Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi

ADABİYaTLAR`  
   
q. Vsemirnaya istoriya. M.,qotu. 
w. İstoriya Vizantiy. V 3-x t. M., qotu. T.1 
e. Kurbatov G.L. İstoriya Vizantiy. L.,qout. 
 
 
 
   
 
 
 
 
YI-XI ASRLARDA @ARBİY SLAVYaNLAR. 
 
REJA` 
 
  q. 
YI-YII asrlarda slavyanlar. 
  w. 
Knyaz Samo davlati.  
  e. 
Ulu2 Moraviya davlati.  
  r. 
Chexiya davlatining tash3il topishi. 
  t. 
Polsha davlatining tash3il topishi. 
  y. 
Polab va Baltika b7yi slaviyanlarning davlat t7zish y7lidagi urinishlari. 
 
  YI-YII asrlarda slaviyanlar. Slaviyanlar YI-YII asrdagi }37shish}dan keyin @arbiy 
Evropada juda katta territoriyani ish2ol 3ildilar. @arbda-Elba b7ylab ketgan chegaradan, 
shar3da-Visla 8avzasigacha, shimolda-Baltika dengizi 3ir2o3laridan, janubda-Dunaygacha 
b7lgan territoriyada slaviyanlarning 2arbiy torma2i deb atalgan k7p sonli slavyan 3abilalari 
(slaviyanlarning shar3iy tarmo2idan-rus slaviyanlaridan 8amda janubiy, bol3on slaviyanlaridan-
bolgarlar, serblar, xorvatlardan far3 3ilib) yashar edi. @arbiy slaviyanlarning 7zi yana 7ch 
gruppa2a` Chexiya-Moraviya slavaiyanlari, Polsha-Visla slaviyanlari va polab-baltika b7yi 
slaviyanlariga b7linar edi. @arbiy slaviyanlar uru2chilik tuzumlik tushkunlik bos3ichini 
boshidan kechiraetgan b7lib, YII-IX asrlar ichida 7zlarining 3abilaviy ittifo3larini t7zdilar, bu 
3abilaviy ittifo3lar vujudga yuklaetgan davlat formalaridan biri edi. X-XI asilarda feodallash7v 
protsessi munosabati bilan slaviyanlarda ilk feodal daflatlari vujudga keldi. “arbiy slaviyan 
davlatlarining vujudga kelishida ichki sharoyitlardan, yani xukmron feodal er egalari sinfining 
va sha8san 3aram b7lgan jamoachi de83onlar sinfinin tash3il topishidan tash3ari, slavyan 
3abilalarining 37shni 8al3larga 3arshi, yani slaviyanlarni zabt etib, 3ullikka solishga 7ringan 
8al3larga 3arshi olib borgan 3atti3 k7rashi 8am katta a8amietga ega b7lib, 2arbiy slavyan 

 
118
davlatlarining vujudga kelishini tezlashtirdi. Avarlarga, franklarga, vengrlarga, ayni3sa german 
feodallariga 3arshi olib borilgan k7rash slaviyanlarni 7z davlatlarini vujudga keltirishga majbur 
3ildi, bu davlatlar bazi territoriya ji8atan juda katta b7ldi. 
  Knyaz Samo davlati. Eng ilk 2arbiy slavyan davlati Bogemiya (eki Chexiya) 3abilalari 
ittifoki b7lib, bu ittifok YII asrning 7rtalarida 8ukm s7rgan edi (bu davlat 8a3idagi malumatlar 
bizda yilnomalarda 3olgandir). Bu ittifok slaviyanlarning avarlarga 3arshi olib borgan k7rashi 
protsesida vujudga keldi (rus yilnomalarida avarlar }obrlar} deb yurishiladi). Avarlar t7rk irkiga 
mansub 8al3 bulib, Dunayda YI asrning ikkinchi yarimida keldilar. YI asrning o8irida -YII 
asrning  boshlarida ular bir 3ancha slavyan 3abilalarini 7zlariga b7ysindirib, bu 3abilalarga 8iroj 
soldilar va k7p kishini 3ul 3ilib oldilar. Slaviyanlar avarlar 87kmronligiga 3arshi 37z2olon 
kutarib, ulardan ozod b7ldilar va juda katta bir 8arbiy-3abilaviy ittifok t7zdilar. Bu siesiy 
ittifokka Samo degan bir knyaz bosh b7ldi. Bir frank yilnomasi (fredegar)da ezilishicha, Samo 
frank savdogarchisi bulib, slaviyanlar bilan savdo 3ilgan va keyin ularning 8arbiy boshligi bulib 
olgan. Biro3 k7p tarixchilar juda asoschi rovishda Samoni aslida slaviyanlardan chi33an deb 
8isoblaydilar. Samo degan nomning 7za2i slaviyancha bulganligining 7zi (Samoslav, 
Samosvyat degan ismlar slaviyanlarda k7p 7chrar edi) Samoning majuziy, yani xristianlikdan 
oldingi taradagi turm7sh-maishati (bu 7sha frank yilnomasida tarivlangan)  va 7ning 
avarlargagina emas, balki franklarning 7ziga 8am 3arshi 7rish olib borgani Samoning aslida 
slavyan b7lganligidan dalolat beradi. Bundan tash3ari, bosh3a yilnomalarda (masalan, Zaltsburg 
yilnomasida) Samo t72ridan- t72ri slavyan deb ataladi. Samo ittifokiga chexiya slaviyanlaridan 
tash3ari, yana janubiy slavyanlar (slovenlar) va polab slavyanlari-serblar (sorblar) 8am kirdi. 
Shunday 3ilib, garchi }Samo davlati} ning chegaralarini ani3 belgilash 3iyin b7lsa-da, slavyan 
3abilalari ittifoki juda katta b7lgan. Samo t5 yil idora 3ildi (ywe-yti). Samo 7lgandan keyin 
3abilalar ittifoki tar3alib ketti. Avarlar 8avfi bu va3tda 7 3adar 37r3inichli emas edi. 
  Ulu2 Moraviya davlati. @arbiy slavyanlarning ittifoklari ichida musta8kamroga Ulu2 
Moraviya ittifoki deb atalgan ittifok edi~ 7 8am bulajak Chexiya territoriyasida vujudga kelib, 
butun bir asr 8ukm s7rdi. Bu ittifok sostaviga t7rli chex 3abilalari kirdi. Lekin uning asosiy 
moyasi chexlarning 7zi emas edi, balki 7larga 3ardosh b7lgan moraviyalar edi. Bu ulu2 ittifoki 
deb atalgan davlatga Moymir ismli bir  knyaz (iqi-iry) asos solgan b7lib, undan keyin Rostislav 
(iry-iu0) va Svyatopolk (iu0-ior) degan knyazlar idora 3ildi. Bu knyazlarning 8ammasi 8am 
nemis feodallariga 3arshi 3atti3 k7rash olib bordi. Ulu2 Moraviya davlati Rostislav va 
Svyatopolk zamonida ayni3sa, katta muvaffa33iyatlarga erishdi. Knyazlikning paytaxti 
Velegrad sha8ri edi. Ulu2 Moraviya davlatiga morav va chex kabilalaridan tash3ari, yana 
serblar va Laba (Elba) b7yidagi bazi slavyanlar (Elbaning yu3ori va 3isman 7rta o3imida 
yashagan slavyanlar), polyak 3abilalarining bir 3ismi, Pannoniya, Slovakiya va ancha keyingi 
Galitsiya slavyanlari 8am kirgan edi. Slavyanlarga 3isman katolik nemis cherkovi or3ali 
kiraetgan nemislar tasiriga 3arama-3arshi ularo3, Rostislav Vizantiya bilan alo3a bo2ladi, 
xristiyanlikni targib 3ilish uchun 7 erdan grek misseonerlari Konstantin (bu k7pro3 Kirll nomi 
bilan mash8urdur) va Mefodiniy cha3irib keltirdi. 
  Kirill bilan Mefodiy Solun sha8ridan chi33an greklar bulib, slavyanlar tilini ya8shi bilar 
edilar. Kirill itt yillarda Solunda slavyanlar uchun alifbe t7zdi (7 kirillitsa deb ataladi), bu 
alifbega grek alifbesidagi 8arflar asos 3ilib olindi. Kirill bilan Mefodiy diniy kitoblarni slavyan 
tiliga tarjima 3ildilar. Kirill bilan Mefodiy Moraviyaga iye yilda kelib, dastlab muvaffa33iyat 
3ozondi. Rostislav ularga 8ar ji8atdan erdam berdi. Bir necha ming moravlar va chexlarni grek 
ruxaniylari ch73intirdi. Ch73ingan, xristianlikni 3abul 3ilgan moravlarning k7pi 8at-savodni 
7rganib, ruxaniy buldi, yani Kirill bilan Mefodiyning erdamlariga aylandi. Shunday 3ilib, 
Moraviyada nemislarning vositachiligisiz musta3il slavyan cherkovi vujudga kela boshladi. Shu 
bilan birga  Moraniyaning Vizantiya bilan 8amda 3arndosh janubiy slavyanlar bilan madaniy va 
siesiy alo3asini yanada musta8kamlashiga imkon t72ila boshladi. Biro3, oradan k7p va3t 7tmay, 
Kirill va mefodiy katta 3iyinchiliklarga duch keldilar.  
  Katolik nemis ruxaniylari ularning ichiga 8ar 3anday y7llar bilan t7shkinlik 3ilishga 

