Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi

ADABIYOTLAR. 
1. Sbornik dokumentov po sotsialno-ekonomicheskoy istorii Vizantii. M., 1951. 
2. Feofan. Letopis vizantiytsa Feofana Per. V. İ. Obolenskogo i F. A. 
Ternovskogo, M., 1884. 
3. Feofilakt Simokatta. İstoriya. M., 1957. 
4. Ekloga. Vizantiyskiy zakonadatelnwy svod VIII veka g’Vstupit. Statya, per., 
komment. E. E. Lipshits. M., 1965. 
5. Vizantiyskiy istoriki. Per. s grech. Pri S. Peterburgskoy Duxovnoy akademii.  
6. İoann Kinnam. Kratkoe obozrenie tsarstvovaniya İoanna i Manuila Kamninov. 
SPb., 1859. 
 
 
TEMA: X-XI ASRLARDA FEODAL EVROPA. FEODAL JAMIYATINING 
XARAKTERLARI XUSUSIYATI. 
1. Feodalizm sistemasining qaror topishi.  
2. İshlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiёti darajasi. 
3. Feodal pomestesining tuzilishi.  
4. Kripostnoy dexqonlarning feodallarga qarshi kurashi.  
5. Feodallar israrxiyasi. 
6. Vasa....lenlik munosabatlari. 
7. Feodallarning qasrlari va ularning tuzilishi. 
8. Ritsarlarning qurol-yaroqlari. 
9. feodallar anarxiyasi. 
 
X-XI asrlarda g’arbiy Evropa mamlakatlarining kwpchiligida feodalizm 
tarkib topdi. Feodal ishlab chiqarish usuli Evropa jamiyatida xukmron ishlab 
chiqarish usuli bwlib, bu ishlab chiqarish usulining xarakterli xususiyatlari 
quydagilardan iborat edi: yirik pomeshchik er egaligi xukum surar va mayda 
dexqonlar erdan foydalanar edi, mexnatkashlar ishlab chiqarish vositalariga 
bog’langan edi. (deh’qolar chek erga biriktirilgan edi.) g’ayri iqtisodiy ywl bilan 
majbur qilish xukm surar edi. (buni majburiy krepostnoy meh’nat-barshchima juda 
yaqqol kwrsatib turur edi), matural xwjalik surar edi. qishloq xwjalik va 
xunarmandchilik texnikasi past va qoloq edi.  
 
Rim imperiyasi istilo qilingan vaqtda varvarlarda ishlab chiqaruvchi 
kuchlarning darajasi qanday bwlgan bwlsa. g’arbiy Evropa jamiyatining ishlab 
chiqaruvchi kuchlari  X asrda unga qaraganda ancha asosiy narsa uch dalali 
ekishning tarqalishi edi. Uch dalali sistema Karolinglar davridagi (IX asr) 
xujjatlarda h’am tilga olinadi. X-XI asrlarda bu sistema Evropadagi boshqa 
mamlakatlarga tarqaldi. Biroq keyingi vaqitlarda XII-XIII asrlarda h’am bu 
sistema ikki dalali sistemani, bazi joylarda xatto erni partov qilish sistemasini 
h’am butunlay siqib chiqara olmadi. Wrta asrlar Evropasida qishloq xwjaligining 
yutuqlarini kwrsatadigan ikkinchi narsa wtzorchilik. Bo\dorchilik, polizchilikning 

 
19
rivojlanganligi edi. Karl Buyukning mashxur «Pomestelar twg’risidagi 
kapitulyariy» sining ayrim moddalari bunga juda ravshan dalildir. XI va XII 
asrlarda angliya, Frantsiya va İtaliyada agronom ёzuvchilar bwlib, ularning xosilni 
oshirish masalalari tw\risidagi ёzgan maxsus traktatlari saqlanib qolgan. Xosilni 
oshirish er xaydashning sifatiga bo\liq edi. Shuning uchun X va XI asrlarda er 
ùàéäàøãà  qàòòèq ýúòèáîð áåðèëàð ýäè. àãàð áàõîðèé ýêèí ó÷óí åð îäàòäà 
áèð ìàðòà (äîí ñåïèø îëäèdan)  xaydalsa, kuzgi ekin uchun (bu asosiy ekin 
edi.) er ikki marta bazan xatto uch marta h’aydalar edi. erning xususiyatiga qarab, 
er 6-8 xwkiz qwshilgan plug bilan chuqur qilib ёki bir juft xwkiz qwshilgan plug 
bilan yuzaroq qilib xaydalar edi. shu bilan bir vaqitda ilgariroq pomestiyalardan 
gwng, qisman mineral (morgol) w\it ishlatila boshladi. +adimiy manastirning 
ёzuvlariga kwra, janubiy Frantsiyada donli wsimliklar xosili XI asrda besh (sam) 
boshgacha etib borgan, xosilsizroq yillarda esa xosil odatda twrt bosh, uch bosh va 
xatto ikki  bosh h’am bwlgan.  
 
Shunday qilib g’arbiy Evropaning ishlab chiqaruvchi kuchlari Rim 
imperiyasi davrining oxirgi asrlardagiga va xalqlarning buyuk kwchishi davri deb 
atalgan davdagiga nisbatan ancha wsdi. Ekin maydonlari ancha kengaydi. Uy 
xayvonlarining soni kwpaydi. Polizchilik va bo\dorchilik rivojlandi, uzumchilik 
keng tarqaldi. Evropada axolining wzi h’am juda tez kwpaydi. XI asrda yangi erlar 
wzlashtirish kerak bwlib qoldi. Xuddi shu maqsad bilan Evropaning deyarli barcha 
mamlakatlarda wrmonlarning daraxtlarini zwr berib yiqitish boshlandi. Yangi 
ishlab chiqarish usuli wzidagi barcha sotsial ziddityatlarga va juda qattiq 
ekspluatatsiya xukum surishiga qaramasdan Evropa mamlakatlarining iqtisodiy 
jixatidan rivojlanishini taminlab, ishlab chiqarishning asta sekin kengayib 
borishiga imkon berdi. Biroq Wrta asrlarning bu ilk davrida ishlab chiqaruvchi 
kuchlar h’ar xolda juda sekin wsdi. Varvarlar Evropasining nixoyat, uch dalali 
sistemani wzlashtirib olishi uchun besh yuz yil vaqt ketdi. Wrtacha xosil (ayniqsa 
dexqonlar erida) h’ali h’am juda past edi. Deh’qonlar tabiatning stxiyali 
kuchlariga twla ravishda qaram edi. X-XI asrlardagi Evropada xosilsizlik, 
qaxatchilik, ochlik epidemiyalari juda tez-tez bwlib turadigan xodisa edi. Bu narsa 
wsha vaqitdagi xronikalarda juda ravshan aks ettirilgan. Ayrim oblast va okruglar 
xwjaligining bikikligi va natural xwjalik xukum surishi tufayli, bir okrugda 
ocharchilik bwlib turgan bir vaqitda undan 200-300 km naridagi ikkinchi bir 
okrugda oziq-ovqat mwl kwl bwlishi mumkin edi. Axoli ommasining moddiy 
turmush darajasi juda pasi edi. Wsha vaqitdagi deh’qonlarning \oyat katta 
kwpchiligi sifatsiz, kuchsiz ovqat eb, ёmon juda xarob kulbalarda yashar, qwlda 
yasalgan be swnaqay jixozlar tutib, da\al, qwlda tikilgan kiyim, ё\och kovush 
(yani usti kun, tagi ё\och kavush) kiyib turmush kechirar edilar.  
 
