Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

III. D a r s lik n in g a so s iy x u s u s iy a tla r i
1. D a rs lik d a r s la r b o ‘y ic h a tu z ilg a n ( h a r b ir s a h ifa b ir d a rs ). H a r 
b ir sa h ifa d a y a n g i d a rs g a te g is h li m a te ria lg in a b e rilg a n b o ‘lm a y , 
b a lk i ilg a ri o ‘tilg a n la rg a a s o s la n g a n m a te ria l h a m b e rilg a n d ir. B u n d a
d a r s lik m u a llifla ri o ‘z o ld ila r ig a h a r b ir y a n g i m a s a la n i q a ra s h u c h u n
o ld in d a n ta y y o rg a rlik k o ‘ris h n i v a tiz im li r a v is h d a riv o jla n tiris h , 
c h u q u r la s h tir is h v a m u s ta h k a m la s h n i, s h a k lla n tir ila y o tg a n b ilim v a
m a la k a la rn i ta k o m illa s h tiris h h a m d a p u x ta la s h n i m a q s a d q ilib
q o ‘y ish g a n .
B u n d a « h a r b ir s a h ifa b ir d a rs » d e g a n u m u m iy q o id a d a n c h e tg a
c h iq is h la r h a m b o N ish i m u m k in . M a s a la n , q o ‘s h s a h ifa la r ( k ito b
« ra z v o ro tla ri» ) d e y a rli h a m m a v a q t r a s m s u je tla ri b ila n b irla s h tiril- 
g a n b o ‘la d i (m a s a la n , « m a k ta b » , « o ‘y in m a y d o n c h a s i» , « o ‘y » , 
« k o ‘c h a » , « b o ‘r » v a sh u s in g a rila r), k o ‘p in c h a b u s a h ifa la rd a g i 
r a s m la r b e rilg a n o ‘q u v m a te ria li te m a s i b ila n h a m b ir la s h tir ilg a n
b o N ad i. 0 ‘q itu v c h i d a rs lik tu z ilis h in in g b u x u s u s iy a tid a n fo y d a la n a r 
e k a n , s in fd a u y o k i b u m a te ria ln i o ‘r g a n is h g a ik k ita d a r s -a jra tis h z a - 
r u r e m a s lig in i, o ‘q u v c h ila r b u m a s a la b o ‘y ic h a y e ta r lic h a m oM jal o la
b ilis h la rin i k o ‘r a o lsa , ik k i s a h ifa m a te r ia lid a n b ir d a rs d a fo y d a la n - 
ish i m u m k in .
2. K ito b n in g y a n g i m a te ria l b ila n ta n is h tiris h v a m u s ta h k a m la s h
tiz im in i a n iq lo v c h i d a rs lik k a o ‘z m a te m a tik m a z m u n ig a k o ‘ra 
q iz iq a rli y o k i m u s o b a q a , b a ’z id a e s a d id a k tik o ‘y in la r o ‘tk a z is h
im k o n in i b e ru v c h i a s o s iy m a te ria ln i o ‘z ic h ig a o lg a n s a h ifa k iritil- 
g a n .'
K ito b g a k iritilg a n o ‘q u v m a te ria lla ri a s o s iy v a z ifa s i o ‘tilg a n la m i 
m u s ta h k a m la s h d a n ib o ra t. U la r d a n h a r x il f o y d a la n is h m u m k in : 
b a ’z a n m a v z u ( q is m m a v z u ) b o ‘y ic h a m u s ta h k a m la s h d a r s la r id a
fo y d a la n a d i, b a ’z a n
a y rim m a s h q la ri o ‘tila y o tg a n is ta lg a n d a rs g a
k iritilis h i m u m k in . B e rilg a n q iz iq a rli m a s h q la r v a o ‘y in la m in g m a z - 
m u n id a n o ‘q itu v c h i n a m u n a s ifa tid a f o y d a la n is h i m u m k in , u la rd a n
126

