Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet16/16
Sana19.02.2017
Hajmi5.01 Kb.
#751
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16

IX-XI ASRLARDA GERMANİYa 
 
REJA: 
 
 1. 
Feodallashuv protsessi. 
 2. 
Saksoniyliklar sulolasining idora etila boshlashi. 
 3. 
Otton I idora kilishi. 
 
 843 
yilda Verdenda bulgan taksimotga muvafik “Sharkiy Frank erlari” 
Lyudovik nemisga utdi. Aslida bu erlar bir necha kabilaviy knyazliklarning, 
gertsoglarning erlari edi. Gertsokliklar shimoldan janubga karab kuyidai tartibda 
joylashgan edi: Saksoniya, Frankoniya, Shvabiya, Bavariya, Lotaringiya. 
  Reynning 
narigi 
tamonidagi 
erlarida 
feodallashuv 
protsessi 
Frantsiyadagiga  karaganda  sustorok  buldi.  Jamoalarga  -markalarga  uyushgan 
erkin  dexkonlar  uzok  vaktgacha  uz  mustakilliklarni  saklab  keldi. 
Krepostnoylashtirish  yulidagi  urinishlarga  dexkonlar  katta  kuzgolonlar  kutarish 
bilan  javob  berdilar.  Shunday  katta  kuzgolonlarning  biri,  masalan, 841-842 
yillarda  Saksoniyada  bulib,  u  “Stelling”  degan  nom  bilan  mashxurdir.  Bu 
kuzgolon dexkon jamoalarining ittifoki bulib, bu ittifok eski majusiylig boyrogi 
ostida  ish  kurgan  edi,  bu  ittifok  xam  kelgindi  Frank  zodagonlarga,  xam 
maxalliy saks zodagonlariga karshi karatilgan edi.  
 X-XI  asrlarda  feodallashuv  ancha  muvaffakiyat  kozondi.  Marka 
(jamoa)  tushkinlikka  yuz  tutdi.  Dexkonlarning  ilgarigi  chek  erlari  -gufa-
maydalanib  bordi.  Xususiy  mulkchilikning  rivojlanishi  orkasida  er  kuldan-
kulga  uta  boshladi.  Dexkonlarning  bir  kismi  uz  eridan  ajrab  feodal  er  egala 
karam bulib koldi. 
  Kommendantsiya  -uzini  kudratli  kushnisining,  yirik  er  egasining 
xomiyligiga topshirishi.  
  İmmunitet -er egasining davlat funktsiyalarini olib borishi va tevarak-

 
155
atirofdagi axolini sud kilishi, Reyn buyidagi cherkov erlarida juda xam avj olib 
ketgan  prekariylik  munosabatlari X-XI asrlarda  Reynning  narigi  tomonida 
tobora tez-tez uchrydigan buldi. Germaniyada katta er egaligining avj olishida 
kirol  xazinasiga  karashli  erlarning  talan-  toroj  kilinishi  katta  rol  uynadi, 
Karolinglarning  keyingi  kushsiz  kirollari  bu  erlarni  uz  kullarida  saklab 
kololmadi. Shu bilan bir vaktda, german feodallarining  sharkda slavyanlar va 
vengralarga karshi, janubda italiyaga karshi olib boraёtgan urushlari kengaygan 
sari, Germaniyada ritsarlik xam tobora zur berib avj oldi. 
  Germaniyada feodal munosabatlar rivojlanishining uziga xos xususiyatlari 
sifatida  cherkov  erlarida  tashkil  topgan  fogt  deb  ataladigan  er  egaligi  keng 
tarkalgan, dastlab fogtlar cherkovda xizmat kilib, xarbiy va sudyalik vazifalarini 
ado  etgan  va  buning  evaziga  cherkov  erlarinng  bir  kismini  foydalanish  uchun 
olgan  keyinchalik  bu  erlar  nasldan-naslga  utib  feodal  erga  aylangan,  fogtlar 
esa feodal bulib kolgan. Katta feodallar gertsog va graflar X asrning boshlarida 
Karalinglarning Germaniyada xech kanday axamiyatga ega byuulmay kolishiga 
erishdi.  Lekin  X  asrning  urtalarida  Germaniyada  kirol  xokimiyati  kushaya 
boshladi.  Buning  sabai  shu  ediki,  bir  tomondan,  eng  kushli  gertsoglardan  biri 
kiro  bulib  oldi,  uning  gertsoglik  territoriyasi  kirol  xokimiyatining  axamiyatini 
yanada  oshirish  uchun  malum  bir  moddiy  baza  bulib  xizmat  kildi.  İkkinchi 
tomondan, X-XIII asrlarda  german  feodallari  tomonidan  uzok  vakt  olib 
borilgan  uzluksiz  va  katta  boskinchilik  urushlari  natijasida  Germaniyada  kirol 
xokimiyati malum davrgacha kushayib bordi.  
  Urushlar feodallar kushini birlashtirishni  talab kilar edi. Kirol esa ularga 
feodallar  lashkarining  sarkardasi  sifatida  zarur  edi.  Bu  narsa  ularni  kirolga 
buysinishga majbur kildi.  
 919 yili feodal zodagonlar Saksoniya  gertsogi Genrix I kushbozni kirol 
kilib saylaydi. U Saksoniyaliklar dinastiyasiga asos soldi, bu dinastiya 1024 yili 
idora kildi. 
  Genrix I zamonida Germaniyada kirol xokimiyati juda avj oldi. Saksoniya 
gertsogligi  eng  katta  gertsoglik  bulib,  Germaniyaning  butun  Shimoliy  kismini 
egalladi. Bu erda erkin dexkonlar (frimeng, freyman) anchagina saklanib kolgan 
bulib, bulardan kisman otlik, kisman piёda xarbiy lashkarlar tuzildi. Shu tufayli 
Saksoniya  gertsogligi  boshka  gertsoglarga  nisbatan  ancha  mustakill  gertsoglik 
edi.  Genrix I keng  mikёsda  agressiv  tashki  siёsat  yurita  boshladi,  uning 
territoriyasi  garbga,  sharkka  karab  kengaytirildi.  Frantsuz  Karolinglarining 
zaifligidan  foydalanib,  Genrix I ulardan  Lotaringiya  tortib  oldi.  Sharkda  esa 
Elba  darёsi  buyida  yashagan  garbiy  slavyanlarga  karshi  agresiya  boshladi. 
Genrix I Elbadan  utib  lyutichlar  eriga  bostirib  kirdi.  Nemislar  slavyanlarning 
Branibor kalasini bosib oldi va unga Brandenburg degan nom berildi Genrix I 
shakda  slavyanlardan  tashkari 933 yili  Merzeburgga  yakin  joyda  vengraga 
kattik zarba berdi. 
  Genrix I ning  ugli  Otton I (936-973) kirol  xokimiyatini 