Feodal pomestiasi-lotincha (senoriya) odatda bir qishloqqa tw\ri kelib, 
bazan bir necha qishloqdan iborat bwlr edi, kamdan-kam xollardagina qishloqning 
bir qismini tashkil qilar edi, pomestiya mazkur davrda asosiy xwjalik, ijtimoiy va 
siёsiy yacheyka edi. Krolinglar zamonidan qolgan xwjjatlardan malum bwlishicha, 
IX asrdagi singari, bu davrda h’am krepostnoy deh’qonlar wzining chek erida 

 
20
dexqonchilik qilar edi va bu er evaziga xwjayinning erini ekib berar ёki 
pomeshchikka qisman maxsulot tarzida, qisman pul tarzida renta twlar edi. Biroq 
X-XI asrlarda xwjayinning (dominial) eri XVIII-IX asrdagi singari, bu davrda 
h’am krepostnoy dexqonlar wzining chek erida dexqonchilik qilar edi va bu er 
evaziga xwjayinning erini ekib berar ёki pomeshchikka qisman maxsulot tarzida, 
qisman pul tarzida renta twlar edi. Biroq X-XI asrlarda xwjayinning (domenial) eri 
XVIII-IX asirlardagiga qaraganda qisqargan edi. Senor qolgan erini h’am chek er 
qilib bwlib berishini foydaliroq deb bilar edi. lekin shu bilan birga u maxsulot 
tarzida twlanadigan rentani kwpaytirdi. +isman XI asrdaёq bazi joylarda natural 
rentalar (barshchina shakildagi ishlab berish rentasi ёki natura shakildagi maxsulot 
rentasi) wrniga pul twlash, (pul rentasi) joriy qilina boshladi.  
 
Krepostnoy dexqonlar xaёtining wzida h’am wzgarishlar yuz berdi. 
Karolinglar zamoniga oid xujjatlarga qarab xukum chiqarganda qullar bilan 
ilgarigi erkin kishilardan chiqqan qaram dexqonlar IX asrga keliboq umumiy 
krepostnoylar ommasi bwlib qwshilib ketgan edi. Biroq krepostnoy 
deh’qonlarining bir qismi bir oz engilroq axvolda bwlib, bir qismi keyingi asrlarda 
h’am ularga qaraganda o\irroq va xuquqsizroq axvolda edi. Masalan, Frantsiyada 
X-XI asrlarda deh’qonlar ikki kategoriyaga: servlarga («servaj») va villanlarga 
bwlingan edi. Servlarning axvolida yuridik jixatdan xali bazi qullik alomatlari 
saqlanib qolgan edi. Xwjayini rozilik bermasa, servning uwlanishiga xaqqi ywq 
edi. Feodal servdan maxsus joi (bosh) soli\i olar edi. servning wz mol-mulkini 
birovga asiyat qilib qoldirishga xaqqi ywq edi.  
 
Serv wlgandan keyin uning mol-mulki xwjayinning qwliga wtar edi, 
xwjayin bu mol-mulkni merosxwrga berib, undan xaq tarzida bir bosh yaxshi mol 
olar edi. Villanlarning axvoli bir oz durustroq edi. Ular shaxsan erkin xisoblanar 
edi, lekin er masalasida qaram, tutqin edi. ularning bajaradigan majburiyat va 
twlovlari bir er bilan bo\langan bwlib, odatda muayyan bir tarzda belgilab 
qwyilgan soliq edi. Ammo xaqiqiy xaёtiga kelganda servlar bilan vilanlar bir-
biridan uncha farq qilmas edi. ular h’am bular h’am mustaqil xwjalik yuritar edi, 
ularning h’am, bularning h’am oilasi, uy-joyi, moli va xar turli oddiy qishloq 
xwjalik asboblari, eri bor edi. Bu jixatdan villanlar h’am, servlar h’am qadimgi 
qullik zamonidagi qullarga qaraganda butunlay boshqacha edi. Lekin shunda 
bwlsa-da, villan h’am feodal-pomeshchik tomonidan juda qattiq ekspluatatsiya 
qilinar edi, servga qaraganda villan miqdor jixatidangina kamroq ekspluatatsiya 
qilinar edi, xolos. Eng muh’imi shuki, villan h’am erga biriktirilgan bwlib, unda 
xech qanday shaxsiy erkinlik ywq edi.  
 
X-XI asrlarda dexqonlar orasida malum darajada mulkiy tengsizlik paydo 
bwla boshladi, deh’qonlar boyroq va kamba\al deh’qonlarga ajrala boshladi. 
Biroq, natural xwjalik xukm surib turgan, butun qishloqni feodal-pomeshchik 
kattiq ezib turgan, feodallarning wzaro urushlari natijasida qishloq tez-tez xarob 
bwlib turgan bir sharoitda bu farq h’am h’ali keskin tus olmagan edi. Xatto 
dexqonlar krepostnoylarga aylantirilgandan keyin h’am qishloqda jamoa-marka 
ilgarigidek katta ah’amiyatga ega bwldi, u, deh’qonlarni jipslashtirib, 
feodallarning birgalashib kurashishiga imkon berdi.  

