malum darajada birlashtirdi va bar3aror bir 3ushinga aylantirdi. Bosh3a 
3ushmanchilarning 3ushinlari singari, 7smonlar ushini 8am jiddatligini va cha33onligi bilan 
ajiralib turardi, bu 3ushin 7tro3 a8olini, ayni3sa sha8arlarni talashdan manfaatdor edi. 

 
116
  Vizantiyaning istilo 3ilingan territoriyalarini 7zlariga m7lk 3ilib olgan 33ushmanchi 
zodagonlar bora-bora feodal tipidagi 7tro3 er egalariga aylanib, tobe 7tilgan grek-
vizantiyaliklarni va slavyan a8olisini ekspluatatsiya 3ildilar. Oddiy t7rklarga 8am er 7lashib 
berildi, boshta k7pro3 7tlo3lar, 7lar 7tro3 8olda 3ushib de83onchilik 3ila boshlaganlaridan sung 
esa 8aydab ekin ekiladigan erlar 8am beriladigan b7ldi. *arbiy so8ada erishilgan yutu3lar va 
ancha territoriyaning 37shib olinishi t7rk feodallarini yangi istilolarga 7ndadi, 8ususan 3ushni 
davlatlar, yani Vizantiya va Bol3on yarim orolidagi bosh3a davlatlar parchalangan 8olatda 
3olaverdilar, 7larning 7zaro munosabotlari esa avvalgicha dushmanlik munosadatida 3olaverdi, 
shuning natiyjasida 7larning bos3inchilarga zarba berishga 3urbilari etmas edi. Urxon qeeq yili 
Nikey sha8arini, keyin esa Vizantiyaning Kichik Osiedagi bosh3a barcha m7lklarni istilo 
3ilgandan sung, Evropada istilo 3ilishga kirishdi. qetr yili 7 Dardanell bu2ozining Evropa 
3ir2o2idagi Gallipol sha8arini bosib oldi. Sungra t7rklar Frankiyaga bosib kirdilar. Endi Urxon 
7 tomonga ikkita yurish 3ildi. Bu viloyatlar bundan keyingi sulton, yani Murod I qeyq yili 
Frakiyaning asosiy shaxari-Adriyanopolni bosib oldi, 7 Brusu urniga T7rkiyaning yangi 
poytaxti b7klib 3oldi . 
  T7rk jangchilari Bol3on yarim orolida 2oyat shafuatsizlik bilan ish k7rdilar. ?lar tinch 
a8olini  taladilar va 7ldirdilar. A8olining k7pchiligi 37llarga aylantirilib, Sharkdagi 3ul bozorida 
sotildi. №adimgi unimdor Frakiyaning bosib olinishi sultonga 8arbiya-feodal er egaligini yana 
kengaytirish imkonini berdi. T7rklarning 7zlarini 8am, shuningdek, 7 turli 8il t7rklashgan 
8alklar eki islom dinini 3abul 3ilgan gayri t7rk vakillari 8am feodallarga-katta er egalariga 
aylana bordilar. Bu adomlarning k7pi Bol3an yarim orolining 7zidagi turli mamlakatlarga 
mansub b7lib, 7lar fatixlar tomoniga 7tgan xoin feodallar edi. 
  T7rk de83onlarining katta  bir 3ismi 8am Kichik Osiedan bu erga k7shirib keltirildi~ 
Bol3an yarim orolidagi tobe etilgan ma8alliy a8olidan tortib olingan er moydanlari ana shu 
k7shirib kelingan de83onlarga ulashib berildi.  
  Asosiy o2irlik Bol3an yarim oroliga k7shirilishi bilan t7rklarning siesiy 8aetida 7trok 
de83on zodagonlar etakchi rol 7yna yboshladilar. 