 
119
7rindi, buning uchun papaga ular 7stidan chi3aetgan 3ildilar. 
  Kirill bilan Mefodiy javob berish uchun Rimga borishga majbur buldilar. Kirill sal va3t 
ichida vafot etdi (iyo y.), Mefodiy moravlar 7rtasida targib ishlarini davom ettirishga papadan 
ru8sat oldi va Moraviyaga arxoepiskop 3ilib tayinlandi. Biro3 Moraviya davlatidagi siesiy a8vol 
boya2idek juda murakkab va ziddiyatligicha 3olaverdi. 
   iu0 yilda Rostislavni 7z jiyani Svyatopolk nemislarning erdami bilan ta8tdan t7shirdi. 
Biro3, oradan k7p va3t 7tmay, nemislar Svyatopolkdan 8am 37tilishga 3aror 3ildilar. ? davlatga 
8ienat 3ilganlikda ayiblanib, ta8tdan t7shirildi va Germaniyaga olib ketildi. Butun Moraviyani 
nemislar egallab va 7ni idora 3ilish uchun nemislardan ikkita nemis-graf tayinlandi. Lekin 
Moraviya ittifokiga kirgan clavyanlar iuq yilda nemislar zulmiga 3arshi 37z2olon ê7òàðäèëàð. 
#7ç2îëîí÷èëàðãà Êèðèëë âà Ìåôîäèíèíã øî2èðòëàðèäàí Ñëàâîìèð áîø÷èëèê 
3èëäè. Íåìèñ ôåîäàëëàðè áó 37ç2îëîííè áîñòèðèø ó÷óí Ñâÿòîïîëêíèíã 
7çèäàí ôîéäàëàíèøãà 7ðèíäèëàð. Àììî Ñâÿòîïîëê åëãîíäàí íåìèñëàðãà åðäàì 
áåðèøãà ðîçè á7ëäè-þ, êåéèí 7çèíèíã 8àì 3àáèëàëàðè òàìîíèãà 7òèá, óëàð 
áèëàí áèðãàëèêäà íåìèñ ôåîäàëëàðèãà 3àðøè ê7ðàø îëèá áîðäè.  
  À8èð î3èáàòäà Ãåðìàíèÿ êîðîëè (Ëþäîâèê íåìèñ) åí áåðäè âà iur 
éèëäà Ñâÿòîïîëê áèëàí áèòèì ò7çèá, óíè ìóñòà3èë Ìîðàâèÿ êíÿçè äåá òîí 
îëäè. Êåéèí÷àëèê Ñâÿòîïîëê Ìîðàâèÿ äàâëàòèíèíã ÷åãàðàëàðèíè àí÷à 
êåíãàéòèðèøãà, Ëàáà, Îäåð á7éëàðèäà, Êàðïàò ýòàêëàðèäà ÿøîâ÷è 
ñëàâÿíëàðíè á7éñèíäèðèøãà ìóâàôôàê á7ëäè, Ñâÿòîïîëê íåìèñëàð 
íàçîðàòèäàí 37òèëèøãà ìóâàôôàê áóëäè âà íåìèñëàðíèíã, áèçãà èòîàòêîð 
3óðàë á7ëàäè, äåãàí 7ìèäèíè ïó÷êà ÷è3àðäè. Áèðî3, 8àð 8îëäà 7 íåìèñ 
ôåîäàëëàðèãà áèðìóí÷à åí áåðèøãà ìàæáóð á7ëäè. Áó åí áåðèøäàí áèðè øó 
á7ëäèêè, Ìåôîäèéíèíã ôàîëèÿòèãà çàðàð åòêàçèá, êàòîëèê ÷åðêîâèíèíã 
ôàîëèÿòèãà ýðêèíëèê áåðèëäè. Ìåôîäèé 7ëãàíäàí êåéèí (iit é.) óíèíã 
øîãèðòëàðè Ìîðàâèÿäàí áóòóíëàé 8àéäàá ÷è3àðèëäè. ?ëàð Áîëãàðèÿãà 
êåòòèëàð âà 7 åðäà 8àì ìèëëèé ñëàâÿí-áîëãàð ÷åðêîâèíè ôóæóäãà êåëòèðèøãà 
âà èëê ñëàâÿí-áîëãàð åçóâèíè ðèâîæëàíäèðèøãà åðäàì áåðäèëàð. 
  Ñâÿòîïîëê Ìîðàâñêèé 7ëãàíäàí êåéèí 7íèíã 72èëëàðè áèð-áèðè áèëàí 
óðóø îëèá áîðèá, êíÿçëèêíè òåçäà çàèôëàøòèðèá 37éäèëàð. Ëåêèí Óëó2 
Ìîðàâèÿ äàâëàòèíèíã 8àëî3 á7ëèøèãà, àñîñàí IX àñðíèíã î8èðèäà ?ðòà 
Äóíàéäà âåíãðëàðíèíã ïàéäî áóëèøè ñàáàá á7ëäè, óëàð i0y éèëäà Ìîðàâèÿ 
äàâëàòèíè 2îÿò äàðàæàäà 8àðîá 3èëäèëàð. Ìîðàâèÿíèíã âåíãðëàð òîìîíèäàí 
âàéðîí âà 8àðîá 3èëèíèøè Ìîðàâèÿ èòòèôîêèíèíã ïàð÷àëàíèá êåòèøèãà 
ñàáîá áóëäè.  
 ×åõèÿ äàâëàòèíèíã òàø3èë òîïèøè. X àñðíèíã áîøëàðèäà Óëó2 
Ìîðàâèÿ äàâëàòèíèíã áèð 3èñìèäàí ×åõèÿ êíÿçëèãè âóæóäãà êåëäè. ×åõ 
êíÿçëàðè IX àñðäà 8àì áîð ýäè, 7 âà3òäà óëàð 8àëè Ìîðàâèÿ êíÿçëàðèãà êàðàì 
ýäèëàð. ×óíîí÷è, êíÿçü Áîðèâîé (iur-iuo), óíèíã 8îòèíè êíÿãèíà Ëþäìèëà 
åïèñêîï Ìåôîäèéäàí õðèñèàíëèêíè 3àáóë 3èëãàíëàð îðàñèäà òèëãà îëèíàäè.  
  IX àñðíèíã î8èðëàðèäà ×åõèÿäà áèð 3àí÷à âà3òãà÷à èêèèòà 3àáèëàâèé 

