Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- XI-XY ASRLARDA ChEXİYa REJA: 1.
- Guschilar olib borgan urushlarning tarixiy axamiyati.
IX-XI ASRLARDA GERMANİYa REJA: 1. Feodallashuv protsessi. 2. Saksoniyliklar sulolasining idora etila boshlashi. 3. Otton I idora kilishi. 843 yilda Verdenda bulgan taksimotga muvafik “Sharkiy Frank erlari” Lyudovik nemisga utdi. Aslida bu erlar bir necha kabilaviy knyazliklarning, gertsoglarning erlari edi. Gertsokliklar shimoldan janubga karab kuyidai tartibda joylashgan edi: Saksoniya, Frankoniya, Shvabiya, Bavariya, Lotaringiya. Reynning narigi tamonidagi erlarida feodallashuv protsessi Frantsiyadagiga karaganda sustorok buldi. Jamoalarga -markalarga uyushgan erkin dexkonlar uzok vaktgacha uz mustakilliklarni saklab keldi. Krepostnoylashtirish yulidagi urinishlarga dexkonlar katta kuzgolonlar kutarish bilan javob berdilar. Shunday katta kuzgolonlarning biri, masalan, 841-842 yillarda Saksoniyada bulib, u “Stelling” degan nom bilan mashxurdir. Bu kuzgolon dexkon jamoalarining ittifoki bulib, bu ittifok eski majusiylig boyrogi ostida ish kurgan edi, bu ittifok xam kelgindi Frank zodagonlarga, xam maxalliy saks zodagonlariga karshi karatilgan edi. X-XI asrlarda feodallashuv ancha muvaffakiyat kozondi. Marka (jamoa) tushkinlikka yuz tutdi. Dexkonlarning ilgarigi chek erlari -gufa- maydalanib bordi. Xususiy mulkchilikning rivojlanishi orkasida er kuldan- kulga uta boshladi. Dexkonlarning bir kismi uz eridan ajrab feodal er egala karam bulib koldi. Kommendantsiya -uzini kudratli kushnisining, yirik er egasining xomiyligiga topshirishi. İmmunitet -er egasining davlat funktsiyalarini olib borishi va tevarak- 155 atirofdagi axolini sud kilishi, Reyn buyidagi cherkov erlarida juda xam avj olib ketgan prekariylik munosabatlari X-XI asrlarda Reynning narigi tomonida tobora tez-tez uchrydigan buldi. Germaniyada katta er egaligining avj olishida kirol xazinasiga karashli erlarning talan- toroj kilinishi katta rol uynadi, Karolinglarning keyingi kushsiz kirollari bu erlarni uz kullarida saklab kololmadi. Shu bilan bir vaktda, german feodallarining sharkda slavyanlar va vengralarga karshi, janubda italiyaga karshi olib boraёtgan urushlari kengaygan sari, Germaniyada ritsarlik xam tobora zur berib avj oldi. Germaniyada feodal munosabatlar rivojlanishining uziga xos xususiyatlari sifatida cherkov erlarida tashkil topgan fogt deb ataladigan er egaligi keng tarkalgan, dastlab fogtlar cherkovda xizmat kilib, xarbiy va sudyalik vazifalarini ado etgan va buning evaziga cherkov erlarinng bir kismini foydalanish uchun olgan keyinchalik bu erlar nasldan-naslga utib feodal erga aylangan, fogtlar esa feodal bulib kolgan. Katta feodallar gertsog va graflar X asrning boshlarida Karalinglarning Germaniyada xech kanday axamiyatga ega byuulmay kolishiga erishdi. Lekin X asrning urtalarida Germaniyada kirol xokimiyati kushaya boshladi. Buning sabai shu ediki, bir tomondan, eng kushli gertsoglardan biri kiro bulib oldi, uning gertsoglik territoriyasi kirol xokimiyatining axamiyatini yanada oshirish uchun malum bir moddiy baza bulib xizmat kildi. İkkinchi tomondan, X-XIII asrlarda german feodallari tomonidan uzok vakt olib borilgan uzluksiz va katta boskinchilik urushlari natijasida Germaniyada kirol xokimiyati malum davrgacha kushayib bordi. Urushlar feodallar kushini birlashtirishni talab kilar edi. Kirol esa ularga feodallar lashkarining sarkardasi sifatida zarur edi. Bu narsa ularni kirolga buysinishga majbur kildi. 919 yili feodal zodagonlar Saksoniya gertsogi Genrix I kushbozni kirol kilib saylaydi. U Saksoniyaliklar dinastiyasiga asos soldi, bu dinastiya 1024 yili idora kildi. Genrix I zamonida Germaniyada kirol xokimiyati juda avj oldi. Saksoniya gertsogligi eng katta gertsoglik bulib, Germaniyaning butun Shimoliy kismini egalladi. Bu erda erkin dexkonlar (frimeng, freyman) anchagina saklanib kolgan bulib, bulardan kisman otlik, kisman piёda xarbiy lashkarlar tuzildi. Shu tufayli Saksoniya gertsogligi boshka gertsoglarga nisbatan ancha mustakill gertsoglik edi. Genrix I keng mikёsda agressiv tashki siёsat yurita boshladi, uning territoriyasi garbga, sharkka karab kengaytirildi. Frantsuz Karolinglarining zaifligidan foydalanib, Genrix I ulardan Lotaringiya tortib oldi. Sharkda esa Elba darёsi buyida yashagan garbiy slavyanlarga karshi agresiya boshladi. Genrix I Elbadan utib lyutichlar eriga bostirib kirdi. Nemislar slavyanlarning Branibor kalasini bosib oldi va unga Brandenburg degan nom berildi Genrix I shakda slavyanlardan tashkari 933 yili Merzeburgga yakin joyda vengraga kattik zarba berdi. Genrix I ning ugli Otton I (936-973) kirol xokimiyatini 156 mustaxkamlashni davom ettirdi. U dastavval boshka gertsoglar ustidan nazoratni kushaytirda. Kirol tasirini butun mamlakatga ёyishning ikkinchi bir usuli sistemasi buldi. Otton I cherkov bilan dustona aloka bogladi. U episkoplarga keng mikёsda immunitet xukuklar berdi, erlar ulashdi. Episkoplarni uzlari tayinlardi. Cherkov erlaridan keladigan daromatlaridan kirol xazinasiga kupdan-kup xissalar ajratildi. Otton I otasining agressiv tashki siёsatini davom ettirdi. Slavyanlarga karshi kurashib erlarni nemis kolonistlariga ulashdi. Majburiy suratda xristianlashtira boshladi. 955 yili Lexa darёsi buyidagi vengrlarga yana zarba berishga muvaffak buldi. Xristianlikni kabul kildi. Lekin Otton I asosiy etiborini sharkka emas, balki İtaliyaning janubiga karatdi, chunki İtaliya german imperiyasining “dunёga xokim bolish” rejalarida asosiy urin tutdi. Shimoliy İtaliya feodallarining uzaro urush-janjallariga aralashib, Otton I İtaliyaga 951 yili kushin tortib bordi. Paviya shaxrini egalladi. Provans- İtaliya kiroli Lotarning beva kolgan xotini Adelgeydaga uylandi. Germaniyaning İtaliya siёsati ana shundan boshlandi. 