 
21
 
Feodallar zulmida toqati toq bwlgan krepostnoylar wz xwjayinlariga qarshi 
qwz\olonlar kwtardilar. Krepostnoy dexqonlarning feodal-pomeshchiklarga qarshi 
eng dastlabki bosh kwtarib chiqishlari X va XI asrlardagi frantsuz yilnomalarida 
aks ettirilgandir. Yilnomachilar dexqonlarning dastlabki xarakatlari vaxshiёna 
suratda shavqatsizlik bilan bostirilganini kwrsatib wtdilar. Chunonchi, 996 yilda 
normandiya gertsogi Richardning erlarida dexqonlar yi\ilishlar uyushtirib, bu 
yi\ilishlarda bundan buyuk xwjayinlarga bwysunmasdan, «erkin» yashaylik, deb 
qarorlar chiqara boshlaganlar. Buni eshitgach, gertsog shubxada deh’qonlardan bir 
necha wntasini tutib keltirib, «qolganlarga ibrat uchun» ularning oёq-qwlini 
chopib tashlashni buyurgan. XI asrning 20 yillarida Bretanyada deh’qonlar keng 
xarakat kwtardilar, bu xarakatni h’am maxalliy feodallar qonga botirdi. 
Germaniyada 841-842 yillar bilan 1073-1075 yillarda bwlib wtgan Sakson 
deh’qonlarning ikkita qwz\oloni (bu xaqda yuqorida aytib wtilgan edi.) qarshi olib 
borgan kurashini ёrqin kwrsatdi. Janubiy Angliyada h’am normanlar istilosidian 
sal oldin XI asr wrtalarida xuddi shu singari dexqonlar xarakati bwlib wtgan edi.  
 Votchina-senoriya 
siёsiy jixatdan kichkina bir davlatga wxshagan narsa edi. 
Bu davlatning xokimiyati senorning wzi-pomeste egasi, yirik maxalliy feodal 
bwlib, u maxalliy axolini sud qilar, qatl etar va afv qilar edi, atrofdagi wziga 
wxshash pomeshchik-xokimlar bilan urush olib borar edi. Lekin uning wzi h’am 
odatda wzidan kattaroq bir senorga qaram bwlib, uning vassali edi. Bu katta 
feodal-senor h’am wzidan kattaroq bir senorga qaram bwlishi mumkin edi va 
xokazo. Bu qaramlik munosabatlari tizmasi korolning wzigacha tizilib borar edi, 
shunday qilib, korol butun feodal pogonlari ёki israrxiyasining boli\i edi. Dunёviy 
feodallardan tashqari ruxoniy feodallar: paplar argepiskoplar spiskoplar, abbatlar 
va shu kabilar h’am mavjud edi. Feodallar israrxiyasi odatda yuqori va quyi 
tabaqalarga bwlinardi. Korol va unga tobe bwlgan yirik territoriyali knyazlar, 
gertsoglar va graflar («tojdor feodallar») feodallarning yuqori tabaqasi edi. 
Ulardan keyingi wrinda bir nechta (bazan esa bir necha wn) imeniesi bwlgan 
baronlar turar edi. Bazi mamlakatlarda, masalan, Angliyada baronlarning h’am 
gertsog ёki graflik unvoni bor edi. Feodal pogonlarining undan pastro\ida ritsarlar 
turardi.  Ðèöàðëàðíèíã ÿðîàðäîðëàðè áuëèá, áóëàð xàì àñòà-ñåêèí  êichik 
ritsarga aylanib bordi. Feodallarning mana shu tabaqalarning h’ammasi bir bwlib 
turib, imtiёzli tabaqa-dvoryanlar tabaqasini tashkil qildi. Bu dvoryanlar kreposnoy 
dexqonlar ommasidan, shuningdek,wsha tdarda feodallarga qaram bwlgan 
shah’arliklardan yuqori turar edi.  
 Feodalning 
er 
mulki-feod 
ёki  len bitta pomestedan, bir nechta pomestedan, 
butun boshlik bir knayazlik, xatto korolliklar h’am iborat bwlishi mumkin edi 
(wrta asrlarda vassal korolliklar kwp edi). Lekin h’ar bir fiodning quydagicha 
wziga xos xususiyatlari bor edi: 1. Feod, h’ammadan burun, «past» deh’qonlarga 
xos majburiyatlarini wtash bilan bo\liq bwlgan dexqon mulkidan farq qilib 
dvoryan mulki, «asl» mulk edi. 2. Feod odatda muayyan bir xizmatni. Birinchi 
navbatda, xarbiy xizmatni wtash bilan bo\langan edi. 3. Feod-yuqori senorga 
vassal tobelikdagi qaram mulkdir, yani alloddan farq qiladi, alloddan X-XI 
asrlarda juda mulk edi (u wzidan oldingi benefitsiydan shu bilan farq qilar ediki, 

 
22
benefitsiy xarbiylarning er mulki edi-yu, lekin nasldan-naslga meros bwlib wtmas 
edi.)  
 Vassallarning 
asosiy 
majburiyati xarbiy xizmatini wtashdan iborat edi, bu 
xizmat odatda yiliga 40 kun belgilanar edi.  
 
Xarbiy xizmatdan tashqari, vassallar wz senorlari foydasiga yana bazi 
grajdan xizmatlarini h’am bajarardi,senor boshqa vassallarni sud qilganda sudda 
qatnashar ёki uning saroyida saroy axli bwlib xizmat qilar edi. Bulardan tashqari 
vassal wz senorigi malum miqdorda pul twlab turar edi. Bu twlovlardan eng 
kattasi nasliy (poshlina) boj edi, bular nasliy boj relef deb atalib bazan juda katta 
swmdan iborat bwlar edi. Angliyada baronlardan olinadigan relef. Masalan, I ming 
funt sterlingga etar edi. Butun mamlakatdagi feodallar sinifi bir butun qilib 
bo\langan shartnoma sistemasi maxsus marosimlar formasida muqaddaslashtirilar 
edi. Vassal feod olishda, gwё wzini senorning xomiyligiga topshirishni ifodalagan 
bwlib, uning oldida tiz chwkar va qwllarini senorning qwliga qwyib, wzini «uning 
(yani senorning) odami» deb atar edi. Bu rasmning wzi h’am ommaj deb atalar 
edi. (frantsuzcha-odam degan swzdan olingan). Swngra vassal maxsus sodiqlik 
qasami-fua ёd qilar edi. Senor h’am vassalga tegishli feodni topshirishning alomati 
sifatida unga maxsus narsalar berar edi. vassalning er uchastkasining belgisi 
sifatida bir kim tuproq, wsha er uchastkasiga kiradigan wrmonning belgisi sifatida 
daraxtning kichik bir shoxchasini, piskop xokimiyatining belgisi sifatida uzuk 
h’amda xassa va xokazolar berar edi. Bu rasm investitura deb atalar edi.  
 