---

f o y d a la n ib , o ‘q itu v c h i y il d a v o m id a g i d a rs la r g a m o i j a l l a n g a n sh u n - 
d a y to p s h iriq la r v a m a s h q la m i o s o n g in a tu z is h i m u m k in .
D a rs lik d a b e rilg a n to p s h iriq la r, s a v o lla r, m a n tiq iy x a r a k te r d a g i 
m a s h q la r m a te ria lid a n b o la la r b ila n o ‘tk a z ila d ig a n d a rs d a n ta s h q a ri 
is h la rd a h a m , e rta lik la r ta y y o rla s h d a v a h o k a z o la rd a h a m f o y d a la n is h
m u m k in .
3 . K ito b d a b u tu n o ‘q u v m a te ria lin i b e ris h x u s u s iy a tla ri v a u la m - 
in g o ‘q itis h g a ta y y o rg a rlik d a ra ja la r in i h is o b g a o lis h z a ru ra ti k ito b d a
b u tu n o ‘q u v m a te ria lin i b e r is h b ila n tu s h u n tirila d i. U n in g s a h ifa - 
la rig a m a tn li m a te ria l a n c h a k e y in k iritilg a n , s h u s a b a b li k ito b n in g
d e y a r li b u tu n m a z m u n i u n d a h a r x il ra s m la r v a m a te m a tik y o z u v la r 
y o rd a m id a b e r ila d i, b u y o z u v la r b o la la m in g s o n la r v a a m a lla r, te ­
g is h li ra q a m la r v a is h o r a la r ( b e lg ila r) b ila n ta n is h tirilis h ig a q a r a b se - 
k in -a s ta k iritila d i v a m u r a k k o b la n s h tirib b o rila d i.
O ld in m a x s u s o ‘r g a n is h n a m u n a s i b o ‘ lg a n r a q a m la r v a b e lg ila r
e n d i s e k in -a s ta k o ‘r s a tm a m a te ria li b o ‘lib q o la d i. Y o z u v a m a l b a ja r- 
is h u c h u n ta y a n c h b o ‘lib q o la d i. M a s a la n , q o ‘s h is h d a s o n la m in g
o ‘rin la rin i a lm a s h tiris h u su li o ‘r g a n ilg a n d a n k e y in d a r s lik d a u sh b u
k o ‘rin is h d a g i y o z u v t a k l i f q ilin a d i:
4 + 6 = 10 
6 + 4 = 10
Is h la n a y o tg a n m is o ln in g ta g ig a c h iz iq c h iz ib q o ‘y ilg a n , u n in g
o s tid a e s a « y o rd a m c h i» m is o l b e rilg a n b o 1 lib, b o la la r b u m is o ld a n
f o y d a la n ib v a o ‘rg a n ilg a n u su ln i q o i l a b , b irin c h i m is o ln i y e c h is h la ri 
m u m k in .
4. B o s h l a n g i c h m a k ta b u c h u n m o ‘ lja lla n g a n h a m m a m a te - 
m a tik a d a rs lik la ri k a b i b o g ‘c h a -m a k ta b o ^ u v c h i l a r i n i n g 1 -sin fig a
m o M jallan g an d a rs lik k u rs in i m a q s a d g a m u v o fiq ta n la n g a n m a s a la la r 
v a s a v o lla r o c h ib b e ra d i. 0 ‘q itu v c h i m a s h q la r tiz im in in g h a m m a s in i 
b u tu n ic h a ta s a v v u r q ila o lis h i, u la m in g k u rs d a g i v a h a r b ir d a rs d a g i 
o ‘m in i k o ‘ra o lis h i m u h im d ir. B u m a s h q la r ic h id a h is o b la s h
k o ‘n ik m a la rin i p u x ta la s h g a y o ‘n a ltirilg a n m a s h q la r k a tta o ‘rin o la d i.
S h u b ila n b irg a h is o b la s h g a o id m a s h q la m i ta n la s h ta q q o s la s h - 
la r, k u z a tis h la r o ‘tk a z is h , u m u m la s h tiris h la r q ilis h im k o n in i o c h a d i. 
M a s a la n : 9 + 1; 8 -1 ; 3 + 2 ; 10-1; 8 + 1 ; 5-3.
a + 3 , a-3 k o ‘rin is h d a g i q o ‘s h is h v a a y iris h h o lla rin i q a ra s h d a b o ­
la la r 
b ilim la ri 
tiz im g a
s o lin a d i 
v a
u m u m la s h tirila d i, 
b u n d a
127