961 yili Otton I İtaliyaga yana yurish kiladi. Bu safar uni 22 ёshli papa İoann XII ёrdamga chakirgan edi, uz vassallari rim baronlari xavf solaёtgan edi. Otton I Rim feodallarini bostirib, papani taxtga utkazdi. Bunga minnoddorlik bildirib, papa 962 yil boshida Ottonga imperatorlik tojini kiygizdi. Yangi imperiyaga “Mukaddas Rim imperiyasi” debnom berildi. Shunday kilib, imperator İtaliya bilan tamomila ovora bulib kolib, Germaniyaning ichki ishlaridan ancha chetlashib koldi. Otton I ning ugli va nevarasi Otton II, Otton III xam butunlay İtalaiyaning siёsat bilan band buldi. U Neopol bilan Parentni bosib oldi. Lekin 983 yili arablar bilan bulgan dengiz janglarining birida maglubiyatga uchrab, Ravennada ёsh ulib ketadi. Otasi ulganda Otton III 3 ёshar bulib onasi Feofaniya regentsha buldi. 983 yili polab slavyanlari bodrichlar va lyutichlar german feodallariga karshi kuzgolon kutaradi, undan keyingi yillari ular nemislarni Elba darёsining narigi tomoniga surib chikardilar. 997 yili Rimda Otton III ga karshi fitna uyushtiriladi. Fitna fosh etildi, katl etildi. 1001 yili Otton III Germaniyadan İtaliyaga butunlay kolish uchun Rimga keladi. Kuzgolonchilar Ravennaga boradi, 1002 vafot etdi. Saksoniya sulolariga mansub bulgan oxirgi imperator Genrix II (1002-1024) ancha ixtiёtkorlik bilan siёsat yurgizdi. U İtaliyadagi katta feodallar va shaxarliklarning uziga karamligi bilan kifoyalandi. Uzi esa Germaniyada yashab germaniya gertsogligini uziga itoat ettirishga xarakat kildi. 1024-1125 yillar davrida Germaniyada ikkinchi bir maxaliy dinastiya- Frankoniya gertsogligi davri boshlandi. Konrad II (1024-1039), Genrix III (1039-1056) dastavval ritsardarga suyandi. 1034 yili Konrad Burgundiya, Pravonsni kushib oldi. Genrix III 157 Chexiya knyazi Brjetislavni uziga vassal tarzida karam kilib oldi (1041). Lekin Frankoniya dinastiyasi idora kila boshlagan davrida imperiyaning yuksalishi va markzlashtirish soxasida erishilgan bazi muvaffakiyatli dunёviy va ruxoniy zodagonlar urtasidagi kurash natijasida barbod buldi. Genrix III ning ugli Genrix IY zamonida (1056-1106) imperator bilan papalar urtasida uzok davom etgan kattik kurash boshlandi. Genrix IY Saksoniyani buysindirishni uz oldiga siёsiy vazifa kilib kuy di. 1073-1075 yillarda Saksoniyada maxaliy feodallar, dexkonlar kuzgolonga chikdi. Eslatma izox: Salax-ad-Din (1138-1193) kelib chikishi-kurd. U Egiped xalifi sorayida xizmat kilib asta-sekin obrusini oshirdi va xalifaning ulimidan sung davlatga kush bilan xukumatni uz kuliga oldi. Sungra u Mesopatamiya va Suriyani bosib oldi va barcha musulman xukmronlari orasida eng kudratlisiga aylandi. Salaxaddin salibchilarga djixat -jarё etdi. XI-XY ASRLARDA ChEXİYa REJA: 1. XII-XIII asrlarda Chexiyaning ijtimoiy-iktisodiy tarakkiёti. 2. Chexiyada nemislar mustamlakasi. 3. Chexiya kirollari va imperiyasi. 4. Lyuksemburglar sulolasining xokimiyatga kelishi. 5. İjtimoiy va milliy ziddiyatlarining keskinlashishi. 6. Yan Gus va uning talimoti. Gusyailarning urushi, axamiyati. XII-XIII asrlarda Chexiyaning sotsiyal ixtisodiy tarakkiёti. X-XI asrlarda uzil-kesil rasmiylashgan Chexiya davlati, XII-XIII asrlarga kelib, Evropaning boshka mamlakatlariga uxshash feodal mamlakatga aylandi. Korol drujinachilari lexlar va vladiklarning eski zodagon silalari bilan birlashib, feodal tipidagi katta va ancha mayda er egalariga aylandilar. Ular mamlakatdagi erlarning katta bir kismini bosib oldilar. Ularning er- mulklarida krepostnoylar birinchi navbatda kuliga er berilgan kullardan tashkil topgan krepostnoylar (otroklar ёki erksiz dexkonlar) ishlardilar. Feodallar dexkonlar axolisini sud kilish muddaosida koroldan juda katta jinoyatlardan tashkari jinoyat uchun immunitet xukuklar olardilar. Chexiyada oliy tabaka feodallar, p a n l a r (jupanlar, yani kabila boshliklari nomidan kelib chikkan suz) kuyi tabaka feodallar -v l a d i k a l a r (dastlapki paytlarda vladika deb, katta patriarxal iolalarni aytilardi) deb atalardi. Umuman olganda, panlar- 158 baronlar va vladikalar-ritsarlar imtiёzli toifa-shlyaxtani tashkil kilardilar (shlyaxta “lexi” -”zodagon uruglar” suzidan kelib chikkan). Sobik erkin jamoachi dexkonlardan chikkan karam dexkonlar kullardan tashkil topgan krepostnoylarga asta-sekin kelib kushildilar. Bunday karam dexoknlar boshkacha nom - s e d l ya k l a r degan nom bilan atalardi, bu nom esa frantsuzcha “villanlar” degan suzga tugri keladi. Vakt utishi bilan sedlyaklar pomesteni tashlab ketish xukukidan maxrum edilar. Ular muayyan (kesib kuyilgan) barshchinani ado etib, oldindan belgilab kuyilgan obrok xaki tulradilar. Ammo XIII asrning to oxirigacha va va kisman xatto XIY asrda xam Chexiyada erkin dexkonlar - d e d i ch l a r tabakasi xali ancha-muncha saklanib kolgan edi. Dedichlar eski vorislik (dedich) xukukiga kura, uzlarining jamoachilik tartib koydalarini tamomila saklab kolgan va asosan sud buyicha feodallarga karam edilar (lekin bu sudga ularning kilgan barcha ikir-chikir gunoxlari va ayb ishlari kirmasdi, albatta). Dedich xukukiga kura. Dexkonlar uzlariga karashli er uastkalarining meroxurlar xisoblanardilar. Feodal muayyan mugdarda xak tulamay turib, ularni utirgan erlaridan xaydab yubora olmasdi. Bu kategoriyadagi dexkonlarning majburiyatlari muxim bulib, ular urf-odat buyicha belgilanib berilardi, xamda chinakam krepostnoylar