X-XI asrlarda g’arbiy Evropaning h’amma ё\i qasrlar bilan qoplana 
boshladi. +asr (nemischa: fransuzcha: ingilizcha) feodalga h’am turar joy, h’am 
qala bwlib xizmat qiladi. Dastlabki payitlarda qasrlar ё\ochdan qurilar edi. Xali IX 
asrda bu odatdagi ikki qavatli ё\och minora edi. Uning yuqori qavatida wz oilasi 
bilan yashardi, pastki qavatida xizmatkorlar turardi, h’amda h’ar xil oziq-ovqat va 
boshqa narsalar saqlanadigan omborxonalar joylashgan edi. +srning atrofi 
xandaklar bilan wralgan bwlib, uning ustiga kwprik qurilgan edi: kwprik 
kwtarilib, tushirilib turardi, mabodo xavf-xatar tu\ilsa-dushman yaqinlashib qolgan 
taqdirda-kwprik kwtarib qwyilardi. Franyiyada normanlarning xujumlari, 
Germaniyada vengrlarning xujumlari, İtaliyada arablarning xujumlari shunday 
qasrlar qurishga majbur qilib qwygan edi; qurilish texnikasi oddiy h’am u qadar 
katta emas edi. Vaqitlar wtishi bilan X asrdaёq qasrlar toshdan qilina boshlandi. 
+asr qurish uchun baland qoyali joylar tanlanardi. Endi u bir necha qavat (4-5) 
qavat qilib qurilar va atrofi bir bir qator ёki ikki qator tosh devor bilan wrab olinar 
edi. Xandaklar juda murakkab va boshi-uchini xech kim bilmaydigan qilib qurilar 
edi. Bunday qasrni wq otadigan qurolsiz birgina xujm bilan olib bwlmas edi, 
qamal qiluvchi tomon qasrni olish uchun uni h’ar tomondan wrab olib uning 
ichidagilarni ochlikdan tinkasini kuritib, axir taslim bwlishga majbur qilish ywlini 
mwljallar edilar.  
 Feodal 
qasrni 
quraёtgan u h’am tashqi dushmanni (tashqarida qilingan 
bunday xujmlar vaqtida xatto qwshni qishloq axolisining bir qismi h’am yashirina 
olardi), h’am shu bilan birga, u qwshni qishloqlardan baland turar, bu esa 
kreposnoy deh’qonlar ommasi ustidan feodallar sinfning xarbi-siёsiy 

 
23
xukumronligini yaqqol kwrsatuvchi bir nishona edi. Agar u ёki bu qishloqda biror 
bir twpolon yuz berib qolgudek bwlsa, qasrdan jazo otrdlari yuborilar edi. 
Feodalning wzi esa butun bir qishloq okrugning deh’qonlar ommasi feodaolga 
qarshi kwtarilib qattiq ekspluatatsiya qilinganligi uchun wch olishmoqchi bwlsa 
qasrdan chiqmasdan ichida berkinib ёtar edilar.  
 
Wrta asr feodali wtsiz temir qurol: sopi krest shaklida o\ir qilich va uzun 
o\ir nayza qurollangan edi. Bundan tashqari gurzi va oybolta qwllanar edi, lekin 
ular juda tez istemoldan qoldi. Ammo buning wrniga ritsar mudofaa vositalariga 
kwproq etibor bera boshladi. U avvalgi charm sovut wrniga temir xalqalardan 
twkilgan tur sovut ёki uzun pwlat sovut kiyadigan bwldi. ritsar qurol-yaro\ning 
eng muxim qismi ustiga temir plastinkalar qoplangan ё\och qalqon edi, Ritsar 
boshiga temir dubul\a va yuzini saqlash uchun metalldan ishlangan yupqa niqob-
sipor kiyardi, uni kwtarib ёki tushirib qwyish mumkin edi. ritsarning urushda 
minib yuradigan oti metall ёpqich bilan ёpilardi. Oqibat natijada jangga shay 
bwlib, otiga maxkam wrnashib olgan ritsar gwёki jonli temir qalaga wxshardi. 
Bunday o\ir va qwpoldan-qwpol qurollanib olgan ritsar uchun dushmanning wq-
ёyi h’am, gurzisi h’am pisand emas edi. ammo ritsar bu xilda qurollanganligi 
uchun qwpollashib bemalol xarakat qila olmasdi. U odatda yiqitilsa, wzining 
kurolbardorining otiga mina olmas edi.  
 
Xar h’aolda deh’qon piёda qwshinlari uchun ritsar juda daxshatli kuch 
bwlib, deh’qonlar ularning oldida ojiz bir banda edilar.  
 
Tez orada shah’arliklar ritsarlarni tor-mor qila oladigan vositalarni topdilar, 
bunda ular, bir tomondan, wzlarining anchagina xarakatchanligidan va 
jipisligidan, ikkinchi tomondan, deh’qon qwshinlariga qaraganda yaxshi 
qurollanganliklaridan foydalanardilar. XII-XIII asrlarda g’arbiy Evropaning turli 
mamlaatlarida shah’ar ah’olilari ritsarlariga bir necha bor zarbalar berganlar. Biroq 
XIV va undan keyingi asrlarda porox va wq otuvchi qurolning kashf qilinishi 
h’amda takomillashtirilishi wrta asrning h’arbiy kuchi bwlib kelgan ritsarlikka 
barh’am berdi.  
 