 
156
mustaxkamlashni davom ettirdi. U dastavval boshka gertsoglar ustidan nazoratni 
kushaytirda.  Kirol  tasirini  butun  mamlakatga  ёyishning  ikkinchi  bir  usuli 
sistemasi  buldi.  Otton I cherkov  bilan  dustona  aloka  bogladi.  U  episkoplarga 
keng  mikёsda  immunitet  xukuklar  berdi,  erlar  ulashdi.  Episkoplarni  uzlari 
tayinlardi.  Cherkov  erlaridan  keladigan  daromatlaridan  kirol  xazinasiga 
kupdan-kup xissalar ajratildi.  
  Otton I otasining  agressiv  tashki  siёsatini  davom  ettirdi.  Slavyanlarga 
karshi  kurashib  erlarni  nemis  kolonistlariga  ulashdi.  Majburiy  suratda 
xristianlashtira  boshladi. 955 yili  Lexa  darёsi  buyidagi  vengrlarga  yana  zarba 
berishga  muvaffak  buldi.  Xristianlikni  kabul  kildi.  Lekin  Otton I  asosiy 
etiborini sharkka emas, balki İtaliyaning janubiga karatdi, chunki İtaliya german 
imperiyasining “dunёga xokim bolish” rejalarida asosiy urin tutdi.  
  Shimoliy İtaliya feodallarining uzaro urush-janjallariga aralashib, Otton 
I  İtaliyaga 951 yili  kushin  tortib  bordi.  Paviya  shaxrini  egalladi.  Provans- 
İtaliya kiroli Lotarning beva kolgan xotini Adelgeydaga uylandi. Germaniyaning 
İtaliya  siёsati  ana  shundan  boshlandi. 961 yili  Otton I İtaliyaga  yana  yurish 
kiladi.  Bu  safar  uni 22 ёshli  papa  İoann XII ёrdamga  chakirgan  edi,  uz 
vassallari  rim  baronlari  xavf  solaёtgan  edi.  Otton I Rim  feodallarini  bostirib, 
papani  taxtga  utkazdi.  Bunga  minnoddorlik  bildirib,  papa 962 yil  boshida 
Ottonga  imperatorlik  tojini  kiygizdi.  Yangi  imperiyaga  “Mukaddas  Rim 
imperiyasi”  debnom  berildi.  Shunday  kilib,  imperator  İtaliya  bilan  tamomila 
ovora bulib kolib, Germaniyaning ichki ishlaridan ancha chetlashib koldi.  
  Otton I ning  ugli  va  nevarasi  Otton II, Otton III xam  butunlay 
İtalaiyaning siёsat bilan band buldi. U Neopol bilan Parentni bosib oldi. Lekin 
983  yili  arablar  bilan  bulgan  dengiz  janglarining  birida  maglubiyatga  uchrab, 
Ravennada  ёsh  ulib  ketadi.  Otasi  ulganda  Otton III 3 ёshar  bulib  onasi 
Feofaniya regentsha buldi.  
 983 yili  polab  slavyanlari  bodrichlar  va  lyutichlar  german  feodallariga 
karshi kuzgolon kutaradi, undan keyingi yillari ular nemislarni Elba darёsining 
narigi tomoniga surib chikardilar. 
 997 yili  Rimda  Otton III ga  karshi  fitna  uyushtiriladi.  Fitna  fosh  etildi, 
katl  etildi. 1001 yili  Otton III Germaniyadan  İtaliyaga  butunlay  kolish  uchun 
Rimga  keladi.  Kuzgolonchilar  Ravennaga  boradi, 1002 vafot  etdi.  Saksoniya 
sulolariga  mansub  bulgan  oxirgi  imperator  Genrix II (1002-1024) ancha 
ixtiёtkorlik  bilan  siёsat  yurgizdi.  U  İtaliyadagi  katta  feodallar  va 
shaxarliklarning uziga karamligi bilan kifoyalandi. Uzi esa Germaniyada yashab 
germaniya gertsogligini uziga itoat ettirishga xarakat kildi. 
 1024-1125 yillar davrida Germaniyada ikkinchi bir maxaliy dinastiya-
Frankoniya gertsogligi davri boshlandi.  
  Konrad II (1024-1039), Genrix III (1039-1056) dastavval ritsardarga 
suyandi. 1034 yili  Konrad  Burgundiya,  Pravonsni  kushib  oldi.  Genrix III 

 
157
Chexiya knyazi Brjetislavni uziga vassal tarzida karam kilib oldi (1041). 
  Lekin  Frankoniya  dinastiyasi  idora  kila  boshlagan  davrida  imperiyaning 
yuksalishi va markzlashtirish soxasida erishilgan bazi muvaffakiyatli dunёviy va 
ruxoniy  zodagonlar  urtasidagi  kurash  natijasida  barbod  buldi.  Genrix III ning 
ugli Genrix IY  zamonida (1056-1106) imperator bilan papalar urtasida uzok 
davom etgan kattik kurash boshlandi. Genrix IY Saksoniyani buysindirishni uz 
oldiga siёsiy vazifa kilib kuy  di. 1073-1075 yillarda  Saksoniyada  maxaliy 
feodallar, dexkonlar kuzgolonga chikdi. 
  Eslatma izox: 
   
  Salax-ad-Din (1138-1193) kelib  chikishi-kurd.  U  Egiped  xalifi 
sorayida xizmat kilib asta-sekin obrusini oshirdi va xalifaning ulimidan sung 
davlatga  kush  bilan  xukumatni  uz  kuliga  oldi.  Sungra  u  Mesopatamiya  va 
Suriyani  bosib  oldi  va  barcha  musulman  xukmronlari  orasida  eng  kudratlisiga 
aylandi. Salaxaddin salibchilarga djixat -jarё etdi. 
   
 
 
 
XI-XY ASRLARDA ChEXİYa 
 
REJA: 
1.   XII-XIII asrlarda Chexiyaning ijtimoiy-iktisodiy tarakkiёti. 
2.   Chexiyada nemislar mustamlakasi. 
3.   Chexiya kirollari va imperiyasi. 
4.   Lyuksemburglar sulolasining xokimiyatga kelishi. 
5.   İjtimoiy va milliy ziddiyatlarining keskinlashishi. 
6.   Yan Gus va uning talimoti. Gusyailarning urushi, axamiyati. 
 
   XII-XIII  asrlarda  Chexiyaning  sotsiyal  ixtisodiy  tarakkiёti.  X-XI 
asrlarda  uzil-kesil  rasmiylashgan  Chexiya  davlati, XII-XIII asrlarga  kelib, 
Evropaning boshka mamlakatlariga uxshash feodal mamlakatga aylandi.  
  Korol  drujinachilari  lexlar  va  vladiklarning  eski  zodagon  silalari  bilan 
birlashib, feodal tipidagi katta va ancha mayda er egalariga aylandilar. 
Ular mamlakatdagi erlarning katta bir kismini bosib oldilar. Ularning er-
mulklarida krepostnoylar birinchi navbatda kuliga er berilgan kullardan tashkil 
topgan  krepostnoylar  (otroklar  ёki  erksiz  dexkonlar)  ishlardilar.  Feodallar 
dexkonlar  axolisini  sud  kilish  muddaosida  koroldan  juda  katta  jinoyatlardan 
tashkari  jinoyat  uchun  immunitet  xukuklar  olardilar.  Chexiyada  oliy  tabaka 
feodallar, p a n l a r (jupanlar, yani kabila boshliklari nomidan kelib chikkan 
suz) kuyi tabaka feodallar -v l a d i k a l a r (dastlapki paytlarda vladika deb, 
katta  patriarxal  iolalarni  aytilardi)  deb  atalardi.  Umuman  olganda,  panlar-