dexkonlar utaydigan majburiyatlarga nisbatan ancha-muncha engil edi. Birok XIII-XIY asrlarda dedichlar soni tezda kamaydi. Yirik dunёviy va ruxoniy er egalarai dedichlarning jamoa erlarini xam tortib olib kuydilar. Nemis kolonizatsiyasi. Urta asr Chexiyasining ijtimoiy-iktisody tarakkiёtida nemis kolonizatsiyasi juda katta rol uynadi. XII va ayniksa XIII asrda Chexiya korollari va chek panlari uz daromatlarni kutarish maksadida german kolonistlarini, yani nemis dexkonlari bilan xunarmandlarini uz mulklariga keng jalb etdilar. Ayni vaktda Chexiya korollari xizmatga taklif etgan va ulardan yirik er-mulklari olgan kupgina garman feodallar xam Chexiyaga kirib kelaverdilar. Nemis monastirldari Chexiyada katta kolonizatorlik faoliyatini olib bordilar. Chexyaidagi nemis kolonizatsiyasi, uz xarakteri jixatdan boshka slavyan erlaridagi nemis kolonizatsiyasidan ancha fark kilardi. Chexlarning rivojlangan feodal davlatiga tuknash kelgan nemislar bu erga asta-sekin, “tinch” uyl bilan kirdilar va, asosan, shaxarlarga sukilib kirdilar. Ammo kup nemis dexkonlari Chexiya kishloklariga xam kushib kelib joylashdi. Nemis kolonizatsiyasi natijasida chex panlarning daromatlari ancha oshdi. Chexiyadagi nemis kolonistlarining uzlari bir kancha joylarga eng yaxshi erlarni olib, katta boylikka ega buldilar. Kisman kolonistlar uzlari bilan birga malum xujalik tajribaga ega bulgan va tkkomillashgan texnikani olib keldilar, bu texnikani kelajakda maxalliy axoli xam urganib oldi. Nemis xunarmantlari va konchilari, Chexiyaga kushib kelib, mamlakatda ishlab chikarish kuchlarini ustirishga, jumladan konchilik ishni rivojlantirishga xam ёrdam berdilar. Ammo, xullas kilib aytganda, nemis kolonizatsiyasi ixtisodiy, siёsiy va madaniy soxalarida chek xalki oshiga katta mushkillik keltirdi. Ajnabiy kolonizatsiya 159 okibatida Chexiyada milliy zulm avj oldiki, bundan chex axoli ommasi (shaxarliklar va dexkonlar) azob-ukubat chekdi. Kolonizatsiya mamlakatda kelgindi, begona va xatto uz “faterlandi” - Germaniyaga kungil kuygan dushman axoli istikomat kiluvchi ashxarni vujudga keltirdi. Shaxarlardagi kelgindi nemis savdogarlari va xunarmandlari maxaliy chex axolisiga, yani chex xunarmandlari va mayda savdogarlariga karaganda imtiёzlirok xolatda kun kechirardilar. Nemis kolonistlarining kishloklarga kuyundek okib kelishi kam erli chex dexkonlari sonining usishiga va pomeschiklarga tulanadigan feodal tulovlarning kupayishiga sababchi buldi. Pomeschiklar krepostnoylar tasarruf kiladigan erlaridan undiriladigan daromatlarini kolonnistlarning erlaridan unadigan daromadlar darajasiga etkizishga intilardilar. Tili va urf-adotlari jixatidan erli axoliga begona bulgan kelgindi nemisfeodallarning maxalliy pomesyaiklar bilan kushilishi, chex dexkoni uchun feodal-krepostniklik ogir zulmini yanada kushaytirib yubordi. Chexiyadagi kolonizatsiya jaraёni natijasida ikki xalk vujudga keldi, bular orasida kkelgindi nemis xalki maxalliy chexlarga karaganda ancha imtiёzli axvolda kun kechirardi. Ravshanki, bunday ziddiyatli axvol chexlar noroziligini tugdirmay iloji yuk edi. Mamlakatda feodalizm yanada rivojlanishi va tovr-pul munosabatlari usishi bilan, Chexiya shaxarlarida milliy chex elementlari tarkib topishi va Chexiya kishloklarida ijtimoiy munosabatlari keskinlashishi bilan bu norozilik tobora ortdi. Chexiya korollari va imperiya. Germaniya imperiyasi sistemasidagi Chexiya (Bogemiya) korollig xam ziddiyatli bir axvolni boshidan kechirardi. Chexiya korollari imperatorning vassallari edilar. Durust, Germaniyada imperatorlik xokimiyati tushkinlikka uchrashi bilan Chexiya korollari imperiyaning boshka yirik knyazlariga uxshash, aslida mustakil xokimlarga aylandilar. Fridrix II Shtaufen zamonida va XIII asrning ikkinchi yarmidagi xokimiyatsizlik davrida Bogemiya korollarining axvoli ayniksa kulay buldi. Bu vaktda Chexiya koroli knyaz -kurfyurst xukukini oldi. Uning uzi chex panlari seymi tomonidan saylanib, ichki idora ishlarida tula mustakillikka ega buldi. Ammo, ikkinchi tomondan, Chexiya korolining imperiya bilan alokasi xam, german kolonizatsiyasining Chexiya milliy manfaatlari uchun, axir pirovardi, goyat darajada zararli bulib chikishiga sabab buldi. Chexiya koroli saroyining uzida va chex panlarining saroylarida ochikdan-ochik germanlashish alomatlari kurildi. Chex feodallari va saroy aёnlari nemis tilini urganib oldilar, nemis kiyimini kiyib yuradigan buldilar va xokazo, chex feodallari va saroy aёnlari chex xalkidan shu kadar begonalashdilarki, XIII asrda chexiyaga kelib ketgan anjabiylar Chexiya tugrisida u ikki millatli mamlakatlar, deb ёzdilar. Zodagonlar -saroy aёnlari va feodallar -nemis tilida suzlashib, xamma narsada nemislarga taklik kilardilar; shaxarliklar- meshchanlar va dexonlardan iborat oddiy xalk chex tilida gaplashib, uzining eski urf-odatlari va milliy kiёfasini saklab koldi. Ammo Chexiya bilan Germaniya ittifoki (uniyasi)ning yana bir salbiy 160 tomoni xam bor edi. Chexiya korollari ichki german uzora urushlari va fitnalarga tortilgan edilar; Chexiya korollarining uzlari imperatorlik toj-taxtiga davogarlik kilaridlar, bazan ular boshka german feodallari bilan birgalikda slavyan xalklariga karshi uyushtirilgan yurishlarda shaxsan katnashardilar. Urta asr Chexiyasining eng yirik korollaridan biri bulgan Pshemisl II (1253-1278) ning xukmronlik kilishi bu jixatdan xarakterli misoldir. Pshemisl II Chexyai korolligini kup kabilali juda keng davlatga aylantirdi. U Chexiyaning uzida tashkari, yana Avstriya, Shtiriya, Karintiya va Kraynani egallab, to Adriyatika dengizining