Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi

ADABİЁTLAR. 

 
42
1. Osmanskaya imperiya i stranı Tsentralnoy, Vostochnoy i Yugo-Vostochnoy 
Evropw v  XV-XVI vv. M., 1984. 
2. Pigulevskaya N. V. Vizantiya i İran na rubeje VI  i VII vv. M., L., 1946. 
3. Gutnova E. V. İstoriografiya istorii srednix vekov. 2-e izd. M., 1985. 
4. Srednevekove v ego pamyatnikax (Pod. Red.) D. N. Egorova. M., 1913.  
5. Xrestomatiya po istorii srednix vekov (Pod. red) S. D. Skazkina. M., 1962-
1963. T..I-II. 
 
MAVZU. İLK WRTA ASRLARDA HİNDİSTON. 
1. Gupta davlati. 
2. Gupta davrida Hindistonning ijtimoiy tuzumi. 
3. Madaniyatning ravnaq topishi. 
4. Hind dinining evolyutsiyasi. 
5. Gupta davlatining tugashi. Xarshi davlati. 
6. Feodal munosabatlarning yanada rivojlanishi. 
7. Hindistonga arab va turklarning kirib kelishi. Dexli sultonligining tuzilishi. 
 
IV asrning boshlarida Hindiston bir necha wnlab mayda va yirikroq 
davlatlardan iborat bwlib, bu davlatlar tepasida kichik-kichik podsholar-rojalar 
turar edi, ular h’ukmron tabaqalarga-braxmanlar tabaqasiga (koxinlarga) va 
kshatriylar tabaqasiga (h’arbiy zodagonlarga) suyanar edilar. 320 yilda  shimoliy 
Hindistonning  shunday rojalaridan biri Chandragupta I (320-340) tevarak-
atrofidagi podsholarni wziga bwysundirib, Gang darёsi xavzasida h’iyla katta bir 
davlat tuzdi, bu dalat Gupta davlati deb atalib, VI asrning boshlarida yashadi. 
Chandragupta I ning vorislari zamonida,-ulardan ayniqsa Samudragupta (340-380) 
va Chandragupta II (380-414) wzlarining istilolari bilan maxh’ur edilar,- Gupta 
davlati Gang darёsining quyi oqimini h’am, to uning dengiziga quyiladigan  
joyigacha, shuningdek, Dekan yassi  to\larining bir qismida to Narbat darёsigacha 
bwlgan erlarni wz ichiga olar edi. Gupta davlatining poytaxti Pataliputra shah’ri 
edi.  
 
Gupta podsholari Sosoniylar Eroni bilan qiz\in qiz\in savdo-sotiq olib bordi 
va madaniy aloqa qildi. Ular Hindistonning shimoliy chegaralarini Wrta Osiёlik 
qabilalarning h’ujum h’avfidan uzoq vaqtgacha saqladi. Gupta davrida Hindiston 
iqtisodiё va madaniy jih’atidan juda yuksaldi. Hozirgi Hindistonda eng keng 
tarqalgan Hinduizm dinining vujudga kelishi h’am wsha davr bilan bo\langandi. 
 
Gupta davrida Hindistonning ijtimoiy tuzumi asosan xali quldorlik 
xarakterini saqlab qolgan edi. +ullar turli irrigatsiya va qurilish ishlarida, qishloq 
xwjaligida h’amda kwpdan-kwp h’izmatkor va malay sifatida uy-rwz\or ishlarida  
keng foydalanilar edi. +ullar Osiёdangina emas. h’attoki Afrikadan h’am keltirilar 
edi. Xind jamiyatida  quldorlikka xos alomatlarning mavjudligi ah’olining 
kastalarga (tabaqalarga) qarab bwlinishida h’am namoёn bwlgan edi.  Bu bwlinish 
Gupta davrida h’am saqlanib, yanada rivojlanmoqda edi. +adimiy kastalarning 
twrta asosiy turi-braxmanlar (koxinlar), kshatriylar (jangchilar0, vayshiyalar 
(deh’qonlar, h’unarmandlar, savdogarlar) va shudralar (sobiq qullarning va h’ar 
toifadagi  qaram kishilarning eng past tabaqasi bwlib, bular kishi h’azar qiladigan 

 
43
ishlarni bajaruvchi kishilar edi)qxali juda qadim zamonlarda  tarkib topgan Hind 
jamiyati sotsial strukturasining turli bosqichlarni ifoda etadi. Wrta asrning 
boshlarida h’ind kastalari ancha evolyutsionlashdi, Braxmanlar va kshatriyalar 
koxin va h’arbiy tabaqalarga  aylanib ketdilar, davlat h’okimiyati ularning qwlida 
edi, shu bilan birga ular juda kwp qullari bwlgan eng yirik er egalari edilar. 
İkkinchi bir wrtacha va past darajadagi kastalar vaqt wtishi bilan maydalashib 
bordilar. Gupta davrida kastalarning miqdori bir necha wn turdan oshdi. 
Jamiyatning shudraga oid eng tuban kastasi «h’azarli kishilar» deb atalar edi, 
chunki ular oliy kasta vakillariga yaqinlashsa, bu oliy zotlarning gwё h’arom 
qiladi deb h’isoblanar edi. 
 
Eng past kastalarning h’aq-h’uquqsizligi, h’wrlanishi, quldorlik tuzumining 
ideologiyasini eng ёrqin ifodasi edi, quldorlik tuzumi davrida kishilar bir 
tomondan, twla h’uquqli, erkin quldor h’ukmronlarga, ikkinchi tomondan, 
butunlay h’aq-h’uqusiz, h’wrlangan, zadalangan qullarga ёki shularga wxshab 
ketadigan kishilarga bwlinar edi. 
 
Ammo Hindistondagi quldorlik tuzumining yana bir xarakterli h’ususiyati 
shu ediki, rivojlangan quldorchilik va ekspluatatsiyaning quldorlik sistemasi bilan 
bir qatorda \oyat katta iqtisodiy ah’amiyatga ega bwlgan jamoa jeh’qonchiligi 
h’am doim mavjud wblib, yashab kelmoqda edi. +ishloq jamoasi quldorlik tuzumi 
davrida h’am, keyinchalik borib, feodalizm davrida h’am h’ind jamiyatining -uyi 
sotsial-iqtisodiy yacheykasi bwlib xizmat qildi, bu jamiyat shu yacheyka ustiga 
qurilgan edi. Hindistonning ijtimoiy h’aёtida qishloq jamoasining ah’amiyatini 
kichkina-kichkina markazlari tashkil qilib, shu markazlar sanoat bilan qishloq  
xwjaligi wrtasidagi xonaki aloqa asosida yashaydi. Har bir qishloqning  malum 
miqdorda ekinzor eri va yaylovi bor edi. Xar bir qishloqning tepasida oqsoqol va 
yana bir necha mansabdor kishilar turar edi. +ishloq jamoasi bir necha ёki bir 
necha yuz oiladan iborat bwlib,  h’unarmandlikning qishloq    h’wligi bilan 
qwshilishiga asoslangan boshlan\ich ishlab chiqarish yacheykasini tashkil qilar 
edi. Bu oilada jamoalar xonaki sanoatga asoslangan bwlib, unda qwlda twqish, 
qwlda yigirish, qwl kuchi bilan er ishlash usuliga aloh’ida bir tarzda bir-biriga 
qwshilib ketgan edi,-bunday qwshilish bu jamoalarning h’ar qaysisini wziga 
mustaqil tusga kiritib qwygan edi. Gupta podsholarning iqtisodiy qudrati birinchi 
navbatda h’uddi anashu beh’isob deh’qon jamoalarini ekspluatatsiya qilishga 
asoslangan edi. 
 