Har turli ah’dnoma, majburiyat, qasamёdlarning juda kwp bwlishiga, bir-
biriga xomiylik qilish va sodiq xizmat qilishga, juda kwp vadalar berishga 
qaramay, feodallar dunёsi juda h’am notinch edi. Aslini olganda, butun ilk wrta 
asr doimiy urshlar, vassallarining wz senborlariga qarshi uzuluksiz isёn kwtarish 
davri edi. Korol xokimiyati uzoq vaqitgacha feodallarning bu anarxiyasini bartaraf 
qilish u ёqda tursin, xatto cheklashga butunlay ojizlik qildi. Ruxoniylar 
feodallarning rushlariga xotima berishga ёki ularga, loaqal, bir qadar chek 
qwyishga xarakat qildi. Cherkovning X va XI  asrlardagi yi\ilishlarida «iloxiy 
sulx» va «iloxiy yarash» wrnatish tw\risda xaqiqatdan bir necha martda qaror 
chiqarildi. «iloxiy sulx»ga muvofiq, wz urushlari urushlari vaqtida feodallarning 
urishuvchi tomonlarga aloqasi bwlmagan kishilarga, yani cherkovning wziga; 
dexqonlarga, shah’arliklarga vaxokazolar zarar etkazishi man etilar edi. «iloxiy 
yarash» rasmiga muvofiq yakshanba kunlar bazan esa h’aftaning butun ikkinchi 
yarmida (seshanbadan tortib to dushanba kuni ertalabga qadar) urishish man 
qilinar edi. Biroq bu qarorlarning h’ammasi ijro etilishi lozim bwlgan qonunlikdan 

 
24
kwra qwproq quruq dekloratsiya edi. keyinroq borib, wsaёtgan shah’arlardan 
iborat tayanchga ega bwlgan korol xokimiyatining kuchayishiga xukumatga 
bebosh feodal-dvoryan elementlarini tartibga chaqirish va ularni markazlashgan 
davlat manfaatlariga xizmat qilishiga majbur etish uchun real imkoniyat berdi.  
ADABIYOTLAR: 
1. Byuxer F. Voznikovenie narodnogo xozyaystva 5-e izd. Pg.1923. T. I.-P. 
2. Djivelegov A. K. Torgovlyan na Zapade v srednie veka. Spb., 1904. 
3. Kulisher İ. M. İstoriya ekonomicheskogo bwta Zapadnoy Evropw 8-e izd. M., 
L., 1931 T. I  
4. Petrushevskiy. D. M. Ocherki iz ekonomicheskoy istorii srednevekovoy 
Evropw. M., L., 1928. 
5. Yastrebitskaya. A. L. Zapradnaya Evropa XI-XIII vekov. Epoxa. Bwt. 
Kostyum. M., L., 1978. 
6. Kardini F. İstoki srednevekovogo rwtsarstva. M., L., 1987. 
               
TEMA: VI-XI ASRLARDA JANUBIY SLAVYANLAR. 
1. Bolgariya davlatining vujudga kelishi. 
2. IX asrda Bolgariyaning yuksalishi. 
3. Podsho Simeon zamonida Bolgariya. 
4. Podsho Simeondan keyin Bolgariya.  
5. Bogomillik. 
6. Birinchi Bolgariya podsholigining tugashi.  
7. Bolqon yarim orolidagi serb qabilalari. 
8. Serbiya va Xorvatiya davlatlarining tashkil topishi. 
 
VII asrda Bolqon yarim orolining shimoli-sharqida vujudga kelgan 
Bolgariya davlati wz taraqqiёtida ikki bosqinchi bosib wtdi. Dastlab yani VII 
asrning birinchi yarmida Dunayning janubida yashovchi katta bir ittifoqi vujudga 
keldi; aftidan, yana bir slavyan qabilasi-Dunayning shimolida Transilvaniya 
chegaralarida yashagan shimolliklar (severyanlar0 qabilasi h’am bular bilan 
bo\langan bwlsa kerak. Slavyanlarning Dunay ittifoqi Bolqon yarim orolining 
narigi cheti bilan berigi chetidagi dushmanlarga-shimolda varvarlarga va janubda 
Vizantiyaga qarshi qattiq kurash olib bordi.  
 Taxminan 
xuddi 
shu 
vaqtlarda, yani VII asrning birinchi yarmida Dunayga 
Azov bwyidan yangi qabila-blgarlar keldi; bular slavyanlar bwlmay, tiliga 
qaraganda qandaydir birlik turk ёki prototurk qabilalariga mansub edi. 
Bolgarlarning  Dunay bwyiga, swngra esa bevosita bolkon yarim oroli 
terittoriyasiga kelib joylashuvi Dunay bwyiga swngra esa buyi slavyanlari 
ittifoqining bundan keyingi rivojida katta ah’amiyatga ega bwldi.  
 
Bolgar xoni Asparux Dunay ittifoqining knyazlari bilan mah’sus 
shartnomalar tuzib, (bu shartnomaga muvofiq bolgarlar bilan slavyanlarga tegishli 
terittoriyalar ajratib  beriladigan bwlgan edi), wz drujinasi va fuqarolarining bir 
qismi bilan birgalikda 679 yilda (ёki yana boshqa bir taxminga qaraganda 681 
yilda) Bolqon yarim orolining dunaydan janubdagi territoriyasiga kwchib kelib 
joylashdi. Wsha vaqitda yuz bergan vaziyatga qaraganda, bogarlar bu erga 

 
25
istelochi sifatida emas, balki umumiy dushman-avarlar va vizantiyaliklar qarshi 
kurashda Dunay slavyanlarga ittifoqiy bwlib keldilar. Ammo bu ittifoqda kelgindi 
bolgarlar slavyanlardan ustun bwlib olganlari uchun mamlaka h’am bolgarlar 
nomi bilan ataladigan bwldi.  
 
Asparux vizantiya imperatori konstantin IV bilan bolgarlar va slavyanlar 
uchun foydali shartnoma tuzisha muvoffaq bwldi. bu shart nomaga muvofiq 
vizantiya imperiyasi Bolqondan kattagina bir qism erni birlashgan «varvarlar»ga 
beradigan bwldi. asparux yangi bolgar-slavyan davlatining bosh knayazi bwldi, 
unga bu erda qolgan mah’alliy slavyan knyazlari bwysunadilar. Slavyan ah’olisi 
Asparux va uning uru\i Dulo foydasiga xiroj twlashi lozim edi. Yangi davlatning 
poytaxti avvalgi pliska shah’ari, keyinchalik esa Preslava shah’ari bwldi. VIII 
asrda  Asparuxning  vorisi davrida  bolgarlar endi Vizantiyaning ichki ishlariga 
aralashadigan bwlib qoldi. Bolqon to\ tizmalarining janubidan yangi arlar oldi. 
VIII  va IX asrlar davomida  slavyanlar bilan bolgarlar juda tez yaqinlashib  
kedilar, bolgarlar slavyanlardan deh’qonchilikni, h’unarmandchilikni, slavyan dini 
va urf odatlarini, xattoki tilini ah’m wzlashtirib oldilar. Feodal munosabatlar tarkib  
topa borgan sari erli slavyan va kelgindi bolgar zodagonlari bitta h’ukmron sinf 
bwlib qwshilib ketdi. 
 