janubigacha siljib borgan edi. Bu erlarning bir kismi slavyanlarga, bir kismi nemislarga karashli edi. U boshka german feodallari bilan birgalikda 1254 yilda pruslar bilan litvaliklarga karshi salib yurishida katnashdi. Shu sababli keyinchalik Prussiya poytaxti bulib kolgan Kenigsberg (“Korol togi”) shaxri korol Pshemisl II sharafiga ana shunday deb atalgan edi. Pshemisl II german imperatorligiga uz nomzodini kuygan edi. İmperiya knyazlari boshka nomzodi -Rudolf Gabsburgni imperator kilib saylaganlaridan keyin Pshemisl II imperatorga len kasami berishdan bosh tortdi. Bu esa uni gabsburglar va boshka german knyazlari bilan urush kilishga olib keldi. Urush natijasida Pshemisl II Chexyaidan tashkaridagi barcha mulklarini kuldan boy berdi, ana shu vaktdan boshlab bu mulklar Gabsburglar kuliga kushdi va bu xol Chexiyaning uzidagi korol xokimiyatining obru-etiborini zaiflashtirib kuydi. Lyuksenburglar dinastiyasining idora kilishi. Karl I (IY). 1306 yilda Pshemislar dinastiyasi barxam topdi. Uch yil davom etgan tus-tupolondan keyin panlar nemis knyazi İoann (chexcha-Yan) Lyuksenburgskiyni korol kilib sayladilar. Yangi korol panlarga ularning toifaviy imtiёzlarini garantiyalovchi ёrlik berdi. 1310 yildan etiboran Chexiyada episkoplar, panlar va ritsarlar shlyaxtasidan iborat seym (chexcha snem) muntazam suratda chakirilib turiladigan buldi. Shaxarliklar (meshchan)larning vakillari sezdlarga xar doim xam taklif kilinavermasdi. Shaxarliklarning manfaatlariga taallukli masalalar muxokama kilingandagina shaxarliklar (meshchanlar)ning vakillari seymga kuyilardi. Korol Yan Lyuksenburgskiy Chexiyada xam yashaydi. Yan Lyuksenburgskiy Frantsiya manfaatlarini kuzlab (uzining Lyuksenburg knyazligi buyicha albatta), frantsuz feodallari bilan birgalikda inglizlarga karshi Kresi shaxri ёnida jang kilgan paytida 1346 yilda xalok buldi. Shunday kilib, yangi ajnabiy dinastiya korolining idorasi Chexiyaning siёsiy jixatdan markazlashuvini mustaxkamlashda xech narsa bermadi. Aksincha, panlar oligarxiyasi kushaydi, garbiy german knyazning chex xalki manfaatlariga tamomila ёt bulgan siёsati uchun ana shu xalkka esa kon yutishga tugri keldi. Yan Lyuksenburgskiyning ugli va ayni zamonida german imperatori Karl I (1346-1378) Chexiyada korol xokimiyatining obru-etiborini kutara bildi. İmperator sifatida german knyazlargia karam bulgan Karl Chekiyada uzining vorislik mulklarini mumkin kadar kengaytirishga xarakat kildi. Karl davrida 161 Chexiya sostaviga, Chexiya (ёki Bogemiya) ning uzidan tashkari, Sileziya, Brandenburg, Saksoniyaning bir kismi (Lujitsiya) va bazi bir kushni erlar kirar edi. Karl Chexiyada toj-taxtning vorisi sifatida yashagan chogidaёk, u chex feodallari va chex shaxarliklari, kuprok Praga shaxari bilan yakinlashdi. Karl korol bulib olgandan sung usib boraёtgan chex sanoati va savdosini ragbatlantirib, ilgari fakat nemislar foydalanib kelgan imtiёzlarni chexlarga xam tatbik kildi. Uning davrida Praga juda usdi, asosan Pragaga kushib kelib joylashgan chex xunarmandlari xisobiga Praga atrofida Novaya Mesto degan yangi joy usdi. Pragaga uzini-uzi idora kilish xukuki berildi.poytaxt kupgina xashamatli binolar bilan boyidi, Karl I kurdirgan binolardan bazilari- Karl shteyn kasri, Eltava darёsi chetiga solingan katta tosh kuprik (Karlov most) vaa boshkalar xanuzgacha saklanib kelmokda. 1348 yilda Karl I Praga universitetini tasis etdi, bu universitet Evropadagi eng kadimiy universitetlarning biri xisoblanadi. Sotsiyal va milliy ziddiyatlarning keskinlashishi. Chexiyada XIY asr urtasidan boshlangan siёsiy yuksalish mamlakatning iktisodiy yutiklarni aks ettirardi. Bu vaktga kelib Chexiya iktisodiy jixatdan goyat darajada rivojlangan mamlakat xisoblanardi. Chexlarning kumush konlari, movut tukishi, surp sanoatining rivojlanganligi, kishlok xujaligidagi yutuklar Chexiyada dexkonchiliktan tashkari, bogdorchilik, balikchilik xujaligi, uzumchilik, zigirkorlik, nasha, xmel ustirish va x.k. mana shularning xammasi Chexiyada Evropadagi eng boy mamlakatlaridan biridir degan shon-shuxrat keltirdi. Chexiya koroli olgan bexisob daramodlarni Germaniyaning birorta xam badavlat knyazdi ololmasdi. Praga yirik savdo markaziga aylandi. Chexiyaning kupdan-kup boshka shaxarlari u bilan juda yakindan aloka kilardilar. Bu shaxarlar orasida Brno, Plven, Xeb, Kutna gora, Lolomouts aloxida ajiralib turardi. XIY asrda Chexiya, Germaniya, Polsha, Vengriya, Kuyi Dunay buyi mamlakatlari, Janubiy-Garbiy Rus bilan keng xalkora savdosi olib borardi. Mamlakatda tovar-pul xujaligi tobora usib, u kishlokni xam kamrob olgan edi. İshalb chikaruvchi kuchlarning usishi va tovar alokalarining kengayishi Chexiya jamiyatida eski feodal xujalik formalarini emirib, utkir ijtimoiy ziddiyatlarining avj olishiga olib keldi. Chex feodallari uz ixtiёrlaridagi krepostnoy sedlyaklarni nemis xukuki deb ataluvchi xukukka kuchirdilar. Nemis xukukiga kura, dexkonlar oshirilgan pul rentasi tulashlari lozim edi, chunki dexkon rentani ozgina kechikib tulaydigan bulsa, katta er egasi feodal uni xar doim xaidab yubora olardi. Panlarning sikigi ostida dexkon-dedichlar xam nemis xukukiga kuchirildi. Dexkon-dedichlarning chex xukuki urniga nemis xukukiga kuchirilishi ularning axvolini battor ёmonlashtirdi, chunki ular voris er egalaridan (deyarli xususiy er egalaridan) “azod etiluvchi” sedlyaklarga uxshash, darxol xukuksiz arendatorlarga aylanib koldilar. Usha vaktda pul xujaligi sharoitlarida XIY asrdagi Chexiya kishlogi endi juda tabakalashgan 162 kishlok edi. Kishlokni kam erli dexkonlarning kupchiligi (yani p o d s o s e d k