 
158
baronlar  va  vladikalar-ritsarlar  imtiёzli  toifa-shlyaxtani  tashkil  kilardilar 
(shlyaxta “lexi” -”zodagon uruglar” suzidan kelib chikkan). 
  Sobik  erkin  jamoachi  dexkonlardan  chikkan  karam  dexkonlar  kullardan 
tashkil  topgan  krepostnoylarga  asta-sekin  kelib  kushildilar.  Bunday  karam 
dexoknlar boshkacha nom - s e d l ya k l a r degan nom bilan atalardi, bu 
nom  esa  frantsuzcha  “villanlar”  degan  suzga  tugri  keladi.  Vakt  utishi  bilan 
sedlyaklar  pomesteni  tashlab  ketish  xukukidan  maxrum  edilar.  Ular  muayyan 
(kesib  kuyilgan)  barshchinani  ado  etib,  oldindan  belgilab  kuyilgan  obrok  xaki 
tulradilar. Ammo XIII asrning to oxirigacha va va kisman xatto XIY asrda xam 
Chexiyada  erkin  dexkonlar - d  e  d  i  ch  l  a  r  tabakasi  xali  ancha-muncha 
saklanib kolgan edi. Dedichlar eski vorislik (dedich) xukukiga kura, uzlarining 
jamoachilik  tartib  koydalarini  tamomila  saklab  kolgan  va  asosan  sud  buyicha 
feodallarga  karam  edilar  (lekin  bu  sudga  ularning  kilgan  barcha  ikir-chikir 
gunoxlari  va  ayb  ishlari  kirmasdi,  albatta).  Dedich  xukukiga  kura.  Dexkonlar 
uzlariga  karashli  er  uastkalarining  meroxurlar  xisoblanardilar.  Feodal  muayyan 
mugdarda xak tulamay turib, ularni  utirgan erlaridan xaydab yubora olmasdi. 
Bu  kategoriyadagi  dexkonlarning  majburiyatlari  muxim  bulib,  ular  urf-odat 
buyicha  belgilanib  berilardi,  xamda  chinakam  krepostnoylar  dexkonlar 
utaydigan majburiyatlarga nisbatan ancha-muncha engil edi. Birok XIII-XIY 
asrlarda  dedichlar  soni  tezda  kamaydi.  Yirik  dunёviy  va  ruxoniy  er  egalarai 
dedichlarning jamoa erlarini xam tortib olib kuydilar. 
  Nemis  kolonizatsiyasi.  Urta  asr  Chexiyasining  ijtimoiy-iktisody 
tarakkiёtida  nemis kolonizatsiyasi juda katta rol uynadi. XII va ayniksa  XIII 
asrda  Chexiya  korollari  va  chek  panlari  uz  daromatlarni  kutarish  maksadida 
german  kolonistlarini,  yani  nemis  dexkonlari  bilan  xunarmandlarini  uz 
mulklariga  keng  jalb  etdilar.  Ayni  vaktda  Chexiya  korollari  xizmatga  taklif 
etgan  va  ulardan  yirik  er-mulklari  olgan  kupgina  garman  feodallar  xam 
Chexiyaga  kirib  kelaverdilar.  Nemis  monastirldari  Chexiyada  katta 
kolonizatorlik  faoliyatini  olib  bordilar.  Chexyaidagi  nemis  kolonizatsiyasi,  uz 
xarakteri jixatdan boshka slavyan erlaridagi nemis kolonizatsiyasidan ancha fark 
kilardi.  Chexlarning  rivojlangan  feodal  davlatiga  tuknash  kelgan  nemislar  bu 
erga  asta-sekin, “tinch”  uyl  bilan  kirdilar  va,  asosan,  shaxarlarga  sukilib 
kirdilar. Ammo kup nemis dexkonlari Chexiya kishloklariga xam  kushib kelib 
joylashdi.  Nemis  kolonizatsiyasi  natijasida  chex  panlarning  daromatlari  ancha 
oshdi. Chexiyadagi nemis kolonistlarining uzlari bir kancha joylarga eng yaxshi 
erlarni  olib,  katta  boylikka  ega  buldilar.  Kisman  kolonistlar  uzlari  bilan  birga 
malum  xujalik  tajribaga  ega  bulgan  va  tkkomillashgan  texnikani  olib  keldilar, 
bu  texnikani  kelajakda  maxalliy  axoli  xam  urganib  oldi.  Nemis  xunarmantlari 
va  konchilari,  Chexiyaga  kushib  kelib,  mamlakatda  ishlab  chikarish  kuchlarini 
ustirishga, jumladan konchilik ishni rivojlantirishga xam ёrdam berdilar. Ammo, 
xullas  kilib  aytganda,  nemis  kolonizatsiyasi  ixtisodiy,  siёsiy  va  madaniy 
soxalarida  chek  xalki  oshiga  katta  mushkillik  keltirdi.  Ajnabiy  kolonizatsiya 

 
159
okibatida  Chexiyada  milliy  zulm  avj  oldiki,  bundan  chex  axoli  ommasi 
(shaxarliklar  va  dexkonlar)  azob-ukubat  chekdi.  Kolonizatsiya  mamlakatda 
kelgindi,  begona  va  xatto  uz  “faterlandi” - Germaniyaga  kungil  kuygan 
dushman  axoli  istikomat  kiluvchi  ashxarni  vujudga  keltirdi.  Shaxarlardagi 
kelgindi nemis savdogarlari va xunarmandlari maxaliy chex axolisiga, yani chex 
xunarmandlari  va  mayda  savdogarlariga  karaganda  imtiёzlirok  xolatda  kun 
kechirardilar.  Nemis  kolonistlarining  kishloklarga  kuyundek  okib  kelishi  kam 
erli  chex  dexkonlari  sonining  usishiga  va  pomeschiklarga  tulanadigan  feodal 
tulovlarning  kupayishiga  sababchi  buldi.  Pomeschiklar  krepostnoylar  tasarruf 
kiladigan  erlaridan  undiriladigan  daromatlarini  kolonnistlarning  erlaridan 
unadigan  daromadlar  darajasiga  etkizishga  intilardilar.  Tili  va  urf-adotlari 
jixatidan  erli  axoliga  begona  bulgan  kelgindi  nemisfeodallarning  maxalliy 
pomesyaiklar  bilan  kushilishi,  chex  dexkoni  uchun  feodal-krepostniklik  ogir 
zulmini yanada kushaytirib yubordi. Chexiyadagi kolonizatsiya jaraёni natijasida 
ikki xalk vujudga keldi, bular orasida kkelgindi nemis xalki maxalliy chexlarga 
karaganda ancha imtiёzli axvolda kun kechirardi. Ravshanki, bunday ziddiyatli 
axvol  chexlar  noroziligini  tugdirmay  iloji  yuk  edi.  Mamlakatda  feodalizm 
yanada  rivojlanishi  va  tovr-pul  munosabatlari  usishi  bilan,  Chexiya 
shaxarlarida  milliy  chex  elementlari  tarkib  topishi  va  Chexiya  kishloklarida 
ijtimoiy munosabatlari keskinlashishi bilan bu norozilik tobora ortdi.  
  Chexiya  korollari  va  imperiya.  Germaniya  imperiyasi  sistemasidagi 
Chexiya  (Bogemiya)  korollig  xam  ziddiyatli  bir  axvolni  boshidan  kechirardi. 
Chexiya  korollari  imperatorning  vassallari  edilar.  Durust,  Germaniyada 
imperatorlik  xokimiyati  tushkinlikka  uchrashi  bilan  Chexiya  korollari 
imperiyaning  boshka  yirik  knyazlariga  uxshash,  aslida  mustakil  xokimlarga 
aylandilar.  Fridrix II Shtaufen  zamonida  va XIII asrning  ikkinchi  yarmidagi 
xokimiyatsizlik davrida Bogemiya korollarining axvoli ayniksa kulay buldi. Bu 
vaktda Chexiya koroli knyaz -kurfyurst xukukini oldi. Uning uzi chex panlari 
seymi tomonidan saylanib, ichki idora ishlarida tula mustakillikka ega buldi.  
  Ammo,  ikkinchi  tomondan,  Chexiya  korolining  imperiya  bilan  alokasi 
xam,  german  kolonizatsiyasining  Chexiya  milliy  manfaatlari  uchun,  axir 
pirovardi,  goyat  darajada  zararli  bulib  chikishiga  sabab  buldi.  Chexiya  koroli 
saroyining  uzida  va  chex  panlarining  saroylarida  ochikdan-ochik 
germanlashish  alomatlari  kurildi.  Chex  feodallari  va  saroy  aёnlari  nemis  tilini 
urganib  oldilar,  nemis  kiyimini  kiyib  yuradigan  buldilar  va  xokazo,  chex 
feodallari  va  saroy  aёnlari  chex  xalkidan  shu  kadar  begonalashdilarki, XIII 
asrda  chexiyaga  kelib  ketgan  anjabiylar  Chexiya  tugrisida  u  ikki  millatli 
mamlakatlar,  deb  ёzdilar.  Zodagonlar  -saroy  aёnlari  va  feodallar  -nemis 
tilida  suzlashib,  xamma  narsada  nemislarga  taklik  kilardilar;  shaxarliklar-
meshchanlar  va  dexonlardan  iborat  oddiy  xalk  chex  tilida  gaplashib,  uzining 
eski urf-odatlari va milliy kiёfasini saklab koldi.  
  Ammo  Chexiya  bilan  Germaniya  ittifoki  (uniyasi)ning  yana  bir  salbiy 