Biroq Gupta davri quldorlik sistemasining tushkunlikka yuz tuta 
boshlaganligi  bilan tavsiflanadi. +uldorlik tuzumi elementlari tashkil topaёtgan 
edi.  g’arbiy Evropa va Arab h’alifaligi  mamlakatlarida kwrganimizdek,  feodal 
jamiyatning negizi bwlgan juda kwp sonli jamoa deh’qonchiligining mavjudligi 
h’ind jamiyatiga quldorlik tuzmidan feodal tuzumiga wtishni engilashtirdi. Gupta 
davrida qulchilik tugatilib, feodalizm tu\ila boshlaganligini bir qancha faktlarda 
kwrish mumkin. +ullar tezqtez erkin qwyib yuboriladigan va muayyan 
h’izmatlarni wtash sharti bilan ularga uncha katta bwlmagan er uchastkalari ajratib 
beriladigan bwldi. Podsho xwjaligidagi erlarning h’ammasida h’am qullar 
ishlamas edi, bu erlarning talay qismi xosilning  bir qismini podsho xwjaligiga 

 
44
topshirish sharti bilan ijaraga berilar edi. Mayda ijarachilikka wtilishiga sabab 
manbalarning  kwrsatishicha, qullarning etishmasligi edi. Shu bilan bir vaqtda 
qishloq jamoasining wz ichida muh’im protsesslar yuz bermoqda edi.  İshlab 
chiqaruvchi kuchlarning wsishi va ishlab  chiqarish qurollarining takomillashishi 
natijasida kichikroq oilaning kuchi bilan h’am xwjalik yuritish mumkin bwlib 
qoldi. Katta oilalar mayda-mayda oilalarga bwlinib ketdi, katta oilaga  qarashli 
chek erlar h’am parchalanib ketdi, bunda twn\ich w\ilga ukalariga qaraganda  er 
kwproq ajratib berilar edi. Oddiy jamoachilarning bir qismi h’onavayron bwlib, 
jamoaning ancha boyroq azolariga qaram h’oliga tushib qolar edi, bularning juda 
kwp mol h’ayvonlari va meh’nat qurollari bwlib, xonavayron bwlgan 
jamoachilarni ekspluatatsiya qilar edi. Bularning h’ammasi        
oqibat natijada feodal qaramligi munosabatlarining wrnatilishiga olib kelar edi. 
 
Gupta davlati davrida madaniyat avvalo, klassik monumental 
arxitekturaning rivojlanishi bilan  tavsiflanadi, bu davrda juda kwp ibodatxona va 
saroylar qurilgan edi. gupta davrida qurilgan binolarning  kwpi keyinchalik xorijiy 
istilochilarning Hindistonga qilgan  h’ujumlari natijasida vayron qilib tashlangan 
edi. lekin h’ar h’olda wsha davrdan saqlanib, qolgan bazi bir binolarga qarab, 
ularni juda moh’irlik bilan qurilganligi tw\risida  tasavvur h’osil qilish mumkin. 
Masalan, bah’aybat yaxlit toshlarning ichini \or qilib wyib ishlangan Ellara va 
Ajanta ibodatxonalar ichida qadimiy h’ind va budda afsonalaridan olib ishlangan 
h’aykallar benih’oya kwp bwlib, bularda kishilarning figuralari ifoda etilgan. Bu 
figuralar wzining gwzalligi va ulu\vorligi bilan kishini h’ayratda qoldiradi. 
İbodatxona devorlari xilma-xil suratlar bilan bezatilgan. Gupta davridagi 
rassomlar va ustalar, metallga pardoz berishda yuksak sanat chwqqilarini 
egalladilar. Bizning eramizdan avvalgi IV asrning oh’iri va  V asrning  boshlarida 
quyma temirdan ishlangan ustun h’ozirga qadar Deh’lida saqlanib kelmoqda, u 
qariyb bir yarim ming yil davomida ochiqlikda jazirama quёsh va ёm\irlar ostida 
qolib ketganligiga qaramay, uni h’atto zang h’am bosmagan. 
 
Gupta davrida h’ind fani katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Bir qancha xind 
munajjim (astronom)ining nomi Hindistondagina emas, uning tashqarisidayam 
mashh’ur edi. Bular orasida  V-VI asrlarda yashagan, grek fani va astronomiyasi 
bilan tanish bwlgan Aryabxata, Varaxamixira va Braxmagupta ayniqsa ajralib 
turadi. Hindistonda bu davrda tibbiёt, ayniqsa wtqgiёxlar bilan davolash juda rivoj 
topgan edi. 
 Adabiёt, poeziya va drama soh’asida Gupta davri wzidan keyingi kwpgina 
avlodlar uchun taklif bwlib h’izmat qiladigan juda yuksak namunalarini qoldirdi. 
IV asr oh’iri va  V asrning birinchi yarmida  wtgan genial h’ind noiri Kalidasaning 
asarlari ayniqsa katta ah’amiyatga ega bwlgan. Kalidasa qah’ramonlik temalaridan 
bir nechta doston h’amda mifologik va tarixiy  mavzularda  kwp dramalar ёzdi. 
«Alqishlangan Shakuntala» dramasi ayniqsa katta dong qozondi, bu asarda 
nih’oyatda nazokatli va shu bilan bir vaqtda  wz ywlida juda o\ir mashaqatli 
twsiqlarni enga olgan jwshqin  jasoratli  oddiy h’ind aёlining  ajoyib obrazi 
berilgan. Bu asar g’arbiy Evropaga 1789 yilda malum bwlishi bilanoq qadimiy 
h’ind adabiёtiga juda katta qiziqish uy\otdi. Kalidasa wz qashramonlarini  qisman 

 
45
klassik kitob tilida-sanskritda, qisman turli mah’alliy lah’jalarda gapirtiradi, bu esa 
wsha davrdagi Hindiston ah’olisining etnik jih’atidan xilma-xil bwlganini 
kwrsatadi. Kalidasanining asarlari h’ozirgi vaqtda dunёdagi asosiy tillarning 
h’ammasi tarjima qilingan. 
 
Gupta zamonida xindlarning xukmron dini braxmanizm bwlib, bu din uchta 
asosiy xudo-Braxma, Vishnu va Shiva bor deb talim berish bilan birga juda kwp 
boshqa xudolar h’am bor edi; bu xudolar tabiat kuchlarining barcha turli-tuman 
forma va kwrinishlarining ifodasi edi, odamlar, h’ayvonlar, wsimliklar, h’ar xil 
jonsiz narsalar-sanamlar va xakazolar iloxiylashtirilar edi. Braxmanizmning 
dabdabali marosimlari va ukchli koxinlari bwlib, bu koxinlar nasldan-naslga 
wtadigan aloh’ida bir tabaqa edi. Biroq braxmanizm bilan bir qatorda uning wz 
ichida  boshqa bir din-buddizm h’am paydo bwlib, kwp tarafdor ortirdi (bu din 
eramizdan oldingi V asrdaёq paydo bwlgan edi). Bir vaqtlar buddizm eng qadimgi 
din bwlmish braxmanlar dinini  h’atto engaёtgandek h’am bwlib kwrinar edi. 
Gupta podsholarining kwpi buddizmga  xomiylik qildi. Biroq, pirovardiga, 
braxmanizm engib chiqdi, lekin shu bilan birga u yangi tus-xinduizm tusini oldi. 
VI  va VII  asrlarda uzil-kesil  tashkil topgan xinduizm wzining  kwpdan-kwp eski 
majusiy xudolarini batamom saqlab qoldi. Lekin shu bilan birga u, buddizmdagi  
diniy  diniy falsafasining bazi  elementlarini, uning ёmonlikka qarshilik qilmaslik, 
tarki dunё qilish, kishi wlgandan keyin jonning boshqa narsaga wtishiga ishonish 
va x.zolar tw\risidagi talimotini h’am wziga singdirib oldi. Buddizm dini 
Hindiston tashqarisida- Xitoy, Hindi-Xitoyda, İndoneziya, shuningdek 
Mw\ilistonda, Tibetda va qisman Wrta Osiёda  (Turkistonda) keng tarqaldi. 
Xindistonning wzida buddistlar h’iyla oz qoldi.  
 