---

k o ‘r s a tm a lilik s h a k li u la m i tiz im la s h tiris h im k o n in i b e ra d i: is h o ld in
s y u je tli ra s m g a ta y a n ib b a ja rila d i, k e y in e s a s e k in -a s ta a b s tra k t m a le - 
ria lg a (k u b c h a la rg a , d o ira c h a la rg a ) o ‘tis h a m a lg a o s h irila d i. Y o k i b ir 
n e c h a d a rs d a v o m id a b o la la r 3 so n in i q o ‘s h is h ( a y ir is h ) u su lin i 
o ‘rg a n is h a d i, sh u n d a n k e y in e s a u m u m la s h tiru v c h i ish b a ja rila d i, 3 
so n in i q o ‘sh is h v a a y iris h g a d o ir ja d v a l tu z ila d i v a o ‘rg a n ila d i; ja d -
v a ld a g i q o ‘sh is h v a a y iris h g a d o ir m is o lla r q a to ra s ig a y e c h ila d i, o ra - 
la tib y e c h ila d i, ik k ita la b y e c h ila d i v a h o k a z o .
5. 
D a rs lik d a b o la la m i m a tn li a r ifm e tik m a s a la la rn i y e c h is h g a
o ‘r g a tis h g a y o ‘n a ltirilg a n to b o r a q iy in la s h ib b o ru v c h i h a r x il m a s h ­
q la r tiz im i k a tta o ‘rin o la d i. A m m o bu « m a tn li» m a s a la la r d a rs lik d a
o ld in m a tn b ila n e m a s (h a li b o la la r o ‘q is h n i b ilm a g a n lik la ri tu fa y li), 
b a lk i r a s m la r b ila n ifo d a la n g a n . 0 ‘q itis h m u v a ff a q iy a tli b o ‘lish i 
u c h u n bu r a s m la m in g v a z ifa la ri v a u la m in g x u s u s iy a tla r in i y a x s h i 
ta s a v v u r q ilis h m u h im d ir. S h u m u n o s a b a t b ila n e n g o ld in sh u n i 
t a ’k id la s h lo z im k i, h a r q a n d a y h o ld a h a m b irin c h i v a q tla r d a r a s m la r - 
d a n m a tn in i o ‘q itu v c h in in g o ‘z i a y ta d ig a n m a s a la la rg a o id r a s m la r 
ta riq a s id a fo y d a la n is h k e ra k . B u h o ld a ra s m b o la la r g a m a s a la m a z - 
m u n in i o ‘z la s h tiris h g a y o rd a m b e ra d i v a u n i y e c h is h d a k o ‘rs a tm a li 
ta y a n c h b o ‘ladi. B o la la m i ra s m la rg a q a r a b m u s ta q il m a s a la la r
tu z is h g a j a l b q ilis h o ‘q itis h n in g n a v b a td a g i b o s q ic h la rid a , b u n g a u la r 
y e ta rlic h a ta y y o r b o M g a n larid a n k e y in g in a m u m k in b o ‘la d i. D a rs lik - 
d a g i r a s m la r m a s a la la r u s tid a is h la s h n in g m a ’lu m m e to d ik a s in i a k s 
e ttira d i.