 
160
tomoni  xam  bor  edi.  Chexiya  korollari  ichki  german  uzora  urushlari  va 
fitnalarga tortilgan edilar; Chexiya korollarining uzlari imperatorlik toj-taxtiga 
davogarlik  kilaridlar,  bazan  ular  boshka  german  feodallari  bilan  birgalikda 
slavyan xalklariga karshi uyushtirilgan yurishlarda shaxsan katnashardilar. 
  Urta  asr  Chexiyasining  eng  yirik  korollaridan  biri  bulgan  Pshemisl II 
(1253-1278) ning xukmronlik kilishi bu jixatdan xarakterli misoldir. Pshemisl 
II  Chexyai  korolligini  kup  kabilali  juda  keng  davlatga  aylantirdi.  U 
Chexiyaning  uzida  tashkari,  yana  Avstriya,  Shtiriya,  Karintiya  va  Kraynani 
egallab,  to  Adriyatika  dengizining  janubigacha  siljib  borgan  edi.  Bu  erlarning 
bir  kismi  slavyanlarga,  bir  kismi  nemislarga  karashli  edi.  U  boshka  german 
feodallari  bilan  birgalikda 1254 yilda  pruslar  bilan  litvaliklarga  karshi  salib 
yurishida  katnashdi.  Shu    sababli  keyinchalik  Prussiya  poytaxti  bulib  kolgan 
Kenigsberg (“Korol togi”) shaxri korol Pshemisl II sharafiga ana shunday deb 
atalgan edi.  
  Pshemisl II german  imperatorligiga  uz  nomzodini  kuygan  edi.  İmperiya 
knyazlari boshka nomzodi -Rudolf Gabsburgni imperator kilib saylaganlaridan 
keyin  Pshemisl II imperatorga  len  kasami  berishdan  bosh  tortdi.  Bu  esa  uni 
gabsburglar va boshka german knyazlari bilan urush kilishga olib keldi. Urush 
natijasida  Pshemisl II Chexyaidan  tashkaridagi  barcha  mulklarini  kuldan  boy 
berdi, ana shu vaktdan boshlab bu mulklar Gabsburglar kuliga kushdi va bu xol 
Chexiyaning uzidagi korol xokimiyatining obru-etiborini zaiflashtirib kuydi.  
  Lyuksenburglar  dinastiyasining  idora  kilishi.  Karl I  (IY). 1306 yilda 
Pshemislar  dinastiyasi  barxam  topdi.  Uch  yil  davom  etgan  tus-tupolondan 
keyin  panlar  nemis  knyazi  İoann  (chexcha-Yan)  Lyuksenburgskiyni  korol 
kilib  sayladilar.  Yangi  korol  panlarga  ularning  toifaviy  imtiёzlarini 
garantiyalovchi ёrlik berdi. 1310 yildan etiboran Chexiyada episkoplar,  panlar 
va  ritsarlar  shlyaxtasidan  iborat  seym  (chexcha  snem)  muntazam  suratda 
chakirilib  turiladigan  buldi.  Shaxarliklar  (meshchan)larning  vakillari  sezdlarga 
xar  doim  xam  taklif  kilinavermasdi.  Shaxarliklarning  manfaatlariga  taallukli 
masalalar  muxokama  kilingandagina  shaxarliklar  (meshchanlar)ning  vakillari 
seymga  kuyilardi.  Korol  Yan  Lyuksenburgskiy  Chexiyada  xam  yashaydi.  Yan 
Lyuksenburgskiy Frantsiya manfaatlarini kuzlab (uzining Lyuksenburg knyazligi 
buyicha  albatta),  frantsuz  feodallari  bilan  birgalikda  inglizlarga  karshi  Kresi 
shaxri ёnida jang kilgan paytida 1346 yilda xalok buldi. Shunday kilib, yangi 
ajnabiy dinastiya korolining idorasi Chexiyaning siёsiy jixatdan markazlashuvini 
mustaxkamlashda  xech  narsa  bermadi.  Aksincha,  panlar  oligarxiyasi  kushaydi, 
garbiy  german  knyazning  chex  xalki  manfaatlariga  tamomila  ёt  bulgan  siёsati 
uchun ana shu xalkka esa kon yutishga tugri keldi.  
   Yan Lyuksenburgskiyning ugli va ayni zamonida german imperatori Karl 
I (1346-1378) Chexiyada  korol  xokimiyatining  obru-etiborini  kutara  bildi. 
İmperator  sifatida  german  knyazlargia  karam  bulgan  Karl  Chekiyada  uzining 
vorislik  mulklarini    mumkin  kadar  kengaytirishga  xarakat  kildi.  Karl  davrida 

 
161
Chexiya  sostaviga,  Chexiya  (ёki  Bogemiya)  ning  uzidan  tashkari,  Sileziya, 
Brandenburg, Saksoniyaning bir kismi (Lujitsiya) va bazi bir kushni  erlar kirar 
edi.  Karl  Chexiyada  toj-taxtning  vorisi  sifatida  yashagan  chogidaёk,  u  chex 
feodallari  va  chex  shaxarliklari,  kuprok  Praga  shaxari  bilan  yakinlashdi.  Karl 
korol  bulib  olgandan  sung  usib  boraёtgan  chex  sanoati  va  savdosini 
ragbatlantirib, ilgari fakat nemislar foydalanib kelgan imtiёzlarni chexlarga xam 
tatbik  kildi.  Uning  davrida  Praga  juda  usdi,  asosan  Pragaga  kushib  kelib 
joylashgan  chex  xunarmandlari  xisobiga  Praga  atrofida  Novaya  Mesto  degan 
yangi joy usdi. Pragaga uzini-uzi idora kilish xukuki berildi.poytaxt kupgina 
xashamatli  binolar  bilan  boyidi,  Karl I kurdirgan  binolardan  bazilari-  Karl 
shteyn kasri, Eltava darёsi chetiga solingan katta tosh kuprik (Karlov most) vaa 
boshkalar xanuzgacha saklanib kelmokda. 
 1348 
yilda Karl I Praga universitetini tasis etdi, bu universitet Evropadagi 
eng kadimiy universitetlarning biri xisoblanadi. 
  Sotsiyal  va  milliy  ziddiyatlarning  keskinlashishi.  Chexiyada XIY asr 
urtasidan  boshlangan  siёsiy  yuksalish  mamlakatning  iktisodiy  yutiklarni  aks 
ettirardi. Bu vaktga kelib Chexiya iktisodiy jixatdan goyat darajada rivojlangan 
mamlakat  xisoblanardi.  Chexlarning  kumush  konlari,  movut  tukishi,  surp 
sanoatining  rivojlanganligi,  kishlok  xujaligidagi  yutuklar  Chexiyada 
dexkonchiliktan  tashkari,  bogdorchilik,  balikchilik  xujaligi,  uzumchilik, 
zigirkorlik,  nasha,  xmel  ustirish  va  x.k.  mana  shularning  xammasi  Chexiyada 
Evropadagi  eng  boy  mamlakatlaridan  biridir  degan  shon-shuxrat  keltirdi. 
Chexiya koroli olgan bexisob daramodlarni Germaniyaning birorta xam badavlat 
knyazdi  ololmasdi.  Praga  yirik  savdo  markaziga  aylandi.  Chexiyaning 
kupdan-kup  boshka  shaxarlari  u  bilan  juda  yakindan  aloka  kilardilar.  Bu 
shaxarlar  orasida  Brno,  Plven,  Xeb,  Kutna  gora,  Lolomouts  aloxida  ajiralib 
turardi. 
 XIY asrda  Chexiya,  Germaniya,  Polsha,  Vengriya,  Kuyi  Dunay  buyi 
mamlakatlari,  Janubiy-Garbiy  Rus  bilan  keng  xalkora  savdosi  olib  borardi. 
Mamlakatda tovar-pul xujaligi tobora usib, u kishlokni xam kamrob olgan edi.  
  İshalb  chikaruvchi  kuchlarning    usishi  va  tovar  alokalarining  kengayishi 
Chexiya  jamiyatida  eski  feodal  xujalik  formalarini    emirib,  utkir  ijtimoiy  
ziddiyatlarining  avj  olishiga  olib  keldi.  Chex  feodallari  uz  ixtiёrlaridagi 
krepostnoy sedlyaklarni nemis xukuki deb ataluvchi xukukka kuchirdilar. Nemis 
xukukiga  kura,  dexkonlar  oshirilgan  pul  rentasi  tulashlari  lozim  edi,  chunki 
dexkon rentani ozgina kechikib tulaydigan bulsa, katta er egasi feodal uni xar 
doim  xaidab  yubora  olardi.  Panlarning  sikigi  ostida  dexkon-dedichlar  xam 
nemis  xukukiga  kuchirildi.  Dexkon-dedichlarning  chex  xukuki  urniga  nemis 
xukukiga kuchirilishi ularning axvolini battor ёmonlashtirdi, chunki ular voris er 
egalaridan  (deyarli  xususiy  er  egalaridan) “azod  etiluvchi”  sedlyaklarga 
uxshash,  darxol  xukuksiz  arendatorlarga  aylanib  koldilar.  Usha  vaktda  pul 
xujaligi    sharoitlarida XIY asrdagi  Chexiya  kishlogi  endi  juda  tabakalashgan 