 
120
èòòèôîê : øèìîëè-2àðáäà ìàðêàçè Ïðàãà øà8àðè á7ëãàí àñë ÷åõëàð èòòèôîêè 
âà æàíóáèé-øàðêäà ìàðêàçè Ëèáèöà øàõàðè áóëãàí ýëè÷àíëàð èòòèôîêè 8óêì 
ñóðèá êåëäè. ×åõèÿíèíã øèìîëèé-2àðáèé 3àáèëàëàð èòòèôîêè åíãèá ÷è3äè. 
Ïøåìèñëü 8îíàäîíèãà ìàíñóá áóëãàí êíÿçëàð X âà XI àñðëàð äàâîìèäà 
(Áîðèâîé 8àì øó 8îäàäîíãàâ ìàíñóá ýäè) 7ðó2 çîäàãîíëàðèãà, ÿúíè ëå8ëàðãà 
3àðøè 3àòòè3 ê7ðàø îëèá áîðèøãà ìàæáóð á7ëäèëàð. Ëåõëàðãà 3àðøè îëèá 
áîðèëãàí áó êóðàø êíÿçëàð-Áîëåñëàâ I Äàõøàòëè (oey-oeu) âà Áîëåñëàâ II 
(oyy-ooo) çàìîíèäà àéíè3ñà êåñêèí òóñ îëäè. Áó êóðàø íàòèæàñèäà ýëè÷àí 
3àáèëàëàðè èòòèôîêèãà áîø÷èëèê 3èëãàí Ñëàâíèêîâè÷ëàðíèíã áóòóí áèð 
àâëîäè-ëåõëàð êèðèá òàøëàíäè` Ëèáèöà øà8àðè âàéðîí 3èëèíäè (ooy é.). 
  q0rq éèëäà , ÿúíè êíÿçü Áðæåòèñëàâ I çàìîíèäà (q0er-q0tt) ×åõèÿ êíÿçè 
áèëàí Ãåðìàíèÿ èìïåðèÿñè 7ðòàñèäà øóíäàé ìóíîñàáàò 7ðíàòèëäèêè, ×åõèÿ 
êíÿçè Ãåðìàíèÿ èìïåðèÿñèãà âàññàë á7ëèá 3îëäè. Êíÿçëàðíèíã çîäàãîíëàðãà 
3àðøè îëèá áîðãàí ê7ðàøè Ãåðìàíèÿ èìïåðèÿñèãà ×åõèÿíèíã è÷êè èøëàðèãà 
àðàëàøóâãà èìêîí áåðäè. Ëåêèí Ãåðìàíèÿ èìïåðàòîðëàðè 8àì ìóñòà8êàìëàíèá 
îëãàí ×åõèÿ êíÿçè áèëàí èòòèôîêäà á7ëèøãà ìó8òîæ ýäèëàð. Øóíèíã 7÷óí 
×åõèÿ êíÿçè Ãåðìàíèÿíèíã áîø ãåðöîãëàðè îðàñèäà àëî8èäà ìàâêåãà ýãà ýäè. 
q0iy éèëäà áîø èìïåðàòîð Ãåíðèõ IY êíÿçü Âðàòèñëàâ II ãà (q0yq-q0ow) 
êîðîëëèê óíâîíèíè áåðäè. 
  ×åõèÿ êîðîëèêêà àéëàíäè, áèðî3 èìïåðèÿ ñèñòåìàñèäà 3îëà áåðäè. Áó 
âà3òäà ýñêè ëåõ çîäàãîíëàðíèíã êó÷è áóòóíëàé ñèíäèðèëãàí ýäè. Óëàðíèíã 
7ðíèíè 8èçìàò à8ëè áîëãàí åðäîð ÿíãè çîäàãîíëàð îëäè, áóëàð êîðîëü 
8îêèìèÿòè áèëàí ìóñòà8êàì àëî3àäà áóëèá, áó âà3òäà àí÷àãèíà ôåîäàëëàøèá 
3îëãàí ýäèëàð. “àðáèé Åâðîïàíèíã 8óääè ìàðêàçèäà æîéëàøãàí 7ðòà àñð 
×åõèÿ äàâëàòè ñóíããè þç éèëëèêëàðäà æóäà òåç ðèâîæëàíäè. Áèðî3 ÷åõ 8àëêè 
7ñèá, óëãàéãàí ñàðè óíèíã ãåðìàíëàð òàúñèðè áèëàí êåëèøè îëìàñëèãè 
ìó3àððàð ðàâèøäà íàìîåí áóëãàí ýäè, áó çèääèÿòëàð íåãèçèäà ×åõèÿíèíã 
Ãåðìàíèÿäàí ñèåñèé 3àðàìëèãè åòàð ýäè. 
  Ïîëüøà äàâëàòèíèíã òàø3èë òîïèøè. ×åõèÿ äàâëàòè áèëàí áèð âà3òäà 
ÿíà áèòòà 2àðáèé ñëàâÿí äàâëàòè-Ïîëüøà òàø3èë òîïäè. Áó äàâëàò äàñòëàá 
Âèñëà äàðåñè 8àâçàñèäà ÿøîâ÷è áèð íå÷òà 3àáèëàíèíã, ÿúíè ïîëÿêëàð (åêè 
ñèëåçëàð), êóÿâëàð, ìàçóðëàð (åêè ìàçîâøàíëàð) âà áîø3àëàðíèíã 
èòòèôîêèäàí èáîðàò á7ëäè. Ïîðëüøàíèíã áèðèí÷è êíÿçè Ïÿñòëàð 8îíàäîíèãà 
ìàíñóá á7ëãàí Ìåøêî (Ìå÷èñëàâ) á7ëäè. Ìåøêî Á7þê Ïîëüøàíèíã, Ñèëåçèÿ, 
Ìåçîâèÿ âà Êóÿâèÿíèíã áèð 3èñìèíè êíÿçü ñèôàòèäà oy0 éèëäàí oyy éèëãà÷à 
áîø3àðäè.  
  oyy éèëäà Ìåøêî 7ç äðóæèíàñè áèëàí áèðëèêäà õðèñòèàíëèêíè 3àáóë 
3èëäè. Ïîëüøà, øóíäàé 3èëèá, êàòîëèêëàð ìàìëàêàòè á7ëèá 3îëäè. 
Ìåøêîíèíã 72ëè âà âîðèñè Áîëåñëàâ I Áîòèð (oow-q0wt) æóäà ê7÷ëè êíÿçü 