IX  asrning boshlaridёq Bolgariya juda katta  bir davlatga aylandi. +udratli 
xon Krum h’ukmronlik qilgan vaqtda (802-815) Bolgariya podsholigi sostaviga 
h’ozirgi Bolgariyadan tashqari, yana h’ozirgi Ruminiya  h’amda Vengriyaning 
katta bir qismi (Tisa darёsining janubidagi qismi) kirgan edi. Krum zamonidan  
Bolgariyaning erlari  \arbda Sava va Tisa darёlari bwylab bevosita Karl Buyuk  
imperiyasi bilan chegaradosh edi. Bolgariya IX asrning ikkinchi yarmida  knyaz 
Boris (852-888) zamonida h’am kengayib bordi. Boris zamonida bolgarlar 
(sharqdan kelganlarning avlotdlari h’am, mah’alliy slavyan ah’olisi h’am) 
Vizantiyadan xristianlikni qabul qildi. IX asrda dastlab bir-biriga  ёd bwlgan ikki 
etnik element-bolgarlar  va slavyanlar bir-biri bilan shu qadar yaqinlashib ketdiki, 
«bolgarin» degan nom  vizantiyaliklar bilan  ruslar nazarida h’aqiqiy slavyan 
degan manoga ega bwlib qoldi. Son jih’atidan birmuncha ozchillikni  tashkil etgan 
kelgindi bolgarlar mah’alliy  ah’oliga aralashib ketib,  slavyan tilini  tula 
wzlashtirib oldi.  Xristianlikning  qabul qilinishi  ikkala qabila  elementining bu 
kishilik protsessini h’uddi ideologiya jih’atdan utgalladi. 
  
Bolgariya podsholigi  podsho Simeon Buyuk (883-927) davrida juda  
qudratli podsholikka aylandi. Uning davrida Bolgariyaning Bolqon yarim 
orolidagi erlari shu qadar  kengayib ketdiki, u bamisoli umumbolqon  davlati 
bwlib qolgan edi. Vizantiyaning  qwlida yarim orolning faqat janubiy qismlarigina 
Egey dengizi qir\oqlari,  Makedoniyaning bir qismi (Solun shah’ari bilan) va 
Frakiyaning  bir qismigina qoldi.  Lekin Simeon bu oblastlarga h’am tah’did solib, 
Bolqon yarim orolining h’ammasini, shu jumladan Vizantiya poytaxti 
Konstantinoplning  wzini h’am bosib olmoqchi bwldi. Simeon «Tsargrad» ga bir 
necha marta yurish qildi va uni bosib olishga urindi. Lekin u wzining bu 
maqsadini  amalga oshirolmadi, chunki Konstantinopl yaxshilab 
mustah’kamlangan va strategiya jih’atidan   juda qulay wrinda  joylashgan edi.  

 
26
Simeonda esa  zarur dengiz floti ywq edi.  bundan tashqari bolgarlar yarim 
orolning narigi ё\ida vizantiyaliklarning ittifoqchisi vengerlar bilan urush olib 
boraёtgan edi.  
 
Tsargradni egalay olmasa h’am, 919 yilda Simeon «Barcha bolgarlar va 
greklarning podshosi  va mustabid h’okimi» degan dabdabali unvon oldi va 
shunday qilib, u wzini Vizantiya imeratori  bilan baravar deb h’isobladi.  Shu 
narsa diqqatga sazovarki, Vizantiya saroyidagilar  h’am Bolgariya podshosi bilan 
h’isoblashishga majbur edilar. Konstantinol  saroyida bwladigan qabul 
marosimlarida bolgariya elchilari orasida jumladan, muqaddas Rim 
imperiyasining  yalchilari orasida h’am birinchi wrinda turadi. Simeonning  w\li,  
bwl\usi podsho Petr Vizantiya malikasiga, Vizantiya imperatorining  nevarasiga 
uylandi. Preslavga grek  malikasi bilan birga juda kwp greklar kwchib keldilar. 
Preslavlda Vizantiya chertejlari asosida  vizantiyalik va bolgarlik ustalar ёrdamida 
sarolar, ibodatxonalar, \ishtin devor shah’ar devorlari qurila boshladi. Bolgar saroy 
ah’li h’ar bir jih’atdan dabdabali Vizantiya saroyiga wxshashga h’arakat qiladi.  
 
 Ёshligida vizantiya saroyida tarbiya olgan va wsha zamonning  juda h’am 
wqimishli kishisi bwlgan Simeon wzining Preslavldagi saroyida  slavyan adabiy 
markazini tashkil qildi. Uning wzi h’am bir nechta  adabiy asarlar ёzdi. Uning 
buyru\i bilan Vizantiyada chiqqan diniy-falsafiy  va adabiy-tarixiy mavzulardagi 
h’ar turli twplamlardan juda kwpi («İzmaragrad», «Zlatostruy» va boshqalar) 
slavyan tiliga tarjima qilindi. İlk bolgar ёzuvchilari X asrda  wzlarining original 
asarlarini yaratdilar. Bulardan eng kwp tarqalgani İoann Ekzarxning «Shestodnev» 
degan kitobi (turmushga oid materiallar ёzadigan avtorga  juda kwp zamonaviy 
materiallar beradi), shuningdek, monax Xrabrning «Slavyan tili tw\risidagi 
muloh’azalar» («Rassujdenie o slavyanskom yazwke»)  degan kitobidir. Xrabr 
slavyan tilining er yuzida keng tarqalganligi va bu til orqali grek va lotin tili 
singari  h’amma narsani ifoda  etish mukinligini   isbotlaydi. Simeon zamonida 
xat-savod xalq ommasi wrtasida  keng tarqaldi. X asrga oid manbalarda 
kwrsatilishicha, kitobxonlik Bolgariyaning shah’arlaridagina emas, balki 
qishloqlarida  h’am sevimli mash\ulot bwlib qolgan. keyincha, XI-XII asrlarda 
bolgar-slavyan adabiёti Rusga h’am keng tarqalib, qadimgi rus adabiёtining h’iyla 
taraqqi etishiga ёrdam berdi.  
Simeon wlgandan keyin Bolgariya tushkunlikka yuz tutdi. Simeon istilo qilib 
olgan erlarning katta bir qismi Bolgariya qwlidan ketib, qwshnilari qwliga wtdi. 
Bolgariya h’isobiga  ayniqsa Vizantiya kuchaydi. Shu bilan vaqtda Bolgariyaning 
qolgan territoriyasi  h’am mah’alliy bolgar feodallari-boyarlari h’okimiyatining 
kuchayishi natijasida  siёsiy birligini  ywqotib bordi. bolgariya \irt tarqoq feodal 
davlatga aylanib bordi; podsho h’okimiyati h’am  tobora zaiflashdi. Shu bilan bir 
vaqtda Bolgariyadagi  deh’qon xalq ommasining  ah’voli h’am juda o\irlashib 
bordi. Simeon zamonidagi  bolgar deh’qonlari  o\ir davlat soliqlari va uzluksiz 
urushlar natijasida xonavayron bwlgan edi. iqtisod jih’atidan  zaiflashgan bu 
deh’qonlar tez orada dunёviy va sherjih’atdan er egalari aoratiga tushib,  
krepostnoylashib bordi. kwpincha davlat soliqlari shu qadar o\ir bwldiki, erkin  
bolgar deh’qonlari davlatga kamroq soliq  twlash uchun wz erlarini  tashlab 