Gupta davlati VI asrning boshlariga kelib tugadi. U V asrdaёq tushkunlikka  
uchray boshlagan bwlib, buning asosiy sababi meh’natkash omma ah’volining 
o\irligi edi. Hukmron sifnlar h’addan tashqari zeb-ziynat ichida yashadi; 
deh’qonlarga o\ir soliqlar solindi, ular wzlari etishtirgan xosilning kwp qismini 
soliqqa twlashga  majbur edi; ah’oli davlat foydasiga uzluksiz ravishda turli xil 
ishlarni bajarishga majbur qilindi. mana shularning h’ammasi h’ind 
deh’qonlarining h’oldan ketkazdi va qishloq jamoalari ekonomikasini vayron 
qildi. Meh’natkashlar wrtasida norozilik tu\ilagnligi alomatlari Gupta zamonidan 
qolgan adabiy ёdgorliklarda  kwp uchraydi. Gupta podsholigiga uzil-kesil zarba 
bergan narsa kwchmanchi eftalitlar, yani oq gunnlarning bostirib kirishi bwldi, 
ular V asrning oh’iri VI asrning boshlarida Shimoliy chegarani ёrib wtib, Shimoliy 
Hindistonning kwpiga shah’ar va qishloqlarning nih’oyatda vayron va h’arob qilib 
tashlandi. 530 yilda oq gunnlar podsho Guptaning vassali roja Yasodh’arma 
tomonidan  tor-mor qilindi.  
 Gunnlarni 
engandan 
keyin, Yasodxarma Gupta dinastiyasiga itoat qilishdan 
bosh tortib, wzi maxaroja unvonini oldi. Lekin unga Gupta davlati 
territoriyasining  faqat bir qismigina buysundi. 
 
VII asrning boshlarida Xarsha (606-647) davlati  birmuncha vaqtgacha  
yuksalib bordi. Xarsha Kanauja knyazligining rojasi edi, chwngra u butun 
Shimoliy Hindistonni wziga bwysundirdi. Xarsha davlati gang  darёsi vodiysi 

 
46
bwylab Sharqiy Panjobdan to Bengaliya qwlti\igacha bwlgan territoriyani wz 
ichiga oldi. Markaziy Hindistonning knyazlari h’am Xarshaga vassal qaramlikda 
edi. h’ammasi bwlib,  40 tacha knyaz unga qaram edi. Xarsha imperiyasi uzoq 
umr kwrmadi. Uning h’okimiyati feodallashuv protsessining kuchayishi, wz 
vassallari-rojalar qudratining tobora borishi natijasida zaiflashdi№ bu rojalar 
pirovardida butunlay mustaqil bwlib, markazga itoat  qilmay qwydilar. Xarsha 
vafotidan  keyin uning davlati parchalanib ketdi, uzoq vaqtgacha Hindiston chet el 
bosqinchilariga qarshilik kwrsatolmaydigan tarqoq bir mamlakat bwlib keldi. 
Kanauj shah’ri-xali  VIII-X asrlarda h’am Shimoliy Hindistonning poytaxtligi 
ah’amiyatini saqlab qolgan edi,  ammo uning maxarajlari mana shu yuz yilliklar 
davomida Hindistonga doimiy ravishda h’ujum qilib kelaёtgan tashqi 
dushmanlarning shimolda yashovchi turli xildagi qabilalarning bosqinini qaytarish 
wrniga, kwproq Hindistonning ichidagi wz raqobatchilariga qarshi kurash olib 
borish bilan ovora bwldilar.  
 
 VI-VII asrlarda Hindistonda feodal munosabatlar yanada  rivojlandi. 
Feodallashuv protsessining tezlashuvida Shimoliy Hindistonning (Gupta 
podsholari davlati qulagandan keyin va ikkinchi marta Xarsha davlati tugagandan 
keyin) siёsiy jih’atdan parchalanib ketishi katta rol wynadi, wnlab mayda 
knyazliklar vujudga keldi, bu knyazliklarning knyazlari yirik er egalari edi. ular 
qishloq jamoalarini wzlariga bwysundirib olib, qattiq ekspluatatsiya qildilar. 
Buyuk knyazlar-mah’arajlar va vassal knyazlar, ularga qaram knyazlar-rojalar 
bwlar edi. unisida h’am bunisida h’am ularga qaram professional jangchilar bwlib, 
ularga h’arbiy h’izmat wtaganliklari uchun er uchastkalari inom qilinar edi.  
Jamna bilan Gnang darёlari wrtasida bu h’ildagi h’ind ritsarlari ayniqsa kwp edi, 
shimoldan  xujum qilib bostirib kirish xavfi bu erda ancha kuchli edi. bu erlarda 
vujudga kelgan juda kwp sonli ritsarlilar tabaqasi rajputlar (aynan tarjimasi «shox 
farzandlari») degan nom oldilar.  Borib-borib rajputlar qadimiy h’arbiy tabaqa 
bwlgan kshatriylar  bilan arazlashib ketdi. 
 
Feodallar er egaligining rivojlanishida xind ibodatxonalari ancha katta rol 
wynadi. Hind koxinlari juda katta erlarga ega edilar, ularning qwllab-
quvvatlashiga muxtoj bwlgan knyazlar juda kwplab er ulashib berganligi uchun bu 
erlar keyingi yuz yilliklarda  yanada kwpayib bordi. bazi ibodatxonalarning 1000, 
h’atto 1500 qishlo\i bwlar edi. Jamoachi deh’qonlar xosilning katta qismini 
ibodatxonalarga twlar edilar va ibodatxona ularni sud qilish h’uquqiga ega edi. 
 
Hindistonga  VII asrning oh’irida Eron va Af\onistonni bosib olganlaridan 
keyin, arablar Hindistonga bevosita qwshni bwlib qoldi. Bundan tashqari, 
Hindistonga arablar dengiz bilan, yani Fors qwlti\i bilan borib Hind okeanidan 
h’am xujum qila olar edi. 712 yilda Umaviylarning sarkardalaridan biri 
Muxammad ibn +osim, Basradan suzib borib. Hindistondagi Sind mamlakatini 
bosib oldi. Lekin oradan bir necha wn yil wtgach, arablar Hindistondan butunlay 
siqib chiqarildi. İslom dinining tar\ib qilinishiga h’indlar dushmanlik nazari bilan 
qaradi, chunki islom dinini ular chet ellik bosqinchi va talonchilar dini deb 
h’isobladi, h’induizm esa islom diniga qarshi «milliy» din edi. 

 
47
 
Musulmonlar h’ujumi  faqat XI asrning ikkinchi yarmidagina qaytadan 
boshlandi, bu safargi h’ujum ilgarigi h’ujumdan qattiq bwldi. bu h’ujum uchun 
eng asosiy zamin tu\dirib bergan narsa shu bwldiki, kuchli va urushqoq turk-eron 
davlati-g’aznaviylar davlati vujudga kelgan edi. (bu davlatning nomi poytaxt 
bwlmish g’azna shah’rining nomidan olingan edi). Sulton Muxammad g’aznaviy 
(998-1030) sharqiy Eron va Af\oniston erlarini, 101 yiladan etiboran esa 
Amudarёning berigi tomonidagi erlarni, yani  Buxoroni h’am wz qwl ostiga kiritib 
oldi. 
 
Podsholik davri mobaynida u, shimoliy Hindistonga wn etti marta yurish 
qildi. Hindiston shah’arlari musulmonlar tomonidan nih’oyat darajada qattiq 
talandi. Muxammad g’aznaviy bu yurishlardan shimolga wn minglab erkak va 
aёllarni asir qilib h’aydab ketdi, mamlakatni, ayniqsa h’ind ibodatxonalarini talab, 
karvon-karvon oltin, kumush, qimmatbah’o toshlar olib ketdi. g’azna shah’ri  
muh’tasham binolar bilan bezaldi, bu binolarning kwpini Hindiston ustivorlari 
solgan edi. 1030 yilda Maxmud g’aznaviy wlgan vaqtda uning imperiyasi amudarё 
qir\oqlaridan tortib, to Ganga darёsigacha borgan, butun Hind darёsi h’avzasini 
h’am wz ichiga olgan edi. Lekin uning poytaxti  Hindistondan tashqarida edi. 
Hindiston Mah’mud g’aznaviy uchun bwysundirilgan bir viloyatgina edi. Shunday 
bwlsa-da, Hindistonning shimoliga juda kwp musulmonlar - xurosonliklar, turk va 
af\onlar borib wrnashdi. Shimoliy - Sharqiy Hindiston (h’ozirgi Pokiston) 
ah’olisining bir qismi islom dinini qabul qilib, bora-bora istilochilar bilan 
aralashib ketdi. 
 
XII asr oxirlarida Hindistonga g’azna istilochilari ikkinchi marta h’ujum 
qildi. 1175 yilga g’azna h’okimi Muh’ammad Guriy Panjobga bostirib kirib, uni 
egallagach, sharqqa qarab siljishni davom ettirdi. 90 yillarda u Jamna bilan Gang 
darёlari wrtasidagi butun erlarni, swngra esa Bengaliyani bosib oldi, Guriy 
vafotidan (1206 yildan) keyin uning noibi +utbiddin Oybek g’aznadan ajralib 
chiqib, Hindistonning shimolida (h’ozirgi Hindiston respublikasining poytaxti 
Deh’lini markaz qilib) mustaqil davlat tuzdi. Yangi davlat poytaxt shah’arning 
nomi bilan Deh’li sultonligi deb yuritiladigan bwldi.  
ADABİЁTLAR: 
1. Xrestomatiya po istorii srednix vekov. Pod red. S.D.Skazkina. M., 1961-1963. 
T. I-P. 
2. Vsemirnaya istoriya. M., 1957. T. 3. 
3. Vsemirnaya istoriya M., 1942-1990. Vwp. 1-53. 
4. Trevelyan Dj. M. Sotsialnaya istoriya Anglii. M., 1959. 
5. Las Kasas Bartolome de. İstoriya İndii. L., 1968. 
6.  Mojeyko İ. V. V İndiyskom okeane. Ocherki istorii piratstva v İndiyskom 
okeane v yujnwx moryax (XV_XX vv). 2-e izd. M., 1980. 
 
MAVZU. X-XI ASRLARDA GERMANİYA, İTALİYA VA PAPALİK. 
X-XI asrlarda Germaniyada Feodal munosabatlarining rivojlanishi. 
1. Feodallashuv protsessi. 
2. Saksoniyaliklarning dinastiyasining idora etila boshlanishi. 

 
48
3. Ottom I ning idora qilishi. 
İtaliyaliklarga qilingan yurishlar va Germaniya imperiyasining tashkil topishi. 
4. İtaliyada feodal munosabatlar rivojlanishining h’ususiyatlari. 
5. Ottom I ning İtaliyaga yurishi. İmperiyaning qayta tiklanishi. 
6. X asr oxiri-XI asr oxiri-XII asr boshlarida Germaniya va İtaliya. 
7. Frankoniya dinastiyasining idora qilinishi. 
Papalar va imperatorlarning  investitura uchun kurashi. 
8. Klyuniychilik h’arakati va Grigoriy VII reformalari. 
9. Genrix IV ning bosh kwtarib chiqishi. 
10. Saksoniyaliklarning 1073-1075 yillardagi qwz\aloni.  
11. Kakossa. 
 
843 yilda Verdenda bwlgan taqsimotga muvofiq «Sharqiy frank erlari» 
Lyudovik Nemisga wtdi. Aslida bu erlari bir necha  qabilaviy knyazliklarning-
gertsigliklarning erlari edi. Mamlakatning h’ech qanday milliy birligi tw\risida u 
vaqtda swz h’am bwlishi mumkin emas edi.  Mamlakatning h’ech qanday milliy 
birligi twg’risida  u vaqtda  swz h’am bwlishi  mumkin emasdi. Gertsogliklar 
shimoldan-janubga qarab quyidagi  tartibda joylashgan edi: Saksoniya, 
Frankoniya, Shvabiya (ilgari Allemaniya). Bavariya.  Birmuncha keyinroq, borib 
\arbda joylashgan beshinchi bir gertseglik-Lotaringiya qwshib olindi. 
 
Reyingning narigi tomonidagi erlarda  feodallashuv protsessi 
Frantsiyadagiga qaraganda sustroq bwldi. Hatto X asrning boshlarida h’am 
Germaniya, u qadar feodallashmagan edi. Jamoalarga-markalarga uyushgan erkin 
deh’qonlar uzoq vaqtgacha wz mustaqilliklarini saqlab qoldilar. 
Krepostnoylashtirish ywlidagi urinishlarga deh’qonlarning katta qwz\alonlar 
kwtarish bilan javob berdilar. Shunday katta qwz\alonlar kwtarish bilan javob 
berdilar. Shunday katta qwz\alonlar kwtarilishlardan biri, masalan, 841-842 
yillarda Saksoniyada bwlib, u «Steling» degan nom bilan mashh’urdir. Bu 
qwz\alon deh’qon jamoalarining ittifoqi bwlib, bu ittifoq eski majusiylik bayro\i 
ostida ish qurgan edi. Bu ittifoq h’am kelgindi frank zodagonlariga, h’am 
mah’alliy sak zodagonlariga qarshi qaratilgan edi. 
 
 Rim tasirini wtkazishning, jumladan, h’ususiy mulkchilikning va erga 
birkitib qwyib shah’siy qaram qilishning yangi formalarini kiritish Reynning 
narigi tomonida  ancha sekin amalga oshirilmoqda edi. Biroq X-XI asrlarda bu 
erda h’am feodallashuv ancha muvaffaqiyatli kechdi. Marka, yani jamoa 
tushkunlikka yuz tutdi. Katta dunёviy va cherkov er egalari tobora kwp erni wz 
qwliga ola bordi. Xususiy mulkchilikning rivojlanishi orqasidan er qwldan qwlga 
wta boshladi. Deh’qonlarning bir qismi wz eridan ajrab feodal er egalariga qaram 
bwlib qoldi. Komendatsiya, yani wzini qudratli kishisining, yirik er egasining 
h’omiyligiga topshirish, imunitet, yani er egasining davlat funktsiyalarini olib 
borishi va birinchi navbatda tevarak atrofdagi ah’olini sud qilishi, Reyn bwyidagi 
cherkov erlarida juda h’am avj olib ketgan prekariylik munosabatlari X-XI 
asrlarda Reynning narigi tomonida tobora tez-tez uchraydigan bwldi. Bu 
protsesslarning h’ammasi shuni kwrsatadiki, 102 yuz yil ilgari g’arbiy Frank 
davlatida feodal munosabatlar qanday avj olgan bwlsa, Germaniyada h’am garchi 

 
49
kechikib bwlsada, shunday avj oldi. Germaniyada katta er egaligining avj olishida 
qirol xazinasiga qarashli erlarni talon-taroj qilinishi katta rol wynadi. 
Kpreyninglarning keyingi kuchsiz qirollari bu erlarni wz qwllarida saqlab qola 
olmadi. Shu bilan bir vaqtda, Germaniya feodallarining sharqda slavyanlar va 
vengerlarga qarshi janubda İtaliyaga qarshi olib boraёtgan urushlari kengaygan 
sari, Germaniyada ritsarlik h’am zwr berib avj oldi. Faqat zodagonlar 
xonadonlarining kichik azolari, mayda pomesteli dvoryan tipidagi er egalarigina 
emas, balki ot va boshqa h’arbiy anjomlar topishga qurbi etadigan eng twq erkin 
deh’qonlar h’am ritsarlarga aylandi. Nemis ritsarlari tarkibiga xatto ministeriallar 
deb ataladigan kishilarning yani h’ovli xizmatkorlarining erksiz xizmatkorlarning 
bir qismi, xatto malaylar h’am kiritildi. XII asrdaёq Germaniyada ritsarlar «zoti 
ulu\» va «zoti past» ritsarlarga ajratilgan edi. Faqat XIII asrdagina ritsarlarning 
ikkala xili bir-biriga batamom qwshilib ketib, yagona ritsarlarga aylandi. 
Germaniyada feodal munosabatlar rivojlanishining wziga xos xususiyatlari sifatida 
cherkov erlarida tashkil topgan fegt deb ataladigan er egaligining keng 
tarqalganligini kwrsatib wtish kerak. Dastlab fegtlar cherkovda xizmat qilar, u 
erda h’arbiy va sudyalik vazifalarini ado etar edilar va buning evaziga cherkov 
erlarining bir qismini foydalanish uchun olar edilar. Keyinchalik bu erlar nasldan 
naslga wtadigan feodal erlariga aylandilar, fegtlarning wzlari esa h’aqiqiy feodal 
bwlib qoldilar. 
 Eng 
katta 
feodallar-gertsoglar va graflar feodal tarqoqlik namoyandalari edi. 
Ular qirol h’okimiyatining zaiflashuvidan manfaatdor edilar. Natijada ular shunga 
erishdilarki tez vaqt ichida X asrning boshlarida Karolinglar Germaniyada h’ech 
qanday ah’amiyatga ega bwlmay keldilar. Lekin Germaniyada X asr wrtalarida 
qirol h’okimiyati kuchaya boshladi. Buning sababi shu ediki, bir tomondan eng 
kuchli gertsoglardan biri qirol bwlib oldi, uning gertsoglik territoriyasi qirol 
h’okimiyatining ah’amiyatini yanada oshirish uchun malum bir moddiy baza 
bwlib xizmat qildi. İkkinchi tomondan olib borilgan uzluksiz va katta bosqinchilik 
urushlari natijasida Germaniyada qirol h’okimiyati malum davrgacha kuchayib 
bordi.  
 
Urushlar feodallar kuchini  malum darajada birlashtirishni talab qilar edi. 
+irol esa ularga feodalar lashkarlarining sarkardasi sifatida zarur edi. Bu narsa 
ularni qirolga bwysunishiga majbur qilar edi. Nih’oyat,  ritsarlarning  siёsiy rolini 
h’am etiborga olish kerak. ritsarlar tobora kwpayib, soslovie bwlib uyushib borgan 
sari qirol h’okimiyati katta feodallar bilan twqnashuvda ritsarlarga tayanib 
olardilar. Xalq ommaviy tutqunlikka solish davom etib boraёtgan sharoitda qirol 
h’okimiyati xalq h’arakatiga, deh’qonlar h’arakatiga sifatida feodallarning 
h’ammasi h’am-kattasi h’am, kichigiga  h’am zarur edi.  
 
919 yilda feodal zodagonlari  Saksoniya gertsogi Genrix I Kushbezim qirol 
qilib saylandi. U soksoniyaliklar dinastiyasiga asos  soldi, bu dinastiya 1024 
yilgacha idora qildi Genrix I zamonida (919-936) Germaniyada qirol h’okimiyati 
juda avj oldi. Saksoniya gertsogligi eng katta gertsoglik bwlib, Germaniyaning 
butun shimoliy qismini egallar edi.  Bu erda erkin deh’qonlar anchagina saqlanib 
qolgan bwlib, bulardan qisman otliq, qisman piёda h’arbiy lashkarlar tuzildi. Shu 

 
50
tufayli Saksoniya gertsogi boshqa gertsogliklarga nisbatan ancha mustaqil 
gertsoglik edi. Genrix I keng miqiёsida agressiv tashqi siёsat yurita boshladi. 
Genrix I zamonida Germaniya territoriyasi g’arbga va Sharqga qarab kengaydi. 
Frantsuz qirolligining zaifligidan foydalanib, Genrix I ulardan Lotarengiyani tortib 
oldi. Sharqda esa u Elba darёsi bwyida yashagan \arbiy slavyanlarga qarshi 
agressiya boshladi. Genrix I Elbadan wtib, slavyan qabilalari bwlmish Lyutichlar 
erlariga bostirib kirdi. Nemislar slavyanlar Bramibor nomli qalsini bosib oldi va 
unga Brandenburg  deb nom berildi. Elbaning narigi ё\idagi bosib olingan erlar 
nemislarning yanada sharqqa tomon h’ujum qilish uchun platsdarm bwldi. 
Shunday qilib, Genrix I nemislar tomonidan slavyanlar olamiga qarshi olib 
borilgan qonli urushlar davrini boshlab berdi. Genrix I sharqda slavyanlardan 
tashqari yana vengerlarga qarshi h’am urush olib bordi. 933 yilda u 
Merzemburgga yaqin bir joyda vengerlarga qattiq zarba berdi. Slavyanlar va 
vengerlarga qarshi kurash vaqtida Genrix I erkin deh’qonlarning yuqori 
tabaqalaridan qisman ministeriallardan olinadigan ritsarlar sonini kwpaytirishga 
h’arakat qildi. Mudofaaning ikkinchi bir vositasi sifatida, u juda kwp qalalar-
burgalar qurdi; bu qalalarning bir qismi keyinchalik savdo-sanoat shah’arlariga 
aylandi.  
 
Genrix I ning wg’li Otton I (936-973) qirol h’okimiyatini 
mustah’kamlashini davom ettirdi.  U, dastavval boshqa gertsaglarni ustidan 
nazoratni kuchaytirdi, buning uchun nikoh’ va boshqa qarindoshlik aloqalardan 
foydalandi. qirol tasirini butun mamlkatga ёyishning ikkinchi bir usuli episkoplik 
tizimi bwldi. Ottom cherkov bilan dwstona aloqa bog’ladi. U episkoplarga keng 
miqiёsida immunitet h’uquqlar berildi va ularga juda kwplab er ulashdi. Shunday 
qilib, Germaniyada cherkov manfaatlari  bilan dalvt manfaatlari bir-biriga 
chachishib ketdi. Rim papasiga  deyarli bwysunmay qwyishiga olib keldi.  
 
Ottom I zamonida Elbaning narigi tomonidagi slavyanlarga qarshi kurash 
yanada kuchli surat davom etdi. Elbanining narigi tomoniga nemiz kolonistlari  
kwchib kelib wrnasha boshladi. Ularning  eng yaxshi erlarini tortib olib,  kolonist-
nemislarga  berar edilar. masalan, 955 yilda markgraf  Gerom slavyanlarning 30 
ga yaqin knyazini wz h’uzuriga «ziёfat»ga  chaqirib, shu erda buyruq  berib 
ularning h’ammasini wldirtirib yubordi.  
 
Ottom I vengrlarga qarshi kurashni davom ettirdi. 955 yilda Lexi darёsi 
bwyida (Augeburgga yaqin bir joyda) vengerlarga yana zarba berishga muvaffaq 
bwldi. shundan keyin vengerlar Germaniya erlariga h’ujum qilishni twxtatdilar. 
Ular Xristianlikni qabul qila boshladilar va nemislarning tasiriga wta boshladilar.  
 
Lekin Ottom asosiy etiborni sharqqa emas, balki İtaliyaning janubiga 
qaratdi, chunki İtaliya Germaniya imperatorining «dunёga h’okim bwlish» 
rejalarida asosiy wrin tutar edi.  
İtaliya X asrdar ancha feodallashgan edi. Bu erda feodallashish jaraёni 
Germaniyadagiga qaraganda ancha ilgarilab ketdi. İtaliyada feodal munosabatlar 
juda boshqacha bir tarzda wziga xos h’ususiyatlar bilan boshlandi. Langebardlar 
wz davrida İtaliyadagi quldorlik tuzumining  uzil-kesil tugaganligi shimoliy va 
wrta  İtaliya deh’qonlarining ah’voliga ijobiy tasir kwrsatdi. Bu erda deh’qonlar 

 
51
borib-borib asta asoratga solingan bwlsalar-da, h’ar-xolda bu erdagi krepostnoylik 
u qadar qattiq bwlmadi; jumladan bu xol shu narsada wz ifodasini topgan ediki, 
deh’qonlarning majburiyatlari ilgarigidek wzboshimchalik bilan bwlmasdan, balki 
aniq bir  normaga solingan edi. İkkinchi tomonidan, İtaliyadagi shah’arlar ancha 
erta  rivojlana boshlanganligi sababli krepostnoy deh’qonlar shah’arlarga ketishi, 
natural majburiyat pul bilan muddatidan ilgari twlashi, erkin sotib olishi mumkin 
edi va x.zolar. İtaliyada krepostnoy deh’qonlar bilan bir qatorda krepostnoy 
bwlmagan, lekin eridan mah’rum qilingan deh’qonlar kwp edi. Bu deh’qonlar 
feodallarning erlarini malum muddatga er egasi bilan shartnomada kwrsatilgan 
shartlar bilan ijaraga olar edilar. İtaliya feodallari h’am wziga xos bir ah’volda edi. 
Shah’arlar rivojlanib boraёtgan bir sharoitda feodallarning bir qismi shah’arlarga 
kwchib borib, shah’arliklarning tasiriga berilib ketar edi, shah’arda yashab turgan 
ritsarlar asta sekin shah’arliklar bilan chachishib ketdi. X asrda Korolinglar 
h’okimiyati wz ah’amiyatini  butunlay ywqotdi. Yirik feodallar mustaqil bwlib 
olib, mutassil wzaro urushlar band bwlib qolgan edilar, bu urushlardan maqsad-
ancha katta shah’arlar va mamlakatning eng muh’im savdo ywllari ustidan wz 
h’ukmronligini wrnatish edi.  
Biroq  İtaliyada cherkov feodallari: papalar, arxeipiskoplar va episkoplar 
monistirlar juda kwp edi.  Shunday qilib, X asr wrtalarida İtaliyada juda h’ilma-xil 
va keskin sotsial ziddiyatlar yuz bermoqda edi, bu xol uning siёsiy tuzumiga h’am 
tasir qilmoqda edi.          
İtaliya X asrda siёsiy jih’atidan Evropada eng tarqoq bir mamlakat edi, desa 
bwladi. U juda kwp mustaqil gertsoglik, markizlar, graflik va episkoplarga bwlinib 
ketgan edi. Papalik taxti h’ar turli rimlik aristokratiya xonadonlari wrtasidagi  
nayranglar va urushlarga sabab bwlmoqda edi. İtaliya janubiy territoriyasining bir 
qismi h’ali Vizantiyaga qarar edi, bir qismini  esa arablar bosib olgan edi. biroq 
İtaliya siёsiy jih’atidan shunday tarqoq bwlishiga qaramasdan mamlakatda shah’ar 
h’aёti zwr berib taraqqiy etmoqda edi. İtaliya shah’arlari h’am Wrta dengizda 
vizantiyaliklar va arablar bilan savdo qilar edi. X asrda savdo va shah’arlarning 
ah’amiyati h’ali juda kam bwlgan Germaniyaga nisbatan İtaliya german 
feodallariga juda katta boyliklarga ega bwlgan, zeb-ziynatli va farovon mamlakat 
bwlib kwrinar edi. 
Shimoliy  İtaliya feodallarining wzaro urush-janjallariga aralashib, Ottom I 
İtaliyaga  951 yilda qwshin tortib bordi. U Paviya shah’rini oldi, shimoliy İtaliya 
knyazlaridan bir nechtasini tor-mor qilib, Provans bilan İtaliya qiroli Totarning 
beva qolgan xotini-qirolicha Adelgoydaga uylanadi. Germaniyaning  shimoliy 
İtaliya tasiri va german qirollarining  İtaliya siёsati deb atalmish siёsati ana 
shundan boshlanadi.  
961 yilda Otton İtaliyaga yana yurish qiladi. Bu safar Ottonni yigirma ikki  
ёshlik papa Moami XII ёrdamga chaqirgan edi, bu papaga uning wz vassalari-rim 
baronlari xavf solaёtgan edi.  Karl buyuk wlgandan keyin kuchaygan va IX 
asrning  wrtalarida diniy h’okimiyatni  dunёviy h’okimiyatdan ustun turadigan 
degan  nazariyani kwtarib chiqqan papalikning wzi edi. İtaliyada  feodallashuv 
protsessining  yanada kuchayishi munosabati  bilan qattiq inqirozga uchrab, qirol 

 
52
h’okimiyatining  ёrdamiga muxtoj bwlib qolgan edi. Otton I Rim feodallarini 
bostirib, papani taxtga wtqazdi. Bunga minatdorlik bildirib, papa 962 yilning 
boshida Ottonga imperatorlik tojini kiygizdi. Shunday qilib,  «yangi imperiya» 
tiklandi. Shu narsa xarakterliki, ilgari Karl Buyuk bwlgani singar, bu safar  h’am 
Otton Rim imperatori deb elon qilindi (ilgari Karl Buyuk h’am Rim imperatori 
deb elon qilingan edi). Yangi imperiyaga «Muqaddas Rim imperiyasi» deb nom 
berildi. Faqat keyinroq borib, XII asrdagina bu iboraga ikki sud qwshilib, 
«German millatining muqaddas Rim imperiyasi» deb ataladigan bwldi. 
Deyarli butun İtaliya ustidag nazorat qilish h’uquqini beradigan 
imperatorlik unvonining qabul qilinishini Otton va uning  atrofidagilar eng katta 
\alaba deb h’isobladilar. Haqiqatda esa german qirollarining İtaliyadagi siёsatida 
chuqur ziddiyatlar bor edi. İtaliyada nemis feodallariga juda h’am nafrat bilan 
qarar edilar. 964 yilda imperator İtaliyada ywq vaqtida vafot etgan edi. İoani XII 
urushga Otton  tomonidan tayinlangan yangi papani tanishdan Rim bosh tortdi. 
Keyingi yili Otton yana İtaliyaga  kelganda Rimni qattiq h’ujum bilan qwlga oldi. 
«Abadiy shah’ar» ning tevarak-atrofi va butun Rim oblasti juda qattiq talanib, 
h’arobalarga aylantirildi. İtaliya yilnomachilaridan biri bu voqeani quyidagicha 
tasvirladi: «Shwring qursin Rim. +ancha-qancha xalqlar seni oёq osti qilib, ezib 
keldi. Endi senga Sakson qiroli ega bwlib oldi. Farzandlaring qilich zarbalaridan 
h’alok bwldi. Kuch-quvvating kwkka sovurildi. Oltin, kumushlaring ajnabiylar 
h’amёniga solib olib ketmoqda». Shu bilan bir vaqtda Vizantiya bilan h’am yangi 
imperatorga qarshi edi. ular wzlarining İtaliyadagi tasirini yangi kelgindilarga  
berib qwyishni istamas edilar. Ottom I ing wg’li  Vizantiya malikasi 
Feofaniyagauylantirib, Ottom I Vizantiya bilan bwlgan munosabatlarini bir 
muncha vaqtgacha yaxshilab olishga muvaffaq bwldi. lekin arablar bilan bwlgan 
munosabatlar esa qattiq urush chiqish xafini solardiki, bunga  tayёrlanish kerak 
edi. shunday qilib, imperator İtaliya bilan tamomila ovora bwlib, Germaniyaning 
ichki ishlaridan ancha chetlashib qoldi, Otton I wz qirolligining oxirgi bir necha  
yilini h’ech qaёqqa chiqmasdan İtaliyaning wzida wtkazishga majbur bwldi.  
Otton I ning wg’li bilan nevarasi-Otton II h’am, Otton III h’am butunlay 
İtaliyadagi siёsat bilan band bwldi. Otton II janubni qwlga kiritishga h’arakat 
qildi. U Neapol bilan Tarsitni bosib oldi. Lekin pirovard oqibatida 983 yilgi 
arablar bilan bwlgan dengiz janglaridan birida ma\lubiyatga uchradi, oradan kwp 
wtmay, Ravaniyadagi imperatritsa Feafaniya regent bwlib, idora qila boshladi. 
Lekin uning obwsi yaxshi emas edi. İmperator-qirol h’okimiyatining 
zaiflashganligidan foydalanib, german gertsoglari wz knyazlarini butunlay 
mustaqil h’okimlar sifatida idora qila boshladilar. 
Germaniyaning asosiy kuchi janubga ketganligidan foydalanib, 983 yilda 
boshlab slavyanlar-bodrichlar bilan lyutichlar-german feodallariga qarshi 
qwz\alon kwtardilar. Undan keyingi  yillarda ular nemislarni yana Yalba 
darёsining narigi tomoniga butunlay surib chiqardilar. 
Lekin İtaliyada h’am german feodallarining ah’voli uncha yaxshi emas edi. 
İtaliya ah’olisi chet elliklarning h’okimiyatiga dushmanlik nazari bilan qarar edi. 
997 yilda Rimda Otton III ga qarshi juda katta fitna uyushtirildi. 

 
53
Fitna fosh etildi va asosiy fitnachildar qatl qilindi. 1001 yili Otton Sh 
wzining asosiy  rezidentsiyasi Rimda butunlay qolish uchun Germaniyadan 
İtaliyaga keldi. Shundan keyin Otton Sh Rimda qolishdan qwrqib, Ravennaga 
kwchib bordi, oradan kwp wtmay (1002) vafot etdi. Shunday qilib, Otton Sh ning 
buyuk davlatchilik plani tamoman barbod bwldi. Saksoniya sulolasiga mansub 
bwlgan oxirgi imperator Gerix II   (1002-1024) ancha eh’tiёtkorlik bilan siёsat 
yurgizdi. U İtaliyadagi katta feodallar va shah’arliklarning wziga vassal qaramligi 
bilan kifoyalandi. Wzi esa Germaniyada yashab, h’ar turli ёn berishlar bilan 
german gertsaglarini wziga itoat ettirishga h’arakat qildi. 
1024-1025 yillar davrida Germaniyada ikkinchi bir mah’alliy bir mah’alliy 
dinastiya Frankoniya gertsoglarining  dinastiyasi idora qildi. Frankoniya 
 
Saksoniyadan keyin ikkinchi wrinda turgan eng katta gertsoglik bwlib, unda 
ruxoniylar, episkoplar va monastirlarning juda kwp erlari, kwpdan-kwp reyillik 
ritsarlar, savdo ah’amiyatiga ega bwla boshlagan juda kwp Reyi bwyi shah’arlari 
bor edi. dastlabki vakillari Komrat II (1024-1039) va Genrix III  (1039-1056) 
bwlgan yangi dinastiya dastavval ritsarlarga suyandi. Konrat II imperator ritsarlari  
sonini  kwpaytirishga ayniqsa  qattiq h’arakat qildi, bu ritsarlar lexlarni  bevosita 
qirolning wzidan olar edilar. 
Genrix Sh Chexiyach knchzi slavyan Bretislavning wziga vassal tarzida 
qaram qilib oldi (1014). U Polsha bilan Vengriyaga h’am wz tasirini wtkazdi. 
Genrix Sh kwpayib boraёtgan ritsarlarga tayanish bilan birga, wz ittifoqchisi 
bwlgan cherkov h’izmatlaridan foydalanishni h’am davom ettirdi.  
Lekin Frankoniya sulolasi idora qila boshlagan davrda imperiyaning  
yuksalishi va markazlashtirish soh’asidaa erishilgan bazi muvaffaqiyatlar  dunёviy 
va ruxoniy zodagonlar wrtasidagi kurash natijasida barbod bwldi. Genrix Sh ning 
w\li Genrix IV zamonidan (1056-1106) imperator bilan papalar wrtasida uzoq 
davom etgan qattiq kurash boshlandi, bu kurash german feodallarining İtaliyadagi 
bosqinchilari avantyuralari natijasida o\irlashib ketdi va bu xol oqibat natijada 
imperator h’okimiyatini zaiflashtirib yubordi. 
XI asrning wrtalarida katolik cherkovi aloh’ida bir h’olatda edi.  bir 
tomondan, bu vaqtda cherkov wz tasirini butun g’arbiy Evropaga  ёygan edi. XI 
asrda Skandinaviya xalqlari, Vengriya, Polsha xristianlikni uzil-kesil qabul qildi. 
Pireney yarim orolining anchagina qismi musulmon arablarning h’umronligidan 
h’olis bwlgan edi. Cherkovning Evropadagi juda kwp erlari bor edi. Uni bir 
markazdan turib, Rim papasi boshqarar edi. katolik cherkovining  ideologlari IX 
asrdaёq, cherkov h’okimiyatidan yuqori turadi. Papalar odatda Rim ruh’oniylari va 
Rim dunёviy zodagonlari  tomonidan saylanar edi. kotolik cherkovning erlari kwp 
edi, lekin bu erda dunёviy h’okimiyatning leni deb h’isoblanar edi. 
Cherkov doiralarida bir h’arakat vujudga kelib, bu h’arakat yuqorida 
wtilgan ziddiyatlarni h’al qilishni, papaning cherkov ustidan bwlgan h’okimiyatini 
kuchaytirishni va cherkovning wzini dunёviy  h’okimiyatdan mustaqilligini 
oshirishni wz oldiga maqsad qilib qwydi. Bu kayfiyatlarning ifodachisi Klyuniy 
monastirining monarxi bwldi, monastirBurgundiyada eng katta monastir edi. 
Gilderbrand nomli italyan bir guruh’ xamfikrlari bilan 25 yil davomida papa 

 
54
kuriyasida bir nechta papa davrida rah’barlik mavqeini egallab oldi. Pirovardida 
Gilbrandning wzi papa bwlib, Grigoriy VII (1073-1085) degan nom oldi. Grigoriy 
VII h’ar qanaqa kelishini h’am ёmon kwradigan, mustah’kam irodali, wjar fanatik 
kishi bwlib, teokratik ideyalarni tamom wzlashtirib olgan edi. 
Grigoriy VII bir qancha muh’im reformalar wtkazda uning bu reformalari 
kotolitsizm markazlashtirish va jipslashtirishga ёrdam berdi.  Hammadan burun 
uning taklifiga muvofiq 1059 yilda papa saylashning yangi tartibi joriy qilindi. 
Kordinallarning sayl yi\ilishi konklav deb atalar edi. Grigolriy VII dekret chiqarib, 
tsolibat joriy qildi, yani barcha ruh’oniylarning qora ruxoniylarning h’am, oq 
ruh’oniylarni h’am, yani barcha kishilarning, shu jumladan, eposkoplarning h’am 
uylanmasligi majburiydir degan tartib joriy qildi. Nih’oyat 1075 yila Grigoriy VII 
yangi saylangan episkopga albatta uzuk va xassa shaklida imperator ёki karol 
tomonidan berilib kelgan dunёviy investiturani bekor qilish tw\risida dekret 
chiqardi. Shu vaqtdan boshlab inseteturani-ruh’oniylarni vazifaga tayinlash ёrli\ini 
faqat papaning wzigina beradigan bwldi. 
Rim cherkovining yuqorida aytib wtilgan reformalaridan dastlabgi 
ikkitasining amalga oshiruviga shu narsa imkon berdiki, Bu vaqtda imperator 
Genrix IV bunga qattiq norozilik bildirdi, papa bilan imperator wrtasida kurash 
boshlanib, bu kurash deyarli yarim asr davom etdi. 
İmperator bilan wrtasidagi kurashning keskinlashuv sabablari tushinish 
uchun imperatorning wzining 7o yillarda Germaniyada olib borgan siёsatini bilib 
olish kerak Genix IV qattiq qwl va shuxratparast qirol edi. Otasi Genrix III singari 
bu h’am feodal zadogonlarning wzboshimchaligini jilovlashga xarakat 
qildi.Genrix IV Saksoniyani bwysundirishni wz oldiga eng birinchi siёsiy vazifa 
qilib qwydi. U g’arbiy Saksoniyada yangidan-yangi imperator qasirlari qurishni 
davom ettirdi. Saroyini shu erga kwchirib oldi va bosib olingan mamlakatda 
qanday xwjayinlik qilgan bwlsa, bu erda h’am shunday xwjayinlik qildi.İmperator 
Saksoniyaning boy wrmonlarini tortib olib, wz mulkiga aylantira boshladi. Ancha 
qismi xali erkin bwlgan sakson deh’qonlariga juda o\ir imperator soli\i solindi. 
Saksoniyaga suqilib kirib borёtgan Frank va Shvabiya feodallari ular deh’qon 
jamoaliga zulm qiluvchi va ularni ezuvchi asosiy zolimlar deb h’isobladilar. Tw\ri 
vaqtda Saksoniya zadagonlari h’am krepastnoy feodallariga aylana boshlagan edi. 
Lekin imperatorga, episkoplarga va manastirlarga qaraganda  Saksoniya 
feodallarining erlari bir muncha kam edi. Shuning uchun h’am Saksoniyada 1073-
1075 yil qwz\alon kwtarildi. Genrix IV ning wzi h’am qwz\alonchilar qwliga asr 
tushishiga sal qoldi. Saksoniya zadagonlari imperatorga qarshi urush xarakatlarini 
sustlik, bwshanglik bilan olib bordi. Genrix IV esa bularning h’ammasidan juda 
ustalik bilan foydalandi. 1075 yil ёzning boshlaorida u bir qismi imperatorning 
Frankoniyalik ritsarlaridan bir qismi Shvabiya to\liklaridan iborat bwlgan katta 
qwshin bilan tor-mor qilindi. Deh’qonlarga qwshilmay wzlaricha aloh’ida jang 
qilgan saks feodallari h’am ma\lubiyatga uchradilar. Lekin ular deh’qonlarga 
qaraganda oz talofat kwrdilar. +wz\alonchi deh’qonlar  ma\lubiyatga uchrash 
natijasida  juda katta talofat  kwrdilar, ulardan bir necha ming kishi h’alok bwldi.  

 
55
1075 yilning ikkinchi yarmida Genrix IV Saksoniyaga butunlay h’wjayin 
bwlib oldi. Saksoniya yaqin orada Frankiyaga qwshilib ketganday kwringan edi. 
Genrix IV sakslar ustidan \alaba qozongach, wzini Grigoriy VII ga nisbatan h’am 
h’ujum siёsati yuritish uchun etarli darajada kuchga egaman, deb h’is qildi. 
Biroq imperatorning  papaga qarshi kurash olib borishi oson  bwlmaydi. 
İmperatorning  tarafdorlari kwp edi, uni yirik feodallarning bir qismi. 
Episkoplarning kwpchiligi, monastirlarning  bir, ritsarlar,  Reyn bwyidagi 
shah’arlar qwllab-quvvatlar edi, lekin imperatorning  dushmanlari h’am  oz emas 
edi; yirik feodallarning kwpchiligi, monaxlik qiluvchi ruxoniylarning kwpchiligi, 
italyan va qisman nemis episkoplari, İtaliya shah’arlarining bir qanchasi unga 
dushman edi. Genrix Ivli h’olga tushib qoldi. Unda papa bilan murosaga kelishdan 
boshqa iloj qolmadi. İmperator 1077 yili İtaliyaga kelib, bir nechta mulozimlari  
bilan birga 25 yanvarda Kapossa qasri (Toskanada)ga bordi. Grigoriy VII wsha 
vaqtda  sh qasrda edi. Tavba-tazarru qiluvchi gunoh’lar libosida, yalang oёq 
h’olda imperator uch kungacha Kanosa darbozasi oldida turdi. Shundan keyingina, 
nih’oyat, papa uni wz h’uzuriga kiritdi va uning gunoh’ini bir qancha pisandalar 
bilan «kechirdi». Shunday qilib, Kapessa dunёviy h’okimiyatni cherkov 
h’okimiyati oldida er wpib bosh egish timsoli bwldi. 
lekin Kakosa  mustah’kam tinchlik wrnata olmadi. Genrix IV feodallar 
lageridagi kelishmovchiliklardan foydalanib, oradan kwp vaqt wtmay, papa bilan 
yana kurash boshladi. Shundan keyin Grigoriy VII knyazlarni imperatori 
.....qasamidan h’alos etib, ularga darh’ol yangi imperator  saylab olishni taklif etdi. 
Feodallar tomonidan saylangan Rudolf Shvabskiy Genrix IV ga qarshi urush 
boshladi. Lekin sal faqt ichida janglardan birida (1980) h’alok bwldi. shundan 
keyin Genrix IV qamal h’olatiga tushib qoldi. Papa vasalari biri bwlgan..... 
normanlarning  ёrdamiga kelib, Grigoriy VII ni asir tushishidan qutqarib qoldi. 
Oradan kwp vaqt wtmay (1085 yilda) wsha erda wldi.  
Genrix V qirollik qilgan davrning oh’irigi vaqtlaridagina, 1122 yilda, u 
bilan  Kallist I wrtasida Vorme konkordati deb nom olgan kelishuv shartnomasi  
tuzildi. 
Vorme konkordatida episkoplarning ruh’oniylar tomonidan saylanishi 
printsip qilib belgilandi. Shu bilan birga. Germaniyada saylovlar imperatorning 
wzi ёki uning vakillari ishtirokida wtkaziladigan bwldi. Burgundiya bilan İtaliyada 
esa episkop saylashda imperatorning  qatnashishi kwzda tutilmadi. Swngra 
imperator papa bilan bwlgan  kurash vaqtida  undan tortib olingan cherkov 
mulkini  qaytarib berishni vada qildi. İnvesturaning  wzi esa konkardatga muvofiq 
ikki qismga bwlindi-bir qismi cherkov investiturasi bwlib, buni cherkov beradigan 
bwldi, ikkinchi qismi dunёviy investitura bwlib, buni  imperator shu bilan wzining 
episkoplar ustidan senorlik h’uquqini takidladi. 
İnvestitura masalasidagi ёn berishdan tashqari, konkordatga imperatorga 
noqulay bwlishga qaramay, Grigoriy VII amalga oshirishga boshqa reformalarga 
h’am papaga indamay ёn berilgan.