 
121
á7ëèá, óíèíã æóäà ê7ï (w0 ìèíã êèøèãà ÿêèí) äðóæèíàñè áîð ýäè. Áîëåñëàâ 
äàâðèäà Êðàêîâ øà8àðè áèëàí áèðãà ìàëàÿ Ïîëüøà, øóíèíãäåê, áóòóí 
Ñèëåçèÿ Ïîëüøà äàâëàòè ñîñòàâèãà êèðäè. Áîëåñëàâ ñëàâÿíëàðíè-ïîìîðëàðíè 
(Áàëòèêà äåíãèçè 3èð2î3ëàðèäàãè ÿøàãàí ñëàâÿíëàðíè) áèð 3èñìèíè 
á7éñèíäèðäè âà ×åðâåí øà8àðëàðíè (õîçèðãè “àðáèé Óêðàéíàäà) áîñè áîëäè. 
×åõèÿ áèëàí Ìîðàâèÿ 8àì áèðìóí÷à âà3ò óíãà òîáå á7ëäè. Áîëåñëàâ ïàïàäàí 
êîðîëëèê óíâîíèíè îëäè. Óíèíã âà3òèäà Ãíåçèÿíèíã àðõèåïèñêîïè áåâîñèòà 
ïàïàãà á7éñèíà áîøëàäè (áóíãà÷à Ïîëüøà ÷åðêîâè íåìèñëàðíèíã  Ìàãäåáóðã 
àðõèåïèñêîïèãà òîáå áîëäè). Áèðî3 Áîëåñëàâ 7ëãàíäàí êåéèí, 7 çàáò 3èëãàí 
åðëàðíèíã ê7ï 3èñìè àæèðàëèá êåòäè. Ôåîäàëëàøóâ ïðîöåññè ìóíîñàáàòè 
áèëàí ìàìëàêàò ê7ï êíÿçëàðãà óäåë á7ëèá á7ëèíèá êåòäè. Ïîëüøàäàãè ôåîäàë 
òàð3î3ëèê ê7çãà ÿ33îë òàøëàíèá ò7ðäè. Øóíäàé áóëèøèãà 3àðàìàé, Ïîëüøà 
äàâëàòè êàòòàãèíà òåððèòîðèÿíè 7ç è÷èãà îëãàí ýäè. Äàñòëàáêè Ïîëüøà 
èòòèôîêèãà êèðãàí ê7ïäàí-ê7ï 3àáèëàëàð áîðà-áîðà 37øèëèá, ÿãîíà ïîëÿê 
8àëêëàðèãà àéëàíäè. Ïîëüøà äàâëàòè áóòóí 7ðòà àñð äàâîìèäà Ãåðìàíèÿ 
èìïåðèÿñè áèëàí 8å÷ 3àíäàé âàññàëèê ìóíîñàáàòèäà áóëìàé, ìóñòà3èë äàâëàò 
áóëèá ÿøàá êåëäè. 
 Ïîëàá âà Áàëòèêà á7éè ñëàâÿíëàðèíèíã äàâëàò ò7çèø é7ëèäàãè 
7ðèíèøëàðè. X-XI àñðëàð äàâîìèäàãè 2àðáèé ñëàâÿíëàð-ïîëàá ñëàâÿíëàðè âà 
Áàëòèêà á7éè ñëàâÿíëàðè 8àì äàâëàò ò7çèø é7ëèäà 8àðàêàò 3èëäèëàð. Ëåêèí 
áó 8àðàêàòëàð 8å÷ 3àíäàé ìóñòà8êàì äàâëàò áèðëàøìàëàðèíè âóæóäãà êåëòèðà 
îëìàäè. Áóíãà íåìèñëàð àãðåññèÿñè 8àëàë áåðäè, áó 3àáèëàëàð îääèé 8àðáèé-
3àáèëàâèé èòòèôîêëàð áîñ3è÷èäà òóðãàí âà3òäà íåìèñëàð àãðåññèÿñèãà äóøàð 
á7ëäèëàð. Äàâëàò ò7çèø é7ëèäàãè 8àðàêàòëàðäàí ïîìîð ñëàâÿíëàðíèíã ñèåñèé 
èòòèôîêèíè ê7ðñàòèá 7òèø êåðàê. Ïîìîð ñëàâÿíëàðè íåìèñëàðãà, 
äàíèÿëèêëàðãà, ñêàíäèíàâëàðãà 3àðøè 3àòòè3 ê7ðàø îëèá áîðäèëàð. Ìàíà øó 
àñîñäà X àñðäà øàðêèé ïîìîðëàðäà ìóñòà8êàì êíÿçü 8îêèìèÿòè àéíè3ñà 
ðèâîæ òîïäè. Áèð íåìèñ õðîíèêàñèäà àéòèëèøè÷à, øàðêèé ïîìîðëàðíèíã 
áîø êíÿçèäà r0 ìèíã êèøèäàí èáîðàò 37øèí áîëãàí.  
  Øàðêèé Ïîìîðüåäà Êîëîáðåã, Áåëãðàä (åêè Áåëãðàä), Ãäàíüñê äåãàí 
êàòòàãèíà ñàâäî øà8àðëàðè á7ëèá, áó øà8àðëàð êàëüà 8àì ýäè. XI àñðäà 
øàðêèé ïîìîðëàð Ïîëüøàãà áóñèíèá, XIII àñðíèíã 7ðòàëàðèãà÷à Ïîëüøàíèíã 
37ë îñòèäà á7ëäèëàð. 
  “àðáèé ïîìîðëàð X-XI àñðëàðäà øà8àð ôåäåðàöèÿñè òèïèäà èòòèôîê 
ò7çäèëàð. Áó èòòèôîêêà Âîëèí, Ø÷åöèí, Êìàåíü âà áîø3à øà8àðëàð êèðäè. 
Áó øà8àðëàðäà 8îêèìèÿò øà8àð àðèñòîêðàòèÿñè 37ëèäà-ìà8àëëèé ñàâäîãàðëàð, 
åð ýãàëàðè âà 3èñìàí 3óëäîðëàðäàí èáîðàò á7ëãàí }øà8àð êàòòàëàðè} 3óëèäà 
á7ëèá, áóëàð ìà8àëëèé êíÿçëàðíè 8àì íàçîðàò 3èëèá òóðàðäèëàð, áó 
êíÿçëèêëàð ôà3àò 8àðáèé ðîëü 7éíàð ýäèëàð. “àðáèé Ïîìîðüå øà8àðëàðèäà 