a deb ataluvchi dexkonlar) buldirib yuborgan edi, ularning bazilaridan kisman batraklar sifatida foydalanilardi, boshkalari xech kanaka ish topolmay, kashshoklikda kun kechirardilar; bazi bir kambagallargina shaxarlarda ishga joylashishga muyassar buldilar. Shunday kilib, chex dexkonlarning axvoli, ayniksa XIY asrning ikkinchi yarmida va XY asr boshlarida tobora ogirlashdi. Krepostniklik, sudxurlik, ogir arenda, dexkonlarning kisman ersizligi - bularning xammasi umuman chatishib ketib, chex dexkon ommasini goyatda mushkul axvolga solib kuydi. Ammo shaxarda xam ijtimoiy ziddiyatlar tobora keskinlashdi. Kuprok nemislardan iborat bulgan shaxar patritsiati sanoatning asosiy tarmoklarini va savdoni, shuningdek shaxar idorasini (Chexiya poytaxti Pragani xam) uz kuliga kiritib oldi. Tsexlarga kismangina birlashgan, kisman ёlgiz uzi kosiblik kiluvchi urta darajadagi xunarmand-chexning mustaxkam oёkka boskan nemis masteri ёki boy nemis savdogari bilan ana shunday shaoitda rakobat kilishi juda kiyin edi. Chex kishloklaridagi singari Chexiya shaxarlarida xam eng kambagal xunarmandlar, kora ishchilar, kishloklradan kelgan turli-tuman kelgindilar va xokazolardan iborat juda kup fakir-fukora tuda-tuda bulib daydib yurardi. Bu odamlar uz xujayinlari bulgan ekspluotatorlardan nafratlanib, daxshatli muxtojlik va och-yalongachlikda xamon kun kechirardilar. Chexiyada goyat darajada keskinlashib ketgan ijtimoiy ziddiyatlar ochikdan-ochik milliy tusga kira bordi. Chexiya dexkonlari, urta va mayda darajadagi shaxarliklar, shuningdek, kuyi ritsarlar (zemanlar) asosan batavlat nemis sinflarni uzlarining sinfiy dushmanlari deb bilardilar, chunki Chexiyadagi nemislar bu vaktga kelib juda katta boylik orttirdi, bu mamalkatda katta siёsiy rol uynar edilar. Chexiya va papalik. Ammo bu davrda Chexiyada yana bir ziddiyat keskin sezilib turardi, bu ziddiyat katolik cherkovining usib borishi zulmi va ekspluotatsiyasi edi. Yuz yillik urush maxalida papalik uz yigimlarining asosiy ogirligini Sharkiy Evropaga, Germaniya, Chexiya, Polsha va Vengriyaga utkazgan edi. Papa saroyiga turli formalardagi tulovlarni Chexiya ayniksa kup mugdarda tulashi lozim edi. Papaning endulgentsiya sotib yuruvchi odamlari Chexiyada tulib ketgan edi, oliy tabaka chex ruxoniy shaxslarini tayinlab kuyganligi uchun papa juda kup mugdarda pul olardi. Chexiyadan yigilgan cherkov desyatinalarining katta kismini papa xazinasiga kelib tushardi. Ayni zamonda Chexiyadagi ruxoniylarning anchagina kismini chexlardan chikkan odamlar emas, balki Chexiyada er mulklarga egalik kiluvchi kelgindi nemis ruxoniylari va monaxlari tashkil kilardi. XIY asr oxiri va XY asrda chexlar tomonidan olib borilgan navbattagi revolyutsion kurashning uziga xos va murakkab xarakteri ana shundan kelib chikkan edi. Eng demokratik chex ijtimoiy kuchlarining, yani shaxarliklar, dexkonlar va kisman ritsarlarning nafrati ayni vaktda xam chex feodal- 163 krepostnoylik tuzumiga karshi karatilgan edi. Goyaviy jixatdan bu ziddiyatlar keng reformatsion xarakatda uz ifodasini topdi. Bu reformatsion xarakat Chexiyada anjabiy zulmning kup darajada mujassam timsoli bulgan urta asr katolik cherkoviga xam karshi karatilgan edi. Yan Gus. Ruxoniy va Praga universitetining professori Yan Gus milliy va diniy-reformatorlik kayifiyatidagi chex jamiyati ilgor tabakalarining ifodachisi buldi. Dexkon iolasidan kelib chikkan Yan Gus, 1369 yilda Gusinets degan joyda dunёga kelgan edi. Praga universitetning shogirdi bulgan Yan Gus 1398 yilda univesitet professori, 1402 yilda esa uning rektori buldi. Yan Gusning gayrati tufayli Chexiya koroli Vatslav 1409 yilda Praga univesitetining ustavini uzgartib, professor chexlarga universitetni idora kilishda raxbarlik rolini topshirdi. Yan Gusning zamandoshi ingliz reformatori Jon Viklefning tasiri ostida Gusning diniy va ijtimoiy-siёsiy karashlari ancha rivoj topdi. Ammo bir kancha masalalarda Gus Viklefdan utib ketdi va dadilrok xarakat kildi. Gusning papalik bilan munosabatlari keskinlashib, murosasiz tus oldi. İndulgentsiyalar bilan savdo kilishga karshi, cherkov er egaligining gocht darajada tomir ёyishiga karshi, ruxoniylarning turli-tuman xurofiy urf- odatlari ijro etganliklari uchu tobora kuprok pul undirilishlariga karshi Gus keskin tankid bilan maydonga chikadigan buldi. Gus toat-ibodatni ona tilida, chex tilida oda etishini talab kildi. Eng yakin vakt ichidagi reforma sifatida Gus cherkov erlarini tortib olib, ulardan davlat ixiёjlari uchun foydalanishni xukumatga tavsiya etdi. Gus ruxoniylarni aloxida, imtiёzli toifaga (dinga ishonuvchi oddiy odamlarga nisbatan) aylantirishga karshi norozilik bildirib, ruxoniylarni xam, shuningdek, shaxar xalkini xam “xar ikkala noz-nemat bilan” (non va vino bilan) dilini poklashni (chukintirishni) kattik turib talab kildiki kyeinchalik bu Gus muxlislarining shiorlaridan biri bulib koldi. Ksiman Gus ijtimoiy masalalarga xam tegib utdi. Birok Gus revolyutsioner emas edi va shu vajdan u mavjud feodal tuzumini emirib tashlashga davat etmadi, asosan krepostniklikning eng ogir formalarini yumshatishga chakirish bilangina cheklandi. Shu tarika, Gus panlari uz xukmronliklarini suistemol kilmay, “kambagallarga mexir-shafkatli bulish va ularni adolat bilan idora kilishga davat etdi”. U korollik sudlarida beva-bechoralarga zulm kilishga va ularning kungillarining vayron kilishga narozilik bildirdi. Gus uzining bir kancha ogzaki gaplari va ёzma nutklarida panlar tomonidan ulib ketgan dexkonlarning molu mulkini bosib olish (ulgandan keyingi yigim) xodisalarini koralagan edi. “Xakkoniyat