 
27
feodallar eriga wta boshladilar. Biroq bu bilan  ular mana shu feodallarning 
krepostnoyiga  aylandilar. Vizantiyadagi  krepostnoy deh’qonlar singari 
Bolgariyada h’am ularni pariklar deb atashardi. 
 Boyar-feodallar 
ekspluatatsiyasidan ezilgan deh’qonlar ommasining 
 
noroziligi keng suratda avj olgan eretiklik h’arakatida-bogomillikda wzining erkin 
ifodasini  topdi.  Bogomilik dastalab podsho Simeon zamonidaёq paydo bwlgan 
edi. Bogomlik X asrning wrtalarida ayniqsa keng tarqalagandi. Bogomillar degan 
nom, bazi talqinlarga  kwra, bogomillarining dastlabki jamoasi  tepasida turgan 
Bogomil  ёki Bogumil degan nomning kelib chiqqan; yana boshqa  bir talqinga 
kwra, bu swz xudoga h’ush keladigan «ugodnwe bogu» degan manoni  anglatadi, 
bu nom mazxab tomonidan qabul qilingan bwlib, bu bilan bogomillar wzlarining 
xudoga yaqin ekanliklarini va bogomillarning fikricha, yaxshi ishlarga h’izmat 
qilmasdan,  ёmon-gunoh’ ishlarga h’izmat qiladigan rasmiy  davlat pravoslav 
cherkovi tarafdorlariga qarama-qarshi wlaroq  wzlarini  odil qilib kwrsatmoqchi 
bwlganlar. Vizantiyadagi pavliklar singari, bogomillar dunёga dualistik nuqtai 
nazaridan qaraganlar. Ularning fikricha olamda bir-biriga  qarama-qarshi ikkita 
asos: yaxshilik-xudo va ёmonlik-shayton amma vaqt kurashib kelmoqda ekan. 
Bogomillar: davlat cherkovi o\izda xudoga h’izmat qilgandek bwlib, amalda esa  
shaytonga h’izmat qiladi, derdilar. İjtimoiy sotsail zulm tw\risidagi, avj olib 
kelaёtgan iqtisodiy tengsizlik va ekspluatatsiya tw\risidagi  tasavvurlarini 
bogomillar wzlaricha ana shu xilda tushuntirar edilar. 
 
 Bogomillar davlat pravoslav cherkovini inkor etdilar va cherkov er 
egaligina qarshi chiqdilar. ular krepostnoylik xukumi muqaddas kitobga h’am 
tw\ri kelmaydi, debtar\ib qildilar. Bogomillar h’arbiy h’izmatwtashni gunoh’ deb 
h’isobladilar va podsho soliqlarini  twlashdan bosh tortdilar. Ular wzini wzi idora 
qiladigan va jaoma mulkiga birgalashib egalik qiladigan patriarxal mah’alliy 
jamoalarni feodal davlatga qarshi kwydilar. Ularning wzlarining maxsus 
demokratiya cherkov tashkiloti bwlib, ularga saylab qwyiladigan xalq oqsoqollari  
boshchilik qilar edilar. bogomillarning wz adabiёti-taqiqlangan kitoblar deb 
ataladigan kitoblari h’am  bor edi, bu  kitoblarda ular rasmiy pravoslav cherkovini 
qattiq qoralardilar. 
 
Bogomillar h’ukumat tomonidan juda qattiq taqib qilinar edilar, wz 
vatanidan quv\in qilingan bogomillik Bolqon yarim orolidagi boshqa 
mamlakatlarga -Serbiya, Bosniya, Dalmatsiyaga, Vizantiyaning Bolqondagi 
oblastlariga keng tarqaldi. Keyinga borib bogomillik eretik h’arakatlarining \arbda 
katarlar va albigoylar, Pskov va   Novgorodda-strigolniklar va x.zo. avj olishga 
tasir kwrsatdi. 
 
Vizantiya Bolgariyadagi sotsial ziddiyatlarning kuchayishidan foydalanib, 
X asrning wrtalaridan qatiy h’ujumga wtdi. Bir vaqtlar Vizantiya Kiev  knyazi 
Svyatoslavni ёrdamga chaqirgan edi. Svyatoslav Bolgariyaga  ikki marta (968-969 
va 969-971 yillarda) yurish qildi. Svyatoslav bolgar feodallarini tor-mor keltirib, 
filippopol  ustiga yurish qilib, qurolini Vizantiyaning wziga qarshi qaratganda 
(shuni aytish kerakki, uning qwshinida bolgarlar h’am bor edi.) İoann Tsimisxiy 
katta qwshin bilan unga qarshi chiqdi h’amda rus va bolgarlarni orqaga, shimolga 