 
162
kishlok edi. Kishlokni kam erli dexkonlarning kupchiligi (yani  p o d s o s e d 
k  a    deb  ataluvchi  dexkonlar)  buldirib  yuborgan  edi,  ularning  bazilaridan 
kisman  batraklar  sifatida  foydalanilardi,  boshkalari  xech  kanaka  ish  topolmay, 
kashshoklikda  kun  kechirardilar;  bazi  bir  kambagallargina  shaxarlarda  ishga 
joylashishga  muyassar  buldilar.  Shunday  kilib,  chex  dexkonlarning    axvoli, 
ayniksa XIY asrning ikkinchi yarmida va XY asr boshlarida tobora ogirlashdi. 
Krepostniklik,  sudxurlik,  ogir  arenda,  dexkonlarning  kisman  ersizligi  -
bularning  xammasi  umuman  chatishib  ketib,  chex  dexkon  ommasini  goyatda 
mushkul axvolga solib kuydi. 
  Ammo  shaxarda  xam  ijtimoiy  ziddiyatlar  tobora  keskinlashdi.  Kuprok 
nemislardan  iborat  bulgan  shaxar  patritsiati  sanoatning  asosiy  tarmoklarini  va 
savdoni, shuningdek shaxar idorasini (Chexiya poytaxti Pragani  xam) uz kuliga 
kiritib  oldi.  Tsexlarga  kismangina  birlashgan,  kisman  ёlgiz    uzi  kosiblik 
kiluvchi  urta  darajadagi    xunarmand-chexning  mustaxkam  oёkka  boskan 
nemis  masteri  ёki  boy  nemis  savdogari  bilan  ana  shunday  shaoitda  rakobat 
kilishi  juda  kiyin  edi.  Chex  kishloklaridagi  singari  Chexiya  shaxarlarida  xam 
eng kambagal xunarmandlar,  kora ishchilar, kishloklradan kelgan turli-tuman 
kelgindilar  va  xokazolardan  iborat  juda  kup  fakir-fukora  tuda-tuda  bulib 
daydib yurardi. Bu odamlar uz xujayinlari bulgan ekspluotatorlardan nafratlanib, 
daxshatli muxtojlik va och-yalongachlikda xamon kun kechirardilar.    
  Chexiyada  goyat  darajada  keskinlashib  ketgan  ijtimoiy  ziddiyatlar 
ochikdan-ochik  milliy  tusga  kira  bordi.  Chexiya  dexkonlari,  urta  va  mayda 
darajadagi  shaxarliklar,  shuningdek,  kuyi  ritsarlar  (zemanlar)  asosan  batavlat 
nemis sinflarni uzlarining sinfiy dushmanlari deb bilardilar, chunki Chexiyadagi 
nemislar bu vaktga kelib juda katta boylik orttirdi, bu mamalkatda katta siёsiy 
rol uynar edilar. 
  Chexiya va papalik. Ammo bu davrda Chexiyada yana bir ziddiyat keskin 
sezilib  turardi,  bu  ziddiyat    katolik  cherkovining  usib  borishi  zulmi  va 
ekspluotatsiyasi edi. Yuz yillik urush maxalida papalik uz yigimlarining asosiy 
ogirligini  Sharkiy  Evropaga,  Germaniya,  Chexiya,  Polsha  va  Vengriyaga 
utkazgan edi. Papa  saroyiga turli formalardagi tulovlarni Chexiya ayniksa kup 
mugdarda  tulashi  lozim  edi.  Papaning  endulgentsiya  sotib  yuruvchi  odamlari 
Chexiyada  tulib  ketgan  edi,  oliy  tabaka  chex  ruxoniy  shaxslarini  tayinlab 
kuyganligi  uchun  papa  juda  kup  mugdarda  pul  olardi.  Chexiyadan  yigilgan 
cherkov  desyatinalarining  katta  kismini  papa  xazinasiga  kelib  tushardi.  Ayni 
zamonda  Chexiyadagi  ruxoniylarning  anchagina  kismini  chexlardan  chikkan 
odamlar  emas,  balki  Chexiyada  er  mulklarga  egalik  kiluvchi  kelgindi  nemis 
ruxoniylari va monaxlari tashkil kilardi.  
 XIY asr  oxiri    va XY asrda  chexlar  tomonidan  olib  borilgan  navbattagi 
revolyutsion  kurashning  uziga  xos  va  murakkab  xarakteri  ana  shundan  kelib 
chikkan  edi.  Eng  demokratik  chex  ijtimoiy  kuchlarining,  yani  shaxarliklar, 
dexkonlar  va  kisman  ritsarlarning  nafrati  ayni  vaktda  xam  chex  feodal-

 
163
krepostnoylik  tuzumiga  karshi  karatilgan  edi.  Goyaviy  jixatdan  bu  ziddiyatlar 
keng  reformatsion  xarakatda  uz  ifodasini  topdi.  Bu  reformatsion  xarakat 
Chexiyada  anjabiy  zulmning  kup  darajada  mujassam  timsoli  bulgan  urta  asr 
katolik cherkoviga xam karshi karatilgan edi.  
  Yan Gus. Ruxoniy va Praga universitetining professori Yan Gus milliy va 
diniy-reformatorlik  kayifiyatidagi chex jamiyati ilgor tabakalarining ifodachisi 
buldi.  Dexkon  iolasidan  kelib  chikkan  Yan  Gus, 1369 yilda  Gusinets    degan 
joyda  dunёga kelgan edi. Praga universitetning shogirdi bulgan Yan Gus 1398 
yilda  univesitet  professori, 1402 yilda  esa  uning  rektori  buldi.  Yan  Gusning 
gayrati tufayli Chexiya koroli Vatslav 1409 yilda Praga univesitetining ustavini 
uzgartib,  professor  chexlarga  universitetni  idora  kilishda  raxbarlik  rolini 
topshirdi.  Yan  Gusning  zamandoshi  ingliz  reformatori  Jon  Viklefning  tasiri 
ostida    Gusning  diniy  va  ijtimoiy-siёsiy  karashlari  ancha  rivoj  topdi.  Ammo 
bir  kancha  masalalarda  Gus  Viklefdan  utib  ketdi  va  dadilrok  xarakat  kildi. 
Gusning  papalik  bilan  munosabatlari  keskinlashib,  murosasiz  tus  oldi. 
İndulgentsiyalar  bilan  savdo  kilishga  karshi,  cherkov  er  egaligining  gocht 
darajada  tomir  ёyishiga  karshi,  ruxoniylarning  turli-tuman  xurofiy  urf- 
odatlari  ijro  etganliklari  uchu  tobora  kuprok  pul  undirilishlariga  karshi  Gus 
keskin tankid bilan maydonga chikadigan buldi. Gus toat-ibodatni ona tilida,  
chex  tilida  oda  etishini  talab  kildi.  Eng  yakin  vakt    ichidagi  reforma  sifatida 
Gus  cherkov  erlarini  tortib  olib,  ulardan  davlat  ixiёjlari  uchun  foydalanishni 
xukumatga tavsiya etdi.  
  Gus  ruxoniylarni  aloxida,  imtiёzli  toifaga  (dinga  ishonuvchi  oddiy 
odamlarga  nisbatan)  aylantirishga  karshi  norozilik  bildirib,  ruxoniylarni  xam, 
shuningdek,  shaxar  xalkini  xam  “xar  ikkala  noz-nemat  bilan” (non  va  vino 
bilan)  dilini  poklashni  (chukintirishni)  kattik  turib  talab  kildiki  kyeinchalik  bu 
Gus  muxlislarining  shiorlaridan  biri  bulib  koldi.  Ksiman  Gus  ijtimoiy 
masalalarga  xam tegib utdi. Birok Gus revolyutsioner emas edi va shu vajdan 
u  mavjud  feodal  tuzumini  emirib  tashlashga  davat  etmadi,  asosan 
krepostniklikning  eng  ogir  formalarini  yumshatishga  chakirish  bilangina 
cheklandi.  Shu  tarika,  Gus  panlari  uz  xukmronliklarini  suistemol  kilmay, 
“kambagallarga  mexir-shafkatli  bulish  va  ularni  adolat  bilan  idora  kilishga 
davat etdi”. U korollik sudlarida beva-bechoralarga zulm kilishga va ularning 
kungillarining vayron kilishga narozilik bildirdi. Gus uzining bir kancha ogzaki 
gaplari  va  ёzma  nutklarida  panlar  tomonidan  ulib  ketgan  dexkonlarning  molu 
mulkini  bosib  olish  (ulgandan  keyingi  yigim)  xodisalarini  koralagan  edi. 
“Xakkoniyat  engadi!”,  degan  iborani  Gus  juda  yashi  kurardi.  Bu  suzlar  bilan 
Gus  mexnatkashlar  ommasining  porlok  kelajagiga  bulgan  uz  ishonchini 
ifodalardi.  Dexkonlar  xaёtini  yaxshi  bilgan,  uzi  shu  dexoknlar  orasidan  kelib 
chikkan Gus uz umrining to oxirigacha deyarli kishlok bilan shaxsan boglangan 
edi. Gusning chex tilida kiladigan vazxonligida eng sodda, xatto xat-savodsiz 
erkak  va  ael  dexkonlarning  kundalik  xaёtidan  olingan  va  ular  bemalol 