engadi!”, degan iborani Gus juda yashi kurardi. Bu suzlar bilan Gus mexnatkashlar ommasining porlok kelajagiga bulgan uz ishonchini ifodalardi. Dexkonlar xaёtini yaxshi bilgan, uzi shu dexoknlar orasidan kelib chikkan Gus uz umrining to oxirigacha deyarli kishlok bilan shaxsan boglangan edi. Gusning chex tilida kiladigan vazxonligida eng sodda, xatto xat-savodsiz erkak va ael dexkonlarning kundalik xaёtidan olingan va ular bemalol 164 tushunadigan misollar juda kup bulardi. Erkak va aёl dexkonlar “mister Gus”ning gaplarini zavk-shavk bilan tinglardilar. Gusning faoliyati Praga arxiepiskopni, sungra esa papa kuriyasini xam unga karshi oёklantirdi. Gusga goat-ibodat kilish man etildi. U professorlik va rektorlik lavozimlaridan maxrub etilib, 1412 yilda poytaxtni tashlab ketishga majbur buldi. Gus ereslik (shakkoklik) da ayiblanib, 1414 yilda Konstants sobori sudiga chakirildi. İmperator Sigizmund Gusning shaxsini muxofoza kilib, unga kuriklov ёrligi berdi. Gus uzi aytganidek, “xaloyik Oldida xakikatni ochib bermok uchun”, yani cherkov sobori oldida uz talimotining xak talimot ekanligini ximoya kilmok uchun Konstatsga junadi. Bu vaktda Gusning obru- etibori papanikidan balandirok edi. Ammo Konstantsiga kelishi bilanok Gus tez orada kamokka olindi. Episkoplar sobori ayblanuvchining xatto gapini xam eshitishni xoklamay, uni eretik sifatida utda kuydirish tugrisida xukm chikardi. Sigizmund uz suzidan xoinona kaytib Gusga ёrdam berishni istamadi. 1415 yilning 6 iyulida Yan Gus Konstants maydonlaridan birida olovda kuydirildi. Guschilarning urushlari. Yan Gusning ulimi Chexiyada chukur gazab uygatdi. Gusning ulimi tugrisida Chexyai va Moraviya ruxoniylari ёzma norozilik bildirdilar. Shaxarliklar va dexkonlar Gus bexuda jafo chekdi va azoblandi, dedilar. Chexiyada katolitsizmdan ommaviy ravishda kaytish xodiysalari yuz berdi. Vujudka kelgan “eretiklar jamoatlari” Gusning cherkov va jamiyatni reforma kilish xakidagi goyalarini amalga oshirishga davat etib, shu bilan Gus talimotini chukurlashtira va revolyutsionlashtira bordilar. Guschilarga karshi xukumat tomonidan jazo choralari kullanila boshlashi munosabati bilan 1419 yil 30 iyulda Pragada shaxarliklarning kuzgoloni buldi. Praga va uning atrofidagi shaxarlarning plebeylar ommasi 1419 yilga Praga kuzgolonining eng aktiv kuchi buldi, bu kuzgolonga kambagallar orasida nom chikargan Praga ruxoniysi Ya n J e l i v s k i y boshchilik kildi. Kuzgolon natijasida korol Vatslav amalda taxtdan agdarib tashlandi. Vatslav Pragadan kochib ketdi va tez orada, usha yiliёk vafot etdi. Vatslav urniga uning ukasi imperator Sigizmund Chexiya taxtiga vorislik kilishi lozim edi. Gusnining uldirilishida Sigizmundning kabix yul tutganligi va Gusni ochikdan-ochik ёmon kurganligi xamda Sigizmundning nemis feodallari bilan aloka kilganligi tufayli chexlar xatto uning nomini xam eshitgilari kelmadi. Ne panlar, na shlyaxta, na shaxarliklar Sigizmundka itoat etishni istamasdilar. Kishloklarda cherkov va dunёviy (nemis) katta er egalariga karshi xarakat boshlanib ketdi. Chexiya 1419 yilning avgustidan etiboran xakikatda Germaniya bilan alokasini uzib, mustakil davlat bulib oldi. Odatda guschilarning urushlari degan nom bilan atalgan Buyuk Chexiya dexoknlar urushining xarakatga keltiruvchi kuchlari juda keng va turli-tuman edi. Eng boshidan boshlab guschiar xarakatida bir- birovga ochikdan-ochik krama-karshi ikki kanot payda buldi: 1) ch a sh n i k l a r ёki p o d o b o y l a r n i n g mutadil partiyasi (guschilarning 165 shiorlaridan biri xar ikkala noz-nemat, yani non va vino bilan dilni poklash) bulib, bunga panlarning, yirik ritsarlarning va shaxarliklarning (asosan Praga shaxarining) vakillari kirgan edi va 2) t a b o r i y l a r ning (ularning Tabor ёki Favoradagi xarbiy lageri nomidan olingan) radikal demokratik partiyasi bulib, uni xoavayron bulgan ritsarlar, eng kambagal xunarmandlar va dexkonalr tashkil kilardilar. Chashliklarning “turtta modda” deb atalgan programmasi Chexiyada toat-ibodat chex tilida ado etiladigan milliy guschilar cherkovini karor toptirishni va cherkov molu-mulkini tortib olish va xukumat ixtiёriga berilishini talab kilardi. Chashniklar boshka xech kanaka ijtimoiy va siёsiy reforma kilishini ilgari surmadilar. Siёsiy jixatdan olganda chashniklar monarxiyani saklab kolish tarafdorlari edilar. Chashniklar Lyuksenburglar dinastiyasi bilan alolkani uzib, ular Polsha Litva valiaxdi Sigizmund (ёki Jigimont) ni Chexiya korolligining regenta sifatida Pragaga taklif etdilar. Keyinrok chashniklarning eng yirik raxbarlaridan biri bolgan boy pan Yuriy (chexcha Yirji) Podebrad korol regenta bulib oldi. XY asrning 20 yillari boshlarida chashniklar Praga plebeylari oppozitsiyasi bilan kattik janjallashib kolishdi. Poytaxtda oppozitsion demokratik xarakatning usib borishidan chuchigan chashniklar Praga demokratiyasining raxbari Yan Jelivskiy xalok etishga shoshildilar, 1422 yilning 9 mart kuni Jelivskiyni aldab ratushaga chakirib, sung uni kamokka oldilar va ush erning uzidaёk ulimga xukm kildilar xadma ratusha binosida katl eitdilar. Aslida bu chinakam siёsiy kotillik edi, shaxar kengashining azolari (konshelashlar) xalk ommasidan kurkkanlari vajidan bu kotillikni zimdan va juda tez amalga oshirgan edilar. Guschilarning boshka lagerlari, yani taboriylar Sigizmund bilan, nemis feodallari, eng yirik papalik vav katolik cherkovi bilan olib borgan kurpashlaridan ancha revolyutsion, eng katiy va izchil edilar. Taboriylar xam uz programmalarida “Praganing turtta moddasi”ni tan olib, bu moddalarning mazmunini kengrok talkin etdilar va ularga uzlarining antifeodal talablarini kiritdilar. Diniy soxada taboriylar xech kanaka oliy cherkov ierarxiyasiz cherkov jamoalarini bemalol barpo etish va tamomila erkin targibot olib borishga erishish talabini ёklab chikdilar. Siёsiy soxada taboriylar “korolsiz davlat kurish”, yani respublika tarafdori edilar. Taboriylarning asosiy ijtimoiy talabi -krepostnoy xukukni bekor kilish va erni jamoa mulkiga aylantirish, yani uni mexnatgash dexkonlarga berishdan iborat edi. Feodal-pomeschiklarning krepostnoylik zulmiga taboriylar katta gunoxlardan (“ulim darajasidagi gunoxlar”dan) biri deb karardilar. 