 
28
siqib chiqarnishga muvaffaq bwldi. Svyatoslav chiqib ketgandan keyin Tsimisxiy 
Bolgariya podsholigining  katta qismini-sharqiy Bolgariya deb ataladigan qimini 
Preslavldagi poytaxt bilan birga ish\ol qilib, uni Vizantiyaga qwshib oldi. İstilo 
ilinmay qolgan g’arbiy Bolgariya markazi Oxrid shah’ari bilan Vasiliy II 
Bolgorooboytsa (Bolgarkesar) wziga bwysundirdi. (Bolgaraboytsa bolgarcha 
«Bolgarlar qotili deganidir»); Vasiliy II bu laqabni bolgarlarga qilgan 
shavqatsizligi uchun olgan edi. U 1014 yilda wzi uchun muvaffaqiyatli tugagan 
jangdan keyin asr olingan 15 ming bolgarning kwzini wyishga buyruq berdi. 
Bolgar podsholigi 1018 yilda batamom tugadi. Shu vaqtdan boshlab  Bolgariya  
uzoq vaqtgacha-deyarli XII asrning oh’irigacha Vizantiya asoratiga tushib qoldi.  
VI-XI asrlarda Bolqon yarim orolining shimoli-\arbiy qismida turli serb 
qabilalari wrnashgan bwlib, bular serblarga xarvatlarga va slvyanlarga bwlinar edi. 
serb qabilalarining azaldan yashab kelgan erlari Adriatika dengizi,  İstriya 
darёlaridan Drava, Dunay va Morava h’amda Shar-plamina to\ massivi wrtasidagi  
keng territoriyalaridan iborat edi.  
 
To\ tizmalari bilan bwlishgan serb ah’olisi uzoq vaqtgacha kichik-kichik 
territorial birlashmalar shaklida yashar edi, bu birlashmalar jupa deb atalar edi. 
territorial birlashmalar uru\chilik ittifoqlari bilan chachishib ketgan edi. uru\larga 
bwlinishning asosiy formasi qabila bwlib, u kichik-kichik qarindoshlarga bwlinar 
edi. bular esa wz navbatda patriarxlar oilaga bwlinar edi. sharqiy serb qabilalarida 
xonadon jamoasi, yani bwlinmasidan umuiy bir xwjalik olib boruvchi katta oila 
ayniqsa keng tarqalgan edi. bu xonadon qabilasi «tuda», «Buyuk tuda» (ёki 
«zadruga») deb atalar edi. bunday qabilaning bwlganligini h’ali XIX asrning 
ikkinchi yarmida wz kwzi bilan kwrganlarning bu xaqidagi ёzuvlari tasdiqlaydi. 
 
Bora-bora serb jamiyatida anchagina sotsial tabaqlanish yuz berdi. 
Manbalarda  VIII-X asrdaёq serblarda qullar bwlganligi tilga olingan. Xalq 
majlisiga («sborlari» ёki «sborlari»ga) twplanib turadigan erkin jamoalar tepasida 
jupanlar, jupa boshliqlari turar edi, bular knyaz (knyaz) deb h’am atalardi. 
Jupanlar  orasidan sekin-sekin buyuk jupanlar paydo bwldi va ular qwshni 
qabilaviy gruppalarni birlashtirib, davlat yurishiga urinib, bir muncha 
muvaffaqiyat qozondilar. qwshni davlatlar-Vizantiya, Vengriya va Bolgariya, Serb 
qabilalarini  wzlariga bwysundirib olishga h’arakat qildi, serb qabilalari bu 
davlatlarga qarshi kurash olib bodi, bu kurash serblarda bavlatning tashkil 
topishini tezlashtirdi. 
 
Serb  qabilalarida davlat bir emas, bir necha markazda tashkil topdi. serb 
qabilalarining birinchi eng katta birlashmasini sharqiy serblar knyazi Vlastimir 
(836-843) tuzdi. Vlastimir qwl ostidagi erlar sostaviga sharqiy serblarining asosiy 
territoriyasi bwlgan rashkadan tashqari, Bostniyaning Rashka darёsi \arbidagi 
katta bir qismi h’am kirdi.  Vlastimirning  avlodlaridan biri Cheslav 
Klonimirovich (932-960) dastlab Bolgariya podshosi Simeonning odami bwlib 
iroda qildi. Biroq keyinchalik, Simeon wlgandan keyin ul , bolgarlar 
h’okimiyatidan qutilib, mustaqil knyaz bwlib olishga va wz qwl ostidagi erlarni 
\arb bilan sharqda anchagina-to Dunagacha kengaytirishga muvaffaq bwldi. 

 
29
 
Vlastimir bilan bir vaqtda Bela degan knyaz h’am h’arbiy serblarni 
birlashtirishga h’arakat qildi; u keyin Vlastimirn bilan siёsiy ittifoq tuzdi. 
 
IX asrning wrtalarida xorvatlar franklardan qutilib, ular h’am wz mustaqil 
davlatini tuzdi; bu davlatni ularning wz jupanlari iroda qildi (bu jupanlardan eng 
mashxuri Trpilarida(chamasi 925 yillarda) buyuk jupan Tomislav (910-930) 
zamonida Xarvatiya knyazligi qirollik aylandi. Bu    qirollik sostaviga 
Xarvatiyaning wz erlari va Dalmatiya kirdi. Biroq dengiz bwyidagi Dalmatiya 
shah’arini  XI asrning ikkinchi yarmida Venetsiya bosib oldi. XII asrning 
boshlarida (1102 yildan boshlab) Xarvatiya Vengriya qwshib olindi, u bir necha 
yuz yilgacha (XV asrgacha) Vengriya sostavida qolib ketdi. 
 
Serbiya davlatining wzida IX asrda gegomonlik birmuncha vaqtgacha 
h’arbiy serb (diokleya) knyazlari qwliga wtdi. Bular ichida eng katta knyazlar 
Mixail (1051-1081) va Bodin (1081-1101) edi. Bodin qwl ostidagi erlar sostaviga 
Zeta (h’ozirgi Chernogoriya),Bosniya, Gertsigovina h’amda sharqiy Serbiyaning 
bir qismi kirar edi. biroq XII asrda yana sharqiy Serbiya knyazlari kuchaya 
boshladi ulardan biri, Vizantiyaga fasal qaramlikda bwlgan buyuk jupan Stefan 
Nemanichya (1165-1195) XII asrning 60-70 yillarida sharqiy serb qabilalarining 
h’am, \arbiy serb qabilalarini h’am wziga bwysundirdi. 1190 yilda Stefan 
Nemaniya Vizantiya h’okimiyatidan butunlay qutilishga muvaffaq bwldi. shundan 
keyin tez orada Serbiya qirollik  deb elon qilindi. XIII-XIV asrlarda Serbiya 
qirolligi Bolqon yarim orolidagi eng yirik davlatlardan biri bwlib qoldi.