 
164
tushunadigan  misollar  juda  kup  bulardi.  Erkak  va  aёl  dexkonlar  “mister 
Gus”ning gaplarini zavk-shavk bilan tinglardilar. 
  Gusning  faoliyati  Praga  arxiepiskopni,  sungra  esa  papa  kuriyasini  xam 
unga karshi oёklantirdi. Gusga goat-ibodat kilish man etildi. U professorlik va 
rektorlik  lavozimlaridan  maxrub  etilib, 1412 yilda  poytaxtni  tashlab  ketishga 
majbur  buldi.  Gus  ereslik  (shakkoklik)  da  ayiblanib, 1414 yilda  Konstants 
sobori sudiga chakirildi. İmperator Sigizmund Gusning shaxsini muxofoza kilib, 
unga kuriklov ёrligi berdi. Gus uzi aytganidek, “xaloyik Oldida xakikatni ochib 
bermok  uchun”,  yani  cherkov  sobori  oldida  uz  talimotining  xak  talimot 
ekanligini ximoya kilmok uchun Konstatsga junadi. Bu vaktda Gusning obru-
etibori papanikidan balandirok edi. Ammo Konstantsiga kelishi bilanok Gus tez 
orada  kamokka  olindi.  Episkoplar  sobori  ayblanuvchining  xatto  gapini  xam 
eshitishni xoklamay, uni eretik sifatida utda kuydirish tugrisida xukm chikardi. 
Sigizmund  uz  suzidan  xoinona  kaytib  Gusga  ёrdam  berishni  istamadi. 1415 
yilning 6 iyulida Yan Gus Konstants maydonlaridan birida olovda kuydirildi.  
  Guschilarning  urushlari.  Yan  Gusning  ulimi  Chexiyada  chukur  gazab 
uygatdi.  Gusning  ulimi  tugrisida  Chexyai  va  Moraviya  ruxoniylari  ёzma 
norozilik  bildirdilar.  Shaxarliklar  va  dexkonlar  Gus  bexuda  jafo  chekdi  va 
azoblandi,  dedilar.  Chexiyada  katolitsizmdan  ommaviy  ravishda  kaytish 
xodiysalari  yuz  berdi.  Vujudka  kelgan  “eretiklar  jamoatlari”  Gusning  cherkov 
va  jamiyatni  reforma  kilish  xakidagi  goyalarini  amalga  oshirishga  davat  etib, 
shu bilan Gus talimotini chukurlashtira va revolyutsionlashtira bordilar.  
Guschilarga  karshi  xukumat  tomonidan  jazo  choralari  kullanila  boshlashi 
munosabati bilan 1419 yil 30 iyulda Pragada shaxarliklarning kuzgoloni buldi. 
Praga  va  uning  atrofidagi  shaxarlarning  plebeylar  ommasi 1419 yilga  Praga 
kuzgolonining eng aktiv kuchi buldi, bu kuzgolonga kambagallar orasida nom 
chikargan Praga ruxoniysi   Ya n  J e l i v s k i y  boshchilik kildi. Kuzgolon 
natijasida  korol  Vatslav  amalda  taxtdan  agdarib  tashlandi.  Vatslav  Pragadan 
kochib  ketdi  va  tez  orada,  usha  yiliёk  vafot  etdi.  Vatslav  urniga  uning  ukasi 
imperator  Sigizmund  Chexiya  taxtiga  vorislik  kilishi  lozim  edi.  Gusnining 
uldirilishida  Sigizmundning  kabix  yul  tutganligi  va  Gusni  ochikdan-ochik 
ёmon  kurganligi  xamda  Sigizmundning  nemis  feodallari  bilan  aloka  kilganligi 
tufayli  chexlar  xatto  uning  nomini  xam  eshitgilari  kelmadi.  Ne  panlar,  na 
shlyaxta,  na  shaxarliklar  Sigizmundka  itoat  etishni  istamasdilar.  Kishloklarda 
cherkov  va  dunёviy  (nemis)  katta  er  egalariga  karshi  xarakat  boshlanib  ketdi. 
Chexiya 1419 yilning avgustidan etiboran xakikatda Germaniya bilan alokasini 
uzib, mustakil davlat bulib oldi.  
 
Odatda guschilarning   urushlari   degan   nom   bilan   atalgan   Buyuk 
Chexiya   dexoknlar    urushining   xarakatga   keltiruvchi   kuchlari     juda    
keng    va turli-tuman edi. Eng boshidan boshlab guschiar xarakatida bir-
birovga ochikdan-ochik krama-karshi ikki kanot payda buldi: 1)  ch a sh n i 
k  l  a  r    ёki    p  o  d  o  b  o  y  l  a  r  n  i  n  g    mutadil  partiyasi  (guschilarning 

 
165
shiorlaridan biri xar ikkala noz-nemat, yani non va vino bilan dilni poklash) 
bulib,  bunga  panlarning,  yirik  ritsarlarning  va  shaxarliklarning  (asosan  Praga 
shaxarining)  vakillari  kirgan  edi  va  2)        t  a  b  o  r  i  y  l  a  r    ning  (ularning 
Tabor  ёki  Favoradagi  xarbiy  lageri  nomidan  olingan)  radikal  demokratik 
partiyasi bulib, uni xoavayron bulgan ritsarlar, eng kambagal xunarmandlar va 
dexkonalr  tashkil  kilardilar.  Chashliklarning  “turtta  modda”  deb  atalgan 
programmasi Chexiyada toat-ibodat chex tilida ado etiladigan milliy guschilar 
cherkovini karor toptirishni va cherkov molu-mulkini tortib olish va xukumat 
ixtiёriga  berilishini  talab  kilardi.  Chashniklar  boshka  xech  kanaka  ijtimoiy  va 
siёsiy reforma kilishini ilgari surmadilar.  
Siёsiy  jixatdan  olganda  chashniklar  monarxiyani  saklab  kolish  tarafdorlari 
edilar.  Chashniklar  Lyuksenburglar  dinastiyasi  bilan  alolkani  uzib,  ular  Polsha 
Litva  valiaxdi  Sigizmund  (ёki  Jigimont)  ni  Chexiya  korolligining  regenta 
sifatida Pragaga taklif etdilar. Keyinrok chashniklarning eng yirik raxbarlaridan 
biri  bolgan  boy  pan  Yuriy  (chexcha  Yirji)  Podebrad  korol  regenta  bulib  oldi. 
XY  asrning 20 yillari  boshlarida  chashniklar  Praga  plebeylari  oppozitsiyasi 
bilan kattik janjallashib kolishdi. Poytaxtda oppozitsion demokratik xarakatning 
usib  borishidan  chuchigan  chashniklar  Praga  demokratiyasining  raxbari  Yan 
Jelivskiy xalok etishga shoshildilar, 1422 yilning 9 mart kuni Jelivskiyni aldab 
ratushaga  chakirib,  sung  uni  kamokka  oldilar  va  ush  erning  uzidaёk  ulimga 
xukm  kildilar  xadma  ratusha  binosida  katl  eitdilar.  Aslida  bu  chinakam  siёsiy 
kotillik  edi,  shaxar  kengashining  azolari  (konshelashlar)  xalk  ommasidan 
kurkkanlari vajidan bu kotillikni zimdan va juda tez amalga oshirgan edilar.  
Guschilarning  boshka  lagerlari,  yani  taboriylar  Sigizmund  bilan,  nemis 
feodallari,  eng  yirik  papalik  vav  katolik  cherkovi  bilan  olib  borgan 
kurpashlaridan ancha revolyutsion, eng katiy va izchil edilar. Taboriylar xam uz 
programmalarida  “Praganing  turtta  moddasi”ni  tan  olib,  bu  moddalarning 
mazmunini  kengrok  talkin  etdilar  va  ularga  uzlarining  antifeodal  talablarini 
kiritdilar. 
Diniy  soxada  taboriylar  xech  kanaka  oliy  cherkov  ierarxiyasiz  cherkov 
jamoalarini    bemalol  barpo  etish  va  tamomila  erkin  targibot  olib  borishga 
erishish  talabini  ёklab  chikdilar.  Siёsiy  soxada  taboriylar  “korolsiz  davlat 
kurish”,  yani  respublika  tarafdori  edilar.  Taboriylarning  asosiy  ijtimoiy  talabi 
-krepostnoy xukukni bekor kilish va erni jamoa mulkiga aylantirish, yani uni 
mexnatgash  dexkonlarga  berishdan  iborat  edi.  Feodal-pomeschiklarning 
krepostnoylik  zulmiga  taboriylar  katta  gunoxlardan (“ulim  darajasidagi 
gunoxlar”dan) biri deb karardilar.  
1410  yilgi  Gryunvald  jangining  katnashchisi,  goyat  zur  sarkardaliik 
kabiliyatiga ega bulgan ritsar   Ya n   J i j k a (1360-1424) taboriylarning 
raxbari edi. 1424 yilda Jijka vafot etgandan keyin sobik ruxoniy  P r o k op 
(Velikiy) (katta)  uning  vorisi  bulib  koldi.  Boshka  Prokop  ёki  P  r  o  k  o  p 
(Maliy) (Kichkina) uning ёrdamchisi edi.   