1410 yilgi Gryunvald jangining katnashchisi, goyat zur sarkardaliik kabiliyatiga ega bulgan ritsar Ya n J i j k a (1360-1424) taboriylarning raxbari edi. 1424 yilda Jijka vafot etgandan keyin sobik ruxoniy P r o k op (Velikiy) (katta) uning vorisi bulib koldi. Boshka Prokop ёki P r o k o p (Maliy) (Kichkina) uning ёrdamchisi edi. 166 Uta taboriylar ёki p i k a r t l a r tolik molu mulk tengligiga va davlatni yukotishga davat etardilar, ularning bazilari xatto ateizmga yakinlashib kolgan edilar. Uta taboriylar İsoni oddiy odam deb xisoblardilar, xudai taoli xakida ular, xudo akl-idrok va vijdon singari kishilarning dilidagina mavjuddir, deb talim berardilar. Uta taboriylarga vazxon M a r t i n G u s k a boshchilik kilardi; birok Jijka uta siktantlarning faoliyati umumiy ishga zarar beradi deb xisoblab, ularni 1421 yildaёk Tabordan uzoklashtirigan edi. Jijkaning bu tadbiri albatta, revolyutsion lager kuchlarini zaiflashtirib kuygan edi. Dastlabki payitda chashniklar bilan taboriylar Sigizmund va nemis feodallariga karshi birgalashib xarakat kilgan edilar. Yan Jijka raxbarligida ozgina kismi ritsarlardan, kupchilik kismi esa dexkonlardan (piёda) tashkil etilgan guschilarning diomiy kushini xalk kushini xisoblanardi. Bu doimiy kushin dushmanga nafrat kuzi bilan karardi va u yuksak intizomli kushin edi. Jijka xarbiy ishda yangi usullar kulladi. U aravalarda bemalol ortib olib yuriladigan engil zambaraklarni ishga soldi. Uning piёda askarlari goyat chokkan va tez xarakat kilardi. Piёda askarlarni odatda (urush paytlarida) aravalarda ortib yurilardi, aravalar esa uziga xos istexkom xizmatni xam utardi. Buning uchun yulda malum jjoyga kelib tuxtalgan maxalda shu yukli aravalarni zanjil bilan mustaxkamlanardi, ular urtasidagi bush joylar esa taxtalar bilan tusilardi, shunday kilib, dushman otlik askarlari xujum kila olmaydigan mustaxkam lager paydo bulardiki, uni bunёdga keltirish va buzib tashlash asosan edi. Guschilar nemis ritsarlariga tusatdan bir kancha kakshatkich zarbalar bera oldilar. 1420-1431 yillar davrida imperator bilan papa guschiolarga karshi besh marta salib yurishi uyushtirgan bulsa-da, lekin bu yurishlarning xammasi muvaffakiyatsiz bulib chikdi. 1420 yilning 14 iyulida Yan Jijka Praganing ёnginasidagi Vitkova (xozirgi Jijka) togi etagidagi jangda salib yurishi kushinlar tor-mor keltirdi. Jijkaning Praga ёnidagi galabasi butun mamlakatni kaplagan revolyutsion xarakatning yanada yuksalishiga sababchi buldi. 1421 yilda Chexiya seymi Sigizmund Chexiya toj-taxtidan maxrum kilinadi, deb elon kildi. Guschilar 1422 yil boshida Nemis kechuvi ёnidagi janngda salibchidar ustidan ayniksa katta galaba kozondilar (bu salibchilarning ikkinchi yurishi edi). 1424 yil ёzida Jijka Malishova shaxri ёnida salibchilarni engib, muxim punkti Kutenburg (chexcha Kutna gora) shaxrini bosib oldi. Kutenburg shaxri Chexiyadagi nemis kolonizatsiyaning asosiy markazi xisoblanardi. Bu jangda Yan Jijka kuzi kur xolda kushinlarga kumondonlik kildi va shunga karamay, ajoyib galabaga erishdi. Salibchilarning uchinchi yurishi daf etilgandan keyin, tez orada Jijka Moraviyaga ketib koldi va shu erda ulat kassaligidan vafot etdi. Uning vorisi Prokop Katta kurashni muvaffakiyat bilan davom kildirib, 1426 yilda Ust-Laba shaxari ёnidagi nemis ritsar kushini yakson kildi (bu salibchilarning guschilarga karshi olib borgan turtishchi yurishi edi). Ana shujangda nemis ritsarlaridan 15 mingga yakin kishi uldirildi. 167 Taboriylar kushinining yutuklari nemis feodallariga daxshat solardi. Guschilar kushini kuchib yuradigan xarbiy aravalarning takir-tukurina nemis ritsarlarning tumtarakay kochishlari uchun kifoya etdi. Masalan, Texov shaxri ёnida xatto dushmanning aft-angorini kurmasdan xam salibchilar 1427 yilda ёppasiga kochdilar. Taboriylarning uzlari nemis feodallarining xujumini daf etib, ularga karshi xujumga utdilar va Saksoniya, Brandenburgga va xatto Baltik buyi Prussiyasiga (1427 y.) kirib bordilar. 1431 yili Damojlits shaxari ёnidagi (Plzen shaxarining janubiy-garbida) jangda salibchilar beshinchi brishining daf etilishi guschilarning nemis feodallar ustidan kozongan oxirgi galabasi edi. Papa Evgeniy IY bilan imperator Sigizmund guschilarga karshi ruparadar kilinadigan yangi ataka planidan voz kechib, taktiikani uzgartirishga karor kildilar. Ular guschilar orasiga nizo solib, chashniklarni uz tamonlariga karatib olishni maxsad kilib kuygan edilar. Ular bu maxsadlariga erishdilar. Chashniklar taboriylarning erishgan yutiklariga xavas bilan karasalar-da, lekin revolyutsianing bundan buёn chukurlasha borishidan xavfsirardilar. Tabor shaxri usib, kochok dexkonlar bilan shaxar kambagallarining kuplab bu erga okib kelishi, demokratik reformalar utkazish kerakligi xakidagi talabalar panlarni va boyib keeigan pragalik meshchanlarni kurkitib kuydi. Bazeldagi cherkov sobori cherkov erlarini kisman sekulyarizatsiya kilish (davlat ixtiёriga olish)ga va diniy urf-odatlarga bazi bir zugarishlar kiritishga rozilik berib, chashniklarga bir oz ёn bergandan keyin chashniklar bu takliflarga kattik ёpishib oldilar. 