 
122
âå÷å áîð ýäè, ëåêèí áó âå÷åëàðäà øà8àð àðèñòîêðàòëàðèíèíã òàúñèðè êàòòà 
ýäè. “àðáèé Ïîìîðüå øà8àðëàðèíèíã ñèåñèé ò7çóìè áàúçè æè8àòäàí øèìîëèé 
ðóñ øà8àðëàðèíèíã Íîâãîðîä âà Ïñêîâíèíã ò7çóìèãà ó8øàð ýäè. 
 Ïîëàá ñëàâÿíëàðèäàãè êîðîëëèêëàð è÷èäàãè ýíã êó÷ëèãè Âåíä 
êîðîëëèãè ýäè. Áó êîðîëëèêíèíã àñîñèíè Ýëüáà 37éè î3èìèíèíã óíã 
3èð2î2èäà ÿøîâ÷è îáîäðèäëàð èòòèôîêè òàø3èë ýòàð ýäè. X àñàðäàåê ê7÷ëè 
îîáîäðèò êíÿççëàðè Ìîòèâîé, Ìñòèñëàâ âà áîø3àëàð äîíã ÷è3àðãàí ýäè, áó 
êíÿçëàð íåìèñ õðîíèêàëàðèäà ñëàâÿí êîðîëëàðè (reqes slavorum) äåá àòàëàäè. 
XI àñðäà îáîäðèò êíÿçëàðèíèíã Ãîòøàëüê (q0e0-q0yy), Êðóòîé (q0yy-q0oe) âà 
Ãîäøàëüêíèíã 72ëè êîðîëü Ãåíðèõäàí (q0oe-qqwt) èáîðàò áóòóí áèð 
äèíàñòèÿñè âóæóäêà êåëäè. Ãåíðèõ Ãîäøàëüêîâè÷ ðàñìèé ñóðàòäà âåíäëàð 
(ÿúíè âåíåä ñëàâÿíëàðè) êîðîëè äåá þðèòëàð ýäè. Óíãà îáîäðèòëàðäàí 
òàø3àðè, ëþòè÷ëàðíèíã 8àì 8èéëà 3èñìè á7éñèíàð ýäè. 
  Îáîäðèò êíÿçëàðè âèòÿçëàðäàí ò7çèëãàí 7ç äðóæèíàëàðèãà ñóÿíèá ò7ðèá, 
7ðó2 çîäàãîíëàðèãà 3àðøè êóðàø îëèá áîðäè. ?ç 8îêèìèÿòèíè êó÷àéòèðèø 
ó÷óí óëàð íåìèñ ôåîäàëëàðè áèëàí 8àì èòòèôîê ò7çäè. Ãîäøàëü 8óääè øó 
ìà8ñàäíè ê7çëàá êîðîëëèêëàð ìàðîñèìè àñîñèäà õðèñòèÿíëèêíè 3àáóë 3èëäè. 
Áèðî3 õðèñòèàíëèê ìàìëàêàòäà æèääèé 3àðøèëëèêêà ó÷ðàäè. Êíÿçü Êðóòîé 
ýñêè }ìàæóñèéëàð ãóðóõè}ãà ñ7ÿíèá ò7ðèá, Ãîäøàëüêíè à2äàðäè. Ãîäøàëêíèíã 
ó2ëè Ãåíðèõ 8àì, Êðóòîéíèíã 7ðíèíè ýãàëëàá, îòàñèíèíã Ãåðìàíèÿ áèëàí 
ÿêèíëàøóâãà âà õðèñòèàíëàøòèðóâãà 3àðàòèëãàí ñèåñàòèíè äàâîì ýòòèðäè. 
Áèðî3 íåìèñëàð áèëàí, æóìëàäàí íåìèñëàðíèíã êàòîëèê ÷åðêîâè áèëàí 
ÿêèíëàøóâ âåíä êîðîëëàðèãà 7ç ìóñòà3èëëàðèíè ñà3ëàá 3îëèøäà åðäàì 
áåðìàäè. XII àñðäà, íåìèñëàðíèíã }øàðêêà òàçèéêè} ÿíà áîøëàíèøè áèëàí 
îáîäðèòëàðíèíã åðëàðè áèðèí÷è íàâáàòäà èñòèëî 3èëèíèá, íåìèñ ôåîäàëëàðè 
àñîðàòè îñòèãà òóøèá 3îëäè. 
 ¹7éèäà, Âèçàíòèÿ òàðèõè ãàïèðèëãàí âà3òäà, æàíóáèé ñëàâÿí 
ìàìëàêàòëàðè òàðèõè áèëàí, 8óñóñàí Áîëãàðèÿ òàðèõè áèëàí òàíèñàìèç, 
Áîëãàðèÿ Åâðîïàäàãè ýíã 3àäèìãè ñëàâÿí äàâëàòëàðèäàí áèðè áóëèá, YII 
àñðíèíã èêêèí÷è ÿðèìèäà ò7çèëãàí ýäè.  
  Øó íàðñàíè óíóòìàñëèãèìèç êåðàêêè, øó YII-IX àñðëàðäà Øàð3èé 
Åâðîïàäà 8àì ñëàâÿí äàâëàòëàðè òàø3èë òîïäè, áó äàâëàòëàð êåéèíãè âà3òäà 
âóæóäãà êåëãàí 3àäèìãè óëó2 Êèåâ ðóñ äàâëàòèíèíã áåâîñèòà óòìèøäîøè ýäè. 
 
 
`d`ah“Šk`p` 
 
q. İstoriya srednix vekov. Pod, red. Z.V.Udaltsevoy i S.P.Karpova. M., qooq g. 
w. İstoriya srednix vekov. Pod, red. M.Boytsov. M., qoot g. 
e.  Vsemirnaya istoriya. M., qotu, t.3 

 
123
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İLK URTA ASRLARDA XİNDİSTON. 
 
REJA 
 
           Gupta davlati. İjtimoiy tuzumi. 
           Madaniyatning ravnak topishi. Xind dinining evolyutsiyasi. 
           Gupta davlatining tugashi. Xarsha davlati. 
            Feodal munosobatlarning rivojlanishi. 
          Xindistonga 
arab 
va 
turklarning 
kirib 
kelishi. 
Dnxli 
sltonligining                      
tuzilishi. 
 
 Gupta 
davlati. 
IY asrning boshlarida Xindiston  bir necha unlab mayda va yirikrok 
davlatlardan iborat bulib, bu davlatlar tepasida kichik-kichik poadsholar-rojalar turar edi, ular 
xukmron tabakalarga-braxmanlar tabakasiga (koxinlarga ) va kshatriylar tabakasiga (xarbiy 
zodagonlarga) suyanar edi. 320 yilda shimoliy Xinistonning shunday rojalaridan biri 
Chandragupta I (320-340) tevarak-atirofidagi podshalarni uziga buysindirib. Gang darёsi 
xavzasida xiyla katta bir davlat tuzdi, bu davlat Gupta davlati deb atalib, YI asrning 
boshlarigacha yashadi. Chandragupta I ning vorislari zamonida, -ulardan ayniksa Samudragupta 
(340-380) va Chandragupta II (380-414) uzlarining istilolari bilan majxur edilar. Gupta davlati 
Gang darёsining kuyi okimini xam, to uning dengizga kuyiladigan joyigacha, shuningdek, 
Dekan yassi tolarining bir kismidan to Narbad darёsigacha bulgan erlarni uz ichiga olar edi. 
Gupta davlatining poytaxti Pataliputra shaxri edi. 
 