 
166
Uta taboriylar ёki   p i k a r t l a r   tolik molu mulk tengligiga va davlatni 
yukotishga  davat  etardilar,  ularning  bazilari  xatto  ateizmga  yakinlashib  kolgan 
edilar.  Uta  taboriylar  İsoni  oddiy  odam  deb  xisoblardilar,  xudai  taoli  xakida 
ular,  xudo  akl-idrok  va  vijdon  singari  kishilarning  dilidagina  mavjuddir,  deb 
talim berardilar. Uta taboriylarga vazxon  M a r t i n   G u s k a  boshchilik 
kilardi;  birok  Jijka  uta  siktantlarning  faoliyati  umumiy  ishga  zarar  beradi  deb 
xisoblab, ularni 1421 yildaёk Tabordan uzoklashtirigan edi. Jijkaning bu tadbiri 
albatta, revolyutsion lager kuchlarini zaiflashtirib kuygan edi.  
Dastlabki  payitda  chashniklar  bilan  taboriylar  Sigizmund  va  nemis 
feodallariga  karshi  birgalashib  xarakat  kilgan  edilar.  Yan  Jijka  raxbarligida 
ozgina  kismi  ritsarlardan,  kupchilik  kismi  esa  dexkonlardan  (piёda)  tashkil 
etilgan  guschilarning  diomiy  kushini  xalk  kushini  xisoblanardi.  Bu  doimiy 
kushin dushmanga nafrat kuzi bilan karardi va u yuksak intizomli kushin edi. 
Jijka  xarbiy  ishda  yangi  usullar  kulladi.  U  aravalarda  bemalol  ortib  olib 
yuriladigan engil zambaraklarni ishga soldi. 
Uning piёda askarlari goyat chokkan va tez xarakat kilardi. Piёda askarlarni 
odatda  (urush  paytlarida)  aravalarda  ortib  yurilardi,  aravalar  esa  uziga  xos 
istexkom  xizmatni  xam  utardi.  Buning  uchun  yulda  malum  jjoyga  kelib 
tuxtalgan  maxalda  shu  yukli  aravalarni  zanjil  bilan  mustaxkamlanardi,  ular 
urtasidagi bush joylar esa taxtalar bilan tusilardi, shunday kilib, dushman otlik 
askarlari xujum kila olmaydigan mustaxkam lager paydo bulardiki, uni bunёdga 
keltirish va buzib tashlash asosan edi.  
Guschilar  nemis  ritsarlariga  tusatdan  bir  kancha  kakshatkich  zarbalar  bera 
oldilar. 1420-1431 yillar  davrida  imperator  bilan  papa  guschiolarga  karshi 
besh marta salib yurishi uyushtirgan bulsa-da, lekin bu yurishlarning xammasi 
muvaffakiyatsiz  bulib  chikdi. 1420 yilning 14 iyulida  Yan  Jijka  Praganing 
ёnginasidagi Vitkova (xozirgi Jijka) togi etagidagi jangda salib yurishi kushinlar 
tor-mor keltirdi. Jijkaning Praga ёnidagi galabasi butun mamlakatni kaplagan 
revolyutsion  xarakatning  yanada  yuksalishiga  sababchi  buldi. 1421 yilda 
Chexiya  seymi  Sigizmund  Chexiya  toj-taxtidan  maxrum  kilinadi,  deb  elon 
kildi.  Guschilar 1422 yil  boshida  Nemis  kechuvi  ёnidagi  janngda  salibchidar 
ustidan  ayniksa  katta  galaba  kozondilar  (bu  salibchilarning  ikkinchi  yurishi  
edi). 1424 yil  ёzida  Jijka  Malishova  shaxri  ёnida  salibchilarni  engib,  muxim 
punkti  Kutenburg  (chexcha  Kutna  gora)  shaxrini  bosib  oldi.  Kutenburg  shaxri 
Chexiyadagi  nemis  kolonizatsiyaning  asosiy  markazi  xisoblanardi.  Bu  jangda 
Yan  Jijka  kuzi  kur  xolda  kushinlarga  kumondonlik  kildi  va  shunga  karamay, 
ajoyib  galabaga  erishdi.  Salibchilarning  uchinchi  yurishi  daf  etilgandan  keyin, 
tez orada Jijka Moraviyaga ketib koldi va shu erda ulat kassaligidan vafot etdi. 
Uning  vorisi  Prokop  Katta  kurashni  muvaffakiyat  bilan  davom  kildirib, 1426 
yilda  Ust-Laba  shaxari  ёnidagi  nemis  ritsar  kushini  yakson  kildi  (bu 
salibchilarning  guschilarga  karshi  olib  borgan  turtishchi  yurishi  edi).  Ana 
shujangda nemis ritsarlaridan 15 mingga yakin kishi uldirildi. 