  Bu yangi 7trok feodal zodagonlar Kichik Osiedagi k7shmanchi yarim feodal, yarim 
uru2chilik 8aet kechiruvchi zodagonlari ikkinchi 7ringa si3ib chi3ardilar. Bu va3tga kelib oliy 
tabaka t7rklar 8aetining 7zida 8am 7zgarish r7y berdi. Adrianopoldagi sulton va 7ning saroy 
aenlari zebi-ziynatli 8aet kechiradigan b7ldilar. Kichik Osie davri uchun xarakterli b7lgan, 
mal7m darajada 8ali sa3lanib kelgan patriarxal munosabatlar tezda y7k b7ldi, 7larning 7rnini 
batamom tarkib tapgan feodal tuzumning yangi, ochi3 oydin ifodalangan alamatlari egalladi. 
Adrionopolning va butun Adrionopol oblastining (eki t7rklar taganlaridek Rumeliyaning) bosib 
olinishi yarim orolda bunday keyingi istilolarga y7l ochib berdi. Strategik ji8atdan Rumediya 
2oyat mu8im a8amietga ega edi. T7rklar bu raynni bosib olib, Bol3on yarim oroli massiviga 
pona 3or33andek b7ldilar. Konstantinopolning 7zi Bol3on yarim orolining 3olgan bosh3a 
3ismidan endi tamomila kesilib 3olgan edi. qeuq yili serblar, valaxlar va vengrlar koalitsiyasi 
Murodga 3arshilik kursatmo3chi b7ldi. Ammo ittifo3chilar Maritsa daresi b7yidagi jangda 
engildilar. Shundan keyin Janubiy Serbiya sulton 37l ostiga 7tdi. Vizantiya imperatori uning 
vassali b7lib 3oldi.  
  Kosovo maydonidagi jang. Serbiya korolligining tamom bulishi. qeuq yil qq yonda 
Kosovo maydanida (Janubiy Serbiyada yangi katta jang b7ldi. Bundan oldin t7rklar 7stidan 
3isman 2alaba 3ozongan Serbiya koroli Lazar i0 000 ming kishilik katta 37shin t7pladi, bu 
37shinda serblardan tash3ari, bosniyaliklar va vengrlar 8am bor edi. Sulton Murod 
boshchiligidagi t7rklar Lazarning k7chlaridan 7ch martadan orti3ro3 kuch bilan Serbiya 7stiga 
yurish 3ildilar. Bir esh vatanparvar serb jonidan kechib sulton etgan chodirning ichiga kirib, 7ni 
7ldirdi. Ammo bu vaziyatni 7zgartirmadi. Murodning 72li sha8zoda Boyazid yangi sulton deb 
elon 3ilindi va 7 ulkan t7rk armiyasiga 37mondonlik 3ilishi 7z zimmasiga olodi. T7rklar 
tamonida askariy k7chlar ustun b7lganligi natijasida serblar va 7larning ittifo3chilari zur 
matonat k7rsarishlariga 3aramasdan, tor-mor etildilar. Korol Lazar asr 3ilib olindi va sulton 

 
117
Murodning 7limi uchun 7 3atl etildi. Shundan keyin Serbiya territoriyasining katta bir 3ismi 
T7rkiyaga 37shib olindi. Shimoliy Dunay b7yi Serbiyasi (u P o d u n a v i y a  deb 
ataladi) ning 3olgan kichik 3ismini serb knyazlari sultonning vassalari 8u3u3ida bir oz va3t 
idora 3ildilar. Ammo qrto yilga kelib bu sunggi serb territoriyasi 8am t7rklar tomonidan istilo 
3ilindi va t7rk m7lklariga kiritildi.  
  Kosovo maydanidagi jang serb 8alk dostonida yakkol aks ettirilgan. Bu mavzuga 
ba2ishlangan k7pdan-k7p 37shiklarda janglarda kaxromonlarning fidokorona kursatgan jasurligi 
3ullarga k7tarib ma3taladi va 7zo3 va3tgacha t7rklar asoratiga tushib 3olgan Serbiyaning ta3diri 
8a3ida aza tutildi. Kosovo maydanidagi engilishning sabablari dostonda 2alati 3ilib 
tushintiriladi, yani serb voevodalari orasida etarli darajada birlik bulmadi va 8atto 8ienat 8am 
eyuz berdi (Vuk Brankovich) deyliadi.