Gupta podsholari Sosoniylar Eroni bilan kizgin savdo-satik olib bordi va madaniy aloka 
kildi. Ular Xindistonning Shimoliy chegaralarini Urta osiёlik kabilalarning xujum xavfidan uzok 
vaktgacha sakladi.Gupta davrida Xindiston ixtisodiy va madaniy jixatdan juda yuksaldi. Xozirgi 
Xindistonda keng tarkalgan xinduizm dinining vujudka kelishi xam usha davr bilan 
boglangandir. 
  Gupta davrida Xindistonning ijtimoiy tuzumi. Gupta davrida Xindistonning ijtimoiy 
tuzumi asosan xali kuldorlik xarakterini saklab kolgan edi. Kullar turli irrigatsiya va kurilish 
ishlarida, kishlok xujaligida xamda kupdan-kup xizmatkor va malay sifatida uy-ruzgor ishlarida 

 
124
keng foydalanilar edi. Kullar bozori keng uylga kuyilganicha davom etmokda edi. Kullar 
Osiёdangina emas, xattoki Afrikadan xam keltirar edi. Xind jamiyatida kuldorlikka xol 
alomatlarning mavjudlili axolning akstalarga (tabakalarga) karab bulinishida xam namoёn 
bulgan edi, bu bulinish Gupta davrida xam saklanib, yanada rivojlanmokda edi. Kadimiy 
kastalarning turtta asosiy turi-braxmanlar (koxinlar), kshatriylar (jangchilar), vayshiyalar 
(dexkonlar, xunarmantlar, savdogarlar) va shudralar (sobik kullarning va xar toifadagi karam 
kishilarning eng past tabakasi bulib, bular << kishi kazar kiladigan>> ishlarni bajaruvchi 
kishilar edi)-xali juda kadim zamonlarda tarkib topgan xind jamiyati sotsial strukturasining turli 
boskinchlari ifoda etadi. Urta asrning boshlarida xind kastalari ancha evolyutsionlashdi. 
Braxmanlar va kshatriyalar koxin va xarbiy tabakalarga aylanib ketdilar, davlat xokimiyati 
ularning kulida edi, shu bilan birga ular juda kup kullari bulgan eng yirik er egalari edilar. 
İkkinchi bir urtacha va past darajadagi kastalar vakt utishi bilan maydalashib bordilar. Gupta 
davrida kastalarning mugdari bir necha un turdan oshdi. Jamiyatning shudraga oid eng tuban 
kastasi <> deb atalar edi, chunki ular oliy kasta vakillariga yakinlashsa, bu oliy 
zotlarni guё xarom kiladi deb xisoblanardi.  
  Eng past kastalarning xak-xukuksizligi, xurlanishi kuldorlik tuzumining idiologiyasini 
eng ёrkin ifodasi edi, kuldorlik tuzumi davrida kishilar bir tomondan, tula xukukli, erkin kuldor-
xukmdorlarga, ikkinchi tomondan, butunlay xak-xukuksiz, xurlangan, zadalangan kullarga ёki 
shularga uxshab ketadigan kishilarga bulingan edi. 
  Ammo Xindistondagi kuldorlik tuzumining yana bir xarakterli xususiyati shu ediki, 
rivojlangan kuldorlik va ekspluatatsiyaning kuldorlik sistemasi bilan bir katorda goyat katta 
ixtisodiy axamiyatga ega bulgan jamoa dexkonchiligi xam doim mavjud bulib, yashshab 
kelmokda edi. Kishlok jamoasi kuldorlik tuzumi davrida xam, keyinchalik borib feodalizm 
davrida xam xind jamiyatining kuyi sotsial-ixtisodiy yacheykasi bulib xizmat kildi, bu jamiyat 
shu yacheyka ustiga kurulgan edi . xindistonning ijtimoiy xaёtida kishlok jamoasining 
axamiyatini shunday tavsiflab bergan edi: <<....Xindistonning butun mamlakat yuzasiga ёyilgan 
axolisi kichkina-kichkina markazlari tashkil kilib, bu markazlar sanoat bilan kishlok xujaligi 
urtasidjagi xonaki aloka asosida yashaydi....>> Xar bir kishlokning malum mugdorda ekinzor eri 
va yaylovi bor edi. Xar bir kishlokning tepasida oksokol va yana bir necha mansabdor kishi 
turar edi. Kishlok jamoasi bir necha un ёki bir necha yuz oyladan iborat bulib, 
xunarmandlikning kishlok xujaligi bilan kushilishiga asoslangan boshlangich ishlab chikarish 
yacheykasini tashkil kilar edi. << Bu oyla jamoalari xonaki sanoatga asoslangan bulib, unda 
kulda tukish, kulda yigirish, kul kushi bilan er ishlashish aloxida bir tarzda bir-biriga kushilib 
ketgan edi, -bunday kushilish bu jamoalarning xar kaysisini uziga mustakil bir tusga kiritib 
kuygan edi>>. Gupta podsholarning iktisodiy kudrati birinchi navbatta xuddi ana shu bexisob 
dexkon jamoalarini ekspluatatsiya kilishga asoslangan edi. 
  Birok Gupta davri kuldorlik sistemasining tushkinlikka yuz tuta boshlaganligi bilan 
tavsiflanadi. Kuldorlik tuzumi zamirida feodal tuzumi elementlari tashkil topaёtgan edi. Garbiy 
Evropa va Arab xalifaligi mamlakatlarida kurganimizdek, feodal jamiyatining negizi bulgan 
juda kup sonli jamoa dexkonnchiligining mavjudli Xind jamiyatiga kuldorlik tuzumidan 
feodallik tuzumiga utishni engillashtirdi. Gupta davrida kupchilik tugatilib, feodalizm tugila 
boshlaganligini bir kancha faktlardan kurish mumkin. Kullar tez-tez erkin kuyib yuboriladigan 
va muayyan xizmatlarni utash sharti bilan ularga uncha katta bulmagan er uchastkalari ajiratib 
beriladigan buldi. Podsho xujaligidagi erlarning xammasida xam kullar ishlamas edi, bu 
erlarning talay kismi xosilning bir kismini podsho xujaligida topshirish sharti bilan ijaraga 
berilar edi. Mayda ijarachilikka utilishiga sabab, manbalarning kursatishicha, kullarning 
etishmasligi edi.  Shu bilan bir vaktda kishlok jamoasining uz ichida muxim protsesslar yuz 
bermokta edi. İshlab chikaruvchi kuchlarning usishi va ishlab chikarish kurollarining 
takomillashishi natijasida kichikrok oilaning kushi bilan xam xujalik yuritish mumkin bulib 
koldi. Katta oilalar mayda-mayda oilalarga bulinib ketdi; katta oilaga karashli chek erlar xam 
parchalanib ketdi; bunda tungich ugilga ukalariga karaganda er kuprok ajiratib berilar edi. Oddiy 

 
125
jamoachilarning bir kismini xoavayron bulib, jamoaning ancha boyrok azolariga karm xoliga 
tushib kolar edi. Jamoa ichida ekspluotatorlar katlami bunёdga kelar edi, bularning juda kup 
molxayvonlari va mexnat kurollari bulib, xonavayron bulgan jamoachilarni ekspluatatsiya kilar 
edilar. Bularning xammasi okibat natijada feodal karamligi munosabatlarning urnatilishiga olib 
kelar edi. 
  Madaniyatning ravnak topishi.  Gupta davlati davridagi madaniyat avvolo, klassik 
monumental arxitekturaning rivojlanishi bilan tavsiflanadi, bu davrda juda kup ibodatxona va 
saroylar kurilgan edi gupta davrida kurilgan binolarning kupi keyinchalik xorijiy istilochilarning 
Xindistonga kelgan xujumlari natijasida vayron kilib tashlangan edi. Lekin xar xolda usha 
davrda saklanib kolgan bazi bir binolarga karab, ularning juda moxirlik bilan kurilganligi 
tugrisida tasavvur xosil kilish mumkin. Masalan, baxayvat yaxlit toshlarning ichini gor kilib 
uyib ishlangan Ellara va Ajanta ibodatxonalari ushanday kurilishlar jumlasidandir. 
İbodatxonalar ichida kadimiy xind va budda afsonalaridan olib ishlangan xaykallar beixoya kup 
bulib, bularda kishilarning figuralari ifoda etilgan. Bu figuralar uzining gualligi va ulugvorligi 
bilan kishini xayratda koldiradi. İbodatxona devorlari xilma-xil suratlar bilan bezatilgan. Gupta 
davridagi rassomlar va ustalar metallga pardoz berishda yuksak sanat chukkilarini egalladilar. 
Bizning zramizdan avvalgi IY asrning oxiri va Y asrning boshlarida kuyma temirdan ishlangan 
ustun xozirga kadar Dexlida saklanib kelmokda, u kariyb bir yarim ming yil davomida 
ochiklikda jazirama kuёsh va ёmgirlar ostida kolib kelishiga karamay, uni xatto zang xam 
bosgan emas.  
Gupta davrida xind fani katta muvaffakiyatlarga erishdi. Bir kancha xind munajjim 
(astronom)ningnomi Xindistondagina emas, uning tashkarisidayam mashxur edi. Bular orasida 
Y-YI asrlarda yashagan, grek fani va astronomiyasi bilan tanish bulgan Aryabxata, 
Varaxamixira va Braxmagupta ayniksa ajiralib turadi. Xindistonda bu davrda tibbiёt, ayniksa 
utgiёxlar bilan davolash juda rivoj torgan edi. 
 Adabiёt, poeziya va dramma soxasida Gupta davri uzidan keyingi kupgina avlodlar 
uchun taklid bulib xizmat kiladigan juda yuksak namunalarini koldirdi. IY asr oxiri va Y asrning 
birnchi yarimida utgan genial xind shoiri Kalidasaning asrlari ayniksa katta axamiёtga ega buldi. 
Kalidasa kaxromonlik temalarida bir nechta doston xamda mifolgik va tarixiy tealarda kup 
dramalar  ёzdi. “Alkishlangan Shakuntala” dramasi aёniksa katta dong kozondi, bu asarda 
nixoytda nazokatli va shu bilan bir vaktda uz yulida uchragan juda ogir mashakkatli tusiklarni 
enga olgan mushkin jasoratli oddiy xind aёlining ajoyib obrazi berilgan. Bu asar Garbiy 
Evropaga 1789 yilda malum bulishi bilanok kadimiy xind adabiёtiga juda katta kizikish uygotdi. 
Kalidasa uz kaxromonlarini kisman klassik kitob tilida-sanskritda, kisman turli maxalliy 
laxjalarda gapirtiradi, bu esa usha davrdagi Xindiston axolisining etnik jixatdan xilma-xil 
bulganini kursatadi. Kalidasaning asrlari xozirgi vaktda dunёdagi asosiy tillarning xammasiga 
tarjima kilingan. 
  Xind dinining evolyutsiyasi. Gupta zamonida xindlarning xukmron dini braxmanizm 
bulib, bu dini achta asosiy xuda-Braxma, Vishnu va Shiva bor, der edi; bu xudalar tadiat 
kuchlarining barcha turlituman forma va kurinishlarining ifodasi edi, odamlar, xayvonlar, 
usimliklar, xar xil jonsizx narsalar- sanamlar va xokazolar iloxiylashtirilar edi. Braxmanizmning 
dabdabali marosimlari va kushli koxinlari bulib, bu koxinlar nasldan-naslga utadigan aloxida bir 
tabka edi. Birok braxmanizm bilan bir katorda uning uning uz ichidan boshka bir din - buddizm 
xam paydo bulib, kup tarfdor ortirdi (bu din eramizdan oldingi Y asrdaёk paydo bulganedi). Bu 
vaktlar buddizm eng kadimgi din bulmish braxmanlar dinini xatto engaёtgandek xam bulib 
kuringan edi. Gupta podsholarining kupi buddizmga xomiylik kildi. Birok, pirovardida, 
braxmanizm engip chikdi, lekin shu bilan birga u yangi tus -xinduizm tusini buldi. YI va YII 
asrlarda uzil-kesil tashkil topgan xinduizm uzining kupdan-kup eski majusiy xudolarini 
batamom saklab koldi. Lekin shu bilan birga, u buddizmdagi diniy falsafaning bazi 
elementlarini, uning ёmonlikka karshilik kilmaslik, tarki dunё kilish, kishi ulgandan keyin 
jonning boshka kishi ёki boshka narsaga utishiga ishonish va xokazolar tugrisidagi talimotini 