1433 yilda Pragada P r a g a k o m p a k t a t l a r i nomi ostida aloxida kelishuv bitimi tuzildi. Shundan keyin chashniklar nemis feodallariga karshi kurashni tuxtatib, taboriylarga karshi kurashish uchun nemis feodallari bilan birlashdilar. 1434 yili Lipani (bu joyning boshka nomi -Chexiya kechuvi) ёnidagi jangda chashniklar endi nemislar bilan birgalikda taboriylarga karshi urushdilar. Taboriylar engildilar. Xar ikkala Prokop uldirildi. Odiy taboriylarning kupi xalok buldi. Taboriylar Janubiy Chexiyada bir kancha tayan punktlarga suyanib turib, shundan keyin xam kurashni davom ettirdilar. Tabor shaxari to 1452 yilgacha kattik turib berdi, shundan keyin u oxiri chashniklar tomonidan kulga olindi va vayron kilib tashlandi. Chashniklar imperatorlar Sigizmundni korol deb tan oldilar. Sigizmund vafot etgach (1446 y.) Chexiya taxti Gabsburglardan birining ugliga erga tekkan kizining ugli (Sigizmundning nevarasi) kuliga utdi. Bu ёsh korol bulganligi uchun butun xokimiyat panlar kulida edi. Keyinrok 1458-1471 yillar davrida, Chexiya taxtni chashniklar tudasining liderlaridan biri byulugan Yuriy (yirji) Podebrad egalladi. Podebrad ulgandan keyin chexlarni Yagellanlarning polyak dinastiyasiga mansub odamlar bir oz vakt idora kilib turdi. Bu dinastiyaning sungi vakili 1526 yilda kazo kildi. Bu vavktda goyat katta kuch-kudratga ega bulgan turklar Chexiyaga xavf-xatar solaytganligi uchun chex panlari toj-taxtni yana Gabsburglar kuliga topshirishga karor 168 berdilar. Shunday kilib, Chexiya va Germaniya imperyasi sostaviga kirdi. Guschilar olib borgan urushlarning tarixiy axamiyati. Guschilar maglubiyatga uchrashlariga karamay, guschilarning urushlari Chexiya tarixida juda katta axamiyatga ega buldi. Urta asrlar oxiridagi eng yirik dexonlar xarakati, ajnabiy nemis xukmronligiga karshi keng avj olgan milliy xarakat va nixoyat, ilk cherkov reformatsiyasi urta asr katolik cherkoviga karshi karatilgan kuzgolon guschilarning urushlarida bir butun bulib chirmashib ketdi. Guschilarning urushlari Chexiyada nemislar zurovonligiga zarba berib, ularning bundan keyin mamlakatga kirib kirishlarini tuxtatdi. Bu urushlar Chexiyaning Germaniya imperiyasidan uzok muddatgacha (100 yildan ortik) tamomila mustakil siёsiy axvolga erishuvini taminladi. Durust, Chexiya keyin imperiyaga kaytadan kirdi. XYII asrning birinchi yarmida Uttiz yillik urushgina Chexiyani uzok vaktgacha istilo etilgan viloyatga aylantirib kuydi. Guschilarning bulib utgan urushlari davri, shu tarika Chexiyaning milliy ozodlik davri buldi, shuning uchun u chex madaniyatining yuksalish zamoni xam edi. XY va XYI asrlarda chex tili xamda chex adabiёti katta yutiklarga erishdi. Yan Gus chex grammatikasini ёzdi va chex tili orfografiyasini yaratdi, chex xalki xozirgacha shu grammatika va orfografiyadan foydalanib kelmokda. Gusning chex tilida bosilib chikkan asrlari xozirgi zamon chex adabiy tiliga asos kilib olindi. Guschilarning urushlari davri kupgina adabiy-siёsiy ёdgorliklar: pamfletlar, satiralar, xarbiy-revolyutsion gimnlar, kushiklar va boshkalar koldirgan. XY va XYI asrlarda Chexiyada tarixiy xronikalar tuzish borasidagi ishlar yaxshi avj olib, davrning ulkan vakealari ana shunday tarixiy xronikalar tuzish uchun boy va drammatik materiyallar bergan edi. XY asrning 50 yillarida, revolyutsion tulkin pasaygandan keyin guschilar orasida “chex birodorlari”, deb atalgan xiyla osoyishta bir okim paydo buldi. “Chex birodorlari” okimining ideologi yirik ёzuvchi P ё t r X e l ch i ts k i y (1339-1460) edi. Xelchitskiyning ёzgan asrlarida katolik Cherkovi va butun feodal-krepolstniklik tuzumi chukur tankit kilinsa-da, lekin avtor endi revolyutsion kurashdan voz kechgan edi. Xelchitskiy xar kanday davlatni “gunox”deb xisoblab, zurlikni rad etgan, urushni, sudta katnashishni, soliklar tulashi koralagan edi. Ayni zamonda Xelchitskiy va uning muxlislari xalk orasida maorifni tarakkiy kildirishga kup etibor berar edilar. “Chex birodorlari”ning bu okartuvchilik ananalari bundan keyin xam saklanib kolgan edi. Ular maktablar tashkil ettilar, pedagogika masalalari bilan shugullandilar. Shular orsaidan keyinchalik mashxur chex pedagogi, yangi pedogogikaning yaratuvchisi Ya n A m m o s K o m e n s k i y (1592-1670) etishib chikkan edi. Milliy xarakat sifatida muvaffakiyat kozongan guschilar xarakati dexkonlar kuzgoloni sifatida maglubiyatga uchradi. Dexkonlar bilan boshka demokratik tabakalarning manfaatlarni ifodolagan taboriylar er bilan yakson kilindi. Shuning natijasida Chexiyada feodal- 169 krepostniylik rejimi tugatish masalasi xam xal etilmay kolib ketdi. Chex panlar siёsiy xokimiyatdan uzlarining ton sinfiy manfaatlari yulida foydalanib, XY asrning ikkinchi yarmida xatto krepostnoy xukukni kuchaytirib yubordilar. 1474 va 1487 yillardagi seymlar panlarning roziligini olmay turib, dexkonalrning pomestelardan “chikib ketishi”ni man kiluvchi konunlar kabul kildi. Kochib ketgan krepostnoylarga va ularni yangi joylarda kabul kilganlarga eng kattik jazo choralari belgilandi. Panlar shaxarlilarga nisbatan xam tor manodagi toifaviy siёsat yurgizildi. 1497 yilgi seymda Chexiyadagi oliy davlat mansablarini fakat dvoryanlar toifasiga mansub shaxslargina egallashlari mumkin degan karor kabul kilindi. XY asr oxiridan boshlab meshchanlarning seymdagi vakillari kamaytirildi va birgina Praga shaxari deputatlarigina kiradigan bulib koldi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling