Биринчи боб. Концепт терминининг когнитив тилшуносликда ва лингвомаданятшуносликдаги ўрни ва аҳамяти

Риторика (юн. rhetorike — нотиклик) - нотиқлик санъати ҳақидаги фан.Риториканинг предмети нутқ бўлиб, у билан боғлиқ барча масалаларни (материал танлаш, жойлаштириш, жумла тузиш, фикрни далиллаш ва инкор қилиш, сўз танлаш, услуб, услубий фигуралардан фойдаланиш, нутқни ўқиш ва ҳ.) ўрганади [Д.Қуронов, З.Мамажонов, М.Шералиева. Адабиётшунослик луғати Тошкент. «Академикнашр» 2010. Б.253].

1. 
   My home tongues are the languages I speak with my sisters and brothers, with my friends. [G. B. Shaw] (тилим мени ака-ука, опа-сингил ва дўстларим билан мулоқот қилувчи воситадир).
   

Юқоридаги афоризмда сўзла тартиби тўғри қўйилиб, тартибга солинган, равон ва ифодали намоиш этилган. Натижада ушбу аффоризмда реторикани гавдалантиряпти. Кўпгина аффоризмларда нутқнинг бетартиб шаклда ифодаланишини учратамиз. Лекин айнан риторикада сўзларнинг кетма-кетлик тартиби ўз устунигини талаб этади.

7. 
   Градация: (лот. gгаdаtіо - изчил кучаймоқ)мазмунни изчил кучайтириб боришга асосланган стилистик фигура.Нутқ парчаларидан бири «ккинчисининг маъносини (мазмунини) кучайтириб боришидан иборат услубий жараён[Азим Ҳожиев. “Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати”Тошкент. «Ўзбекистон миллии энциклопедияси» 2022. б. 31].
   

1. 
   O, I could prophesy,
   But that the earthy and cold hand of death
   Lies on my tongue. No, Percy, thou art dust,
   And food for – [J.A.Cuddon].
   

Келиб-кетди неча дунёлар
Келди хаёт йеғлади ўлим
Сен деб жафо чекди боболар
Улар кетди сен қолдинг тилим [J.A.Cuddon, Холбекова Б. таржимаси].
Ушбу афаризмда кўриниб турибдики, “дунё, ўлим” сўзлари “тил” сўзини мазмунини кучайтириб, шеърдаги градация хосил қиляпти. Миллатни тили бор экан уни хеч қандай куч енга олмайди. Ҳар қандай миллатни тили бўлмаса, уни тарихи, келажаги хам йўқ бўлиши, яшаётган дунёси ўзиники эмаслиги, бўндай хаётда яшашни ҳам кераги йўқ эканлигини юқоридаги афаризмда намоён бўляпти.

8. 
   Анафора(юн. апарhоra — юқорига чиқарнш). Параллел тузилган нутқ парчалари (мас., мисралар) бошида айнан бир унсурнинг такрорланишидан иборат услубин қўлланши [Азим Ҳожиев. “Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати”Тошкент. «узбекистон миллии энциклопедияси» 2022. б.14]
   

Long tongue of cat looks beautiful,
Like fire Lord cat's tongue powerful.
Looking red colored tongue of cat,
Life gets lesson that creation is best [Brundaban panda].
Ушбу афоризмда инглиз тилидаги “tongue” сўзини қайта-қайта такрорланиши ва “tongue” семантикасини турли жонзодлар тилига таққосланишида анафорик стилистик воситаси пайдо бўляпти.
Илмий изланишимиз шуни кўрсатдики, юқоридаги стилистик воситалар орасида антитезия ва ўхшатиш афоризмлар учун етакчи восита ҳисобланади.Бундай афоризмлар кўпгина материалларда қўлланилиши биз учун табиий туюлади ва одат тусига айланган.
Афоризмлар эпик баён, муаллиф, персонажлар нутқи ёхуд сюжетнинг бошқа қисмларида гоҳ ўз ҳолича, гоҳ қисман ўзгарган ёки бутунлай янгидан яратилган ҳолда муайян эстетик вазифа бажаради. Умумхалқ афоризмлари рад этиб бўлмайдиган хулоса ифодаси бўлиб, “Tongue is the mirror of the nation (Тил–бу миллат кoзгуси)”, “Tongue is the pride of the nation (Тил – бу миллат ғурури)” каби шаклан бир ёки икки қисмдан тузилган. Индивидуал афоризмда улар кенгайган ҳолда учрайди. Масалан, “A poet is, before anything else, a person who is passionately in love with language” (Шоир, ҳамма нарсадан олдин, тилга иштиёқ билан ошиқ инсондир),“The tongue may hide the truth but the eyes—never” (Тил ҳақиқатни яшириши мумкин, лекин кўзлар-ҳеч қачон яшира олмайди). “The best time for you to hold your tongue is the time you feel you must say something or bust (Тилингизни ушлаб туриш учун энг яхши вақт-бу бирор нарса айтиш ёки синиш кераклигини ҳис қиладиган вақт)” афоризмларнинг қуйидаги тўрт қисмли вариантини кўрамиз: Тил - завқланиш “Тил – миллат, тил – ғурур, тил - офат”.
Юқоридагиларни хисоб олиб, инглиз тилидаги ”tongue” концептини ифодаловчи афоризмлардан намуналар танладик. Улардан баъзиларини кўриб, юқоридаги гурухларга бўлиб чиқдик.
Тил – бу завқланиш хисси: инглиз тилида ”tongue”-“тил” сўзи иштирок этган афоризмларда одам боласига берилган бўлиб, инсон ҳаётдан завқланиш имкониятининг бир меъёри сифатида намоён бўлади. Қуйидаги берилган афоризмлар тилдан завқланиш каби маъноларни ифодалаб, мулоқот жараёнида уни хурсанд қилувчи воқеа-ходисаларга тушиниш кўпригини бажаради.

1. 
   And this, our life, exempt from public haunt, finds tongues in trees, books in the running brooks, sermons in stones, and good in everything (William Shakespeare);
   
2. 
   “In the English language there are orphans and widows, but there is no word for the parents who lose a child.”(Jodi Picoult);
   
3. 
   A bitter man needs to place his troubles on the front of his tongue so that they (Jay Wickre, Dubious Musings of a Peculiar Man);
   
4. 
   Like a child who saves their favourite food on the plate for last, I try to save all thoughts of you for the end of the day so I can dream with the taste of you on my tongue.” (Kamand Kojouri);
   

5. The language we use creates the reality we experience. (Michael Hyatt);
6. Just remember, when someone has an accent, it means that he knows one more language than you do.” (Sidney Sheldon, Windmills of the Gods);
7. We feel free because we lack the very language to articulate our unfreedom.” (Slavoj Žižek);