 
126
xam uziga singdirib oldi. Buddizm dini Xindiston tashkarisida-Xitoyda, Xindi-Xitoyda, 
İndoneziyada, shuningdek, Mugulistonda, Tibetda va kisman Urta osiёda (Turkistonda) keng 
tarkaldi. Xindistonning uzida buddistlar xiyla oz koldi. 
  Gurpta davlatining tugashi. Xarsha davlati.  Gupta davlati YI asrning boshlariga kelib 
tugadi. U Y asrdaёk tushkunlikka uchray boshlagan bulib, buning asosiy sababi mexnatkash 
ammo xavolining ogirligi edi. Xukmron sinflar xaddan tashkari zeb-ziynat ichida yashadi, 
dexkonlarga ogir soliklar solindi, ular uzlari etishtirgan xosilning kup kismini solikka tulashga 
majbur edi; axoli davlat foydasiga uzluksiz ravishda turli xil ishlari bajarishga majbur kilindi-
mana shularning xammasi xind dexkonlarini xoldan ketgazdi va kishlok jamoalari ekonmikasini 
vayron kildi. Mexnatkashlar urtasida norozilik tugilganligi alomatlari Gupta zamonidan kolgan 
adabiy ёdgarlarda kup uchraydi. Gupta podsholigiga uzil-kesil zarba bergan narsa kushmanchi 
eftalitlar,yani ok gunnlarning bostirib kirishi buldi, ular Y asrning oxiri- YI asrning boshlarida 
Shimoliy chegarani ёrib utib, Shimoliy Xindistonning kupgina shaxar va kishloklarni nixoyatda 
vayron va xarob kilib tashladi. 530 yilda ok kunnlar podsho Guptaning vassali roja Yasodxarma 
tomonidan tor-mor kilindi.  
  Gunnlarni engannan keyin, Yasodxarma Gupta dinastiyasiga itoat kilishdan bosh tortib, 
uzi maxaroja invonini oldi. Lekin unga Gupta davlati territoriyasining fakat bir kismigina 
buysindi. 
  YII asrning boshlarida    X a r s h a   (606-647) davlati birmuncha vaktgacha 
yuksalib bordi. Xarsha Kanauja knyazligining roja edi, sungra butun Shimoliy Xindistonni uziga 
buysindirdi. Xarsha davlati Gang darёsi vadiysi bulib Sharkiy Panjobdan to Bengaliy 
kultigigacha bulgan territoriyani uz ichiga oldi. Markaziy Xindistonning knyazlari xam 
Karshaga vassal karamlikda edi. Xammasi bulib 40 tacha knyaz unga karam edi. Xarsha 
imperiyasi uzok umr kurmadi. Uning xokimiyati feodallashuv protsessining kushayishi, uz 
vassalari- rojalar kudratining tobora ortib borishi natijyasida zaiflashdi; bu rojalar pirovardida 
butunlay mustakil bulib olib, markazga itoat kilmay kuydilar. Xarsha vafotidan keyin uning 
davlati parchalanib ketdi. Uzok vaktgacha Xindiston chet el boskinchilariga karshilik 
kursatalmaydigan tarkok bir mamlakat bulib keldi. Kanauj shaxri  xali YIII-X asrlarda xam 
Shimoliy Xindistonning poytaxtlik axamiyatini saklab kolgan edi,  amma uning maxarajlari 
mana shu yuz yilliklar davomida Xindistonga doimiy ravishda xujum kilib kelaёtgan tashki 
dushmanlarning shimolida yashovchi turli xildagi kabilalarning boskinini kaytarish urniga, 
kuprok Xindistonning ichidagi uz rakobatchilariga karshi kurash olib borish bilan ovora 
buldilar.  
  Feodal munosabatlarining yanada rivojlanishi. YI-YII asrlarda Xindistonda feodal 
munosabatilar yanada rivojlandi. Feodallashuv protsessining tezlashuvida Shimoliy 
Xindistonning (Gupta podsholari davlati kulagandan keyin va ikkinchi marta Xarsha davlati 
tugaganidan keyin) siёsiy jixatdan parchalanib ketishi katta rol uynadi. Unlab mayda knyazliklar 
vujudiga keldi, bu knyazliklarning knyazlari yirik er egalari edi, ular kishlok jamoalarini 
uzlariga buysindirib olib, kattik ekspluatatsiya kildilar. Buyuk knyazlar-maxarajalar va vassal 
knyazlar, ularga karam knyazlar -rojalar bular edi. Unisida xam, bunisida xam ularga karam 
professional jangchilar bulib, ularga xarbiy xizmat utaganliklari uchun er uchastkalari inom 
kilinar edi. Jamna bilan Gang darёlari urtasida bu xildagi xind ritsarlari ayniksa kup edi, 
shimoldan xujum kilib bostirib kirish xavfi bu erda ancha kushli edi. Bu erlarda vujudga kelgan 
juda kup sonli ritsarlar tabakasi rajputlar (aynan tarjimasi <>) degan nom 
oldilar. Borib-borib rajputlar kadimiy xarbiy tabaka bulgan kshatriylar bilan aralashib ketdi.  
  Feodal er egaligining rivojlanishida xind ibodatxonalari ancha katta rol uynadi. Xind 
koxinlari juda katta erlarga ega edilar, ularning kullav-kuvvatlashiga  muxtoj bulgan knyazlar 
juda kuplab er ulashib bergshanligi uchun erlar keyingi yuz yilliklarda yanada kupayib bordi. 
Bazi ibodatxonalarning 1000, xatto 1500 kishlogi bular edi.  Jamoachi dexkonlar xosilning katta 
kismini ibodatxonalarga tular edilar va ibodatxonalar ularni sud kilish xukukiga ega edi. 
  Xindistonga arab va turklarning kirib kelishi. Dexli sultonligining tuzilishi. YII 

 
127
asrning oxirida Eron va Afgonistonni bosib olganlaridan keyin, arablar Xindistonga bevosita 
kushni bulib koldi. Bundan tashkari, Xindistonga arablar dengiz bilan, yani Fors kultigi bilan 
borib, Xindistondagi Sind mamlakatini bosib oldi. Lekin oradan bir necha yil utgach, arablar 
Xindistondan butunlay sikib chikarildi. İslom dinining targib kilinishga xindlar dushmanlik 
nazari bilan karadi, chunki islom dinini ular chet ellik boskinchi va tolonchilar dini deb 
xisobladi, xinduizm esa islom diniga karshi <> din edi.  
  Musulmanlar xujumi fakat XI  asrning ikkinchi yarimidagina kaytadan boshladi, bu 
safargi xujum ilgarigi xujumdan kattik buldi. Bu xujum uchun eng asosiy zamin tugdirib bergan 
narsa shu buldiki, kushli va urushkok turk-eron davlati -Gazanaviylar davlati vujudga kelgan edi 
(Bu davlatning  nomi poytaxt bulmish Gazna shaxrining nomidan olingan edi). Sulton Maxmul 
Gaznaviy (998-1030) sharkiy Eron va Afgoniston erlarni,yani Buxoroni xam uz kul ostiga 
kiritib oldi. 
  Podsholik davri mobaynida u, shimoliy Xindistonga un etti marta yurish kildi. Xindiston 
shaxarlari musulmonlar tomonidan nixoyat darajada kattik talandi. Maxmud Gaznaviy bu 
yurishlardan shimolga un mingshlab erkak va aёllar asir kilib xaydab ketdi, mamlakatni, ayniksa 
xind ibodatxonalarini talab, karvon-karvon oltin, kumush va kimmatbaxo toshlar olib ketdi. 
Gazna shaxri muxtasham binolar bilan bezaldi, bu binolarning kupini Xindiston ustolari solgan 
edi. 1030 yilda Maxmud Gaznaviy ulgan vaktda uning imperiyasi Amudarё kirgoklaridan tortib 
to Gang darёsigacha borgan, butun Xind darёsi xavzasini xam uz ichiga olgan edi. Lekin uning 
poytaxti Xindistondan tashkarida edi. Xindiston Maxmud Gaznaviy uchun buysindirilgan bir 
viloyatgina edi. Shunday bulsa-da, Xindistonning shimoliga juda kup musulmanlar -
xurosonliklar, turk va afgonlar borib urnashdi. Shimoliy-Sharkiy Xindiston (xozirgi Pokiston) 
axolisining bir kismi islom dinini kabul kilib, bora-bora istilochilar bilan aralashib ketdi.  
  XII asr oxirlarida Xindistonga Gazna istilochilari ikkinchi marta xujum kildi. 1175 yilda 
Gazna xokimi Muxammad Guriy Panjobga bostirib kirib, uni egallagach, sharkka karab silzishni 
davom ettirdi. 90 yillarda u Jamna bilan Gang darёlari urtasidagi butun erlarni, sungra esa 
Bengaliyni bosib oldi, Guriy vafotidan (1206 yildan) keyin uning noibi Kudbiddin Oybek 
Gaznadan ajralib chikib, Xindistonning shimolida (xozirgi Xindiston respublikasining poytaxti 
Dexlini markaz kilib) mustakil davlat duzdi. Yangi davlat poytax shaxari nomi bilan  
D e x l i   s u l t o n l i g i  deb britiladigan buldi.