 
167
Taboriylar  kushinining  yutuklari  nemis  feodallariga  daxshat  solardi. 
Guschilar  kushini  kuchib  yuradigan  xarbiy  aravalarning  takir-tukurina  nemis 
ritsarlarning  tumtarakay  kochishlari  uchun  kifoya  etdi.  Masalan,  Texov  shaxri 
ёnida  xatto  dushmanning  aft-angorini  kurmasdan  xam  salibchilar 1427 yilda 
ёppasiga  kochdilar.  Taboriylarning  uzlari  nemis  feodallarining  xujumini  daf 
etib, ularga karshi xujumga utdilar va Saksoniya, Brandenburgga va xatto Baltik 
buyi Prussiyasiga (1427 y.) kirib bordilar. 1431 yili Damojlits shaxari ёnidagi 
(Plzen shaxarining janubiy-garbida) jangda salibchilar beshinchi brishining daf 
etilishi guschilarning nemis feodallar ustidan kozongan oxirgi galabasi edi. Papa 
Evgeniy IY bilan imperator Sigizmund guschilarga karshi ruparadar kilinadigan 
yangi  ataka  planidan  voz  kechib,  taktiikani  uzgartirishga  karor  kildilar.  Ular 
guschilar  orasiga  nizo  solib,  chashniklarni  uz  tamonlariga  karatib  olishni 
maxsad  kilib  kuygan  edilar.  Ular  bu  maxsadlariga  erishdilar.  Chashniklar 
taboriylarning  erishgan  yutiklariga  xavas  bilan  karasalar-da,  lekin 
revolyutsianing bundan buёn chukurlasha borishidan xavfsirardilar. 
Tabor shaxri usib, kochok dexkonlar bilan shaxar kambagallarining kuplab 
bu erga okib kelishi, demokratik reformalar utkazish kerakligi xakidagi talabalar 
panlarni  va  boyib  keeigan  pragalik  meshchanlarni  kurkitib  kuydi.  Bazeldagi 
cherkov sobori cherkov erlarini kisman sekulyarizatsiya kilish (davlat ixtiёriga 
olish)ga  va  diniy  urf-odatlarga  bazi  bir  zugarishlar  kiritishga  rozilik  berib, 
chashniklarga  bir  oz  ёn  bergandan  keyin  chashniklar  bu  takliflarga  kattik 
ёpishib oldilar. 
1433 yilda Pragada  P r a g a k o m p a k t a t l a r i nomi ostida aloxida 
kelishuv  bitimi  tuzildi.  Shundan  keyin  chashniklar  nemis  feodallariga  karshi 
kurashni  tuxtatib,  taboriylarga  karshi  kurashish  uchun  nemis  feodallari  bilan 
birlashdilar. 1434 yili  Lipani  (bu  joyning  boshka  nomi  -Chexiya  kechuvi) 
ёnidagi  jangda  chashniklar  endi  nemislar  bilan  birgalikda  taboriylarga  karshi 
urushdilar.  Taboriylar  engildilar.  Xar  ikkala  Prokop  uldirildi.  Odiy 
taboriylarning kupi xalok buldi. Taboriylar Janubiy Chexiyada bir kancha tayan 
punktlarga suyanib turib, shundan keyin xam kurashni davom ettirdilar. Tabor 
shaxari to 1452 yilgacha kattik turib berdi, shundan keyin u oxiri chashniklar 
tomonidan kulga olindi va vayron kilib tashlandi.  
Chashniklar  imperatorlar  Sigizmundni  korol  deb  tan  oldilar.  Sigizmund 
vafot  etgach (1446 y.)  Chexiya  taxti  Gabsburglardan  birining  ugliga  erga 
tekkan  kizining  ugli  (Sigizmundning  nevarasi)  kuliga  utdi.  Bu  ёsh  korol 
bulganligi  uchun  butun  xokimiyat  panlar  kulida  edi.  Keyinrok 1458-1471 
yillar  davrida,  Chexiya  taxtni chashniklar  tudasining  liderlaridan  biri byulugan 
Yuriy  (yirji)  Podebrad  egalladi.  Podebrad  ulgandan  keyin  chexlarni 
Yagellanlarning  polyak  dinastiyasiga  mansub  odamlar  bir  oz  vakt  idora  kilib 
turdi.  Bu  dinastiyaning  sungi  vakili 1526 yilda  kazo  kildi.  Bu  vavktda  goyat 
katta  kuch-kudratga  ega  bulgan  turklar  Chexiyaga  xavf-xatar  solaytganligi 
uchun  chex  panlari  toj-taxtni  yana  Gabsburglar  kuliga  topshirishga  karor 

 
168
berdilar. Shunday kilib, Chexiya va Germaniya imperyasi sostaviga kirdi. 
Guschilar  olib  borgan  urushlarning  tarixiy  axamiyati.  Guschilar 
maglubiyatga  uchrashlariga  karamay,  guschilarning  urushlari  Chexiya  tarixida 
juda  katta  axamiyatga  ega  buldi.  Urta  asrlar  oxiridagi  eng  yirik  dexonlar 
xarakati, ajnabiy  nemis xukmronligiga karshi keng avj olgan milliy xarakat va 
nixoyat, ilk cherkov reformatsiyasi urta asr katolik cherkoviga karshi karatilgan 
kuzgolon  guschilarning  urushlarida  bir  butun  bulib  chirmashib  ketdi. 
Guschilarning urushlari Chexiyada nemislar zurovonligiga zarba berib, ularning 
bundan  keyin  mamlakatga  kirib  kirishlarini  tuxtatdi.  Bu  urushlar  Chexiyaning 
Germaniya  imperiyasidan  uzok  muddatgacha (100 yildan  ortik)  tamomila 
mustakil siёsiy axvolga erishuvini taminladi. Durust, Chexiya keyin imperiyaga 
kaytadan kirdi. XYII asrning birinchi yarmida Uttiz yillik urushgina Chexiyani 
uzok vaktgacha istilo etilgan viloyatga aylantirib kuydi.  
Guschilarning  bulib  utgan  urushlari  davri,  shu  tarika  Chexiyaning  milliy 
ozodlik  davri  buldi,  shuning  uchun  u  chex  madaniyatining  yuksalish  zamoni 
xam edi.  XY va  XYI  asrlarda chex tili xamda chex adabiёti katta yutiklarga 
erishdi. Yan Gus chex grammatikasini ёzdi va chex tili  orfografiyasini yaratdi, 
chex xalki xozirgacha shu grammatika va orfografiyadan foydalanib kelmokda. 
Gusning  chex  tilida  bosilib  chikkan  asrlari  xozirgi  zamon  chex  adabiy  tiliga 
asos  kilib  olindi.  Guschilarning  urushlari  davri  kupgina  adabiy-siёsiy 
ёdgorliklar:  pamfletlar,  satiralar,  xarbiy-revolyutsion  gimnlar,  kushiklar  va 
boshkalar koldirgan. XY va  XYI asrlarda Chexiyada tarixiy xronikalar tuzish 
borasidagi ishlar yaxshi avj olib, davrning ulkan vakealari ana shunday tarixiy 
xronikalar tuzish uchun boy va drammatik materiyallar bergan edi.  
XY  asrning 50 yillarida,  revolyutsion  tulkin  pasaygandan  keyin  guschilar 
orasida  “chex  birodorlari”,  deb  atalgan  xiyla  osoyishta  bir  okim  paydo  buldi. 
“Chex birodorlari” okimining ideologi yirik ёzuvchi   P ё t r X e l ch i ts k i y  
(1339-1460)  edi.  Xelchitskiyning  ёzgan  asrlarida  katolik  Cherkovi  va  butun 
feodal-krepolstniklik  tuzumi  chukur  tankit  kilinsa-da,  lekin  avtor  endi 
revolyutsion  kurashdan  voz  kechgan  edi.  Xelchitskiy  xar  kanday  davlatni 
“gunox”deb  xisoblab,  zurlikni  rad  etgan,  urushni,  sudta  katnashishni,  soliklar 
tulashi  koralagan  edi.  Ayni  zamonda  Xelchitskiy  va  uning    muxlislari  xalk 
orasida  maorifni  tarakkiy  kildirishga  kup  etibor  berar  edilar. “Chex 
birodorlari”ning  bu okartuvchilik  ananalari  bundan  keyin  xam  saklanib  kolgan 
edi.  Ular  maktablar  tashkil  ettilar,  pedagogika  masalalari  bilan  shugullandilar. 
Shular  orsaidan  keyinchalik  mashxur  chex  pedagogi,  yangi  pedogogikaning 
yaratuvchisi    Ya  n   A  m  m  o  s      K  o  m  e  n  s  k  i y (1592-1670) etishib 
chikkan edi.  
Milliy xarakat sifatida muvaffakiyat kozongan guschilar xarakati dexkonlar 
kuzgoloni sifatida maglubiyatga uchradi. 
Dexkonlar  bilan  boshka  demokratik  tabakalarning  manfaatlarni  ifodolagan 
taboriylar  er  bilan  yakson  kilindi.  Shuning  natijasida  Chexiyada  feodal-

 
169
krepostniylik rejimi tugatish masalasi xam xal etilmay kolib ketdi. Chex panlar 
siёsiy  xokimiyatdan  uzlarining  ton  sinfiy  manfaatlari  yulida  foydalanib, XY 
asrning ikkinchi yarmida xatto krepostnoy xukukni kuchaytirib yubordilar. 1474 
va 1487 yillardagi  seymlar  panlarning  roziligini  olmay  turib,  dexkonalrning 
pomestelardan  “chikib  ketishi”ni  man  kiluvchi  konunlar  kabul  kildi.  Kochib 
ketgan  krepostnoylarga  va  ularni  yangi  joylarda  kabul  kilganlarga  eng  kattik 
jazo choralari belgilandi.  
Panlar  shaxarlilarga  nisbatan  xam  tor  manodagi  toifaviy  siёsat  yurgizildi. 
1497  yilgi  seymda  Chexiyadagi  oliy  davlat  mansablarini  fakat  dvoryanlar 
toifasiga  mansub  shaxslargina  egallashlari  mumkin  degan  karor  kabul  kilindi. 
XY  asr  oxiridan  boshlab  meshchanlarning  seymdagi  vakillari  kamaytirildi  va 
birgina Praga shaxari deputatlarigina kiradigan bulib koldi. 
 

Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling