Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

8 – MA’RUZA
MAVZU: YER YUZASI VA ATMOSFERASINING TERMAL HOLATI. 
HAVODA, SUVDA VA TUPROQDA ISSIQLIK TARQALISHI. 
Yer sirtining harorati yaqqol sutkalik va yillik o‘zgarishga ega. 
Haroratning quruqlikdagi sutkalik o‘zgarishi odatda yer sirti radiatsion balansining 
sutkalik o‘zgarishini takrorlaydi, ya’ni maksimum tushga yakin vaqtda, minimum esa 
Quyosh kutarilganidan so‘ng kuzatiladi. Okean sirtida suv haroratining sutkalik 
tebranishlari soat 15-16 atrofida maksimumga va Quyosh kutarilganidan 2-3 soat keyin 
minimumga ega bo‘ladi. Haroratning bunday taksimoti ochiq yoki kam bulutli kunlarda 
adveksiya kuzatilmaydigan xollar uchun xos bo‘ladi. Bulutlilik, yoginlar va ayniksa iliq 
va sovuq adveksiya yer sirti haroratining sutkalik Uzgarishiga kuchli ta’sir o‘tkazishi 
mumkin. Biroq, ko‘p yillik ma’lumotlar asosida kalendar oyi uchun tuzilgan harorat 
sutkalik o‘zgarishining grafigi yetarlicha to‘gri shaklga ega. 
Haroratning sutkalik maksimumi va sutkalik minimumi o‘rtasidagi fark 
haroratning sutkalik amplitudasi deb ataladi. Bu kattalik nafakat radiatsion balans 
qiymatiga, balki yer sirtining xolatiga (quruqdik yoki suv) xam kuchli boglik bo‘ladi. 
Quruqlikda sutkalik amplituda tuprokning namlanish darajasiga boglik. O‘simlik va qor 
qoplami xam amplitudaga ta’sir ko‘rsatadi. Sanab o‘tilgan har bir omillarning yer sirti 
haroratining o‘zgarishiga ta’sirini ko‘rib chiqamiz. 
Suv quruqdikka nisbatan ikki marta kattarok xajmiy issiklik sigimiga va juda katta 
issiklik utkazuvchanlikka ega. Bunday xolat suvning turbulent almashinuv rivojlangan 
50-150 m kdlinlikli yukori katlamida yaxshi ifodalangan bo‘ladi. Bundan tanщari suv 
sirtidan buglanishga issikdikning katta sarfi yuz beradi, quyosh radiatsiyasining 
yutilishi esa katta chukurliklargacha kuzatiladi. Kursatib utilgan omillar x,isobiga suv 
sirtining sutkalik x,arorat tebranishlari amplitudasi quruqdikdagiga nisbatan 10-100 
marta kichik bo‘ladi. Tropik kengliklarda suv sirti haroratining sutkalik amplitudasi 
bor-yugi gradusning bir-necha Unlik ulushini tashkil etadi. Quruqdikda esa amplituda 
bir-necha Un gradusga yetishi mumkin. 
Haroratning yillik uzgarishida quruqlik haroratining mak- simumi iyulda, minimumi 
esa yanvarda kuzatiladi. Haroratning yillik amplitudasi, ya’ni yilning eng issik va eng 
sovuq oylari- ning kup yillik o‘rtacha haroratlari farki kenglikka boglik ra- vishda 
uzgaradi. Quruqlikda tropik kengliklarda amplituda kichik bulib, 10° kenglikda 3°C ni, 
30° kenglikda esa 10°C ni tashkil etadi. Urta kengliklarda (^=50°) u o‘rtacha 25°C ni 
tashkil etadi. Suv sirti haroratining yillik amplitudasi xam kenglikka boglik, birok u 
quruqlik haroratining yillik amplitudasidan kamrok. Tropiklarda u 2-3°C, 40° sh.k. da 
10°C, 40° j.k. da esa 5°C atrofida bo‘ladi. 
O‘simlik va kor qoplamining tuprok haroratiga ta’sirini karab chiqamiz. 
Yalang tuprok sirtining harorati yozda katta qiymatlarga: tropiklarda 82°C, "Urta 
Osiyoda 77-79°C, 60° sh.k. da 60°C gacha haroratga ega bo‘ladi. O‘simlik qoplami 
tuprokning tungi sovushi- ni kamaytiradi. Bunda tungi nurlanish asosan o‘simliklar 
sirtidan yuz beradi va ular ancha kuchli soviydi. O‘simlik qoplami osti- dagi tuprok esa 
yukorirok haroratga ega bo‘ladi. Birok kunduzi O‘simliklar tuprokning radiatsion 

---

40 
isishiga tuskinlik kiladi. Shunday kilib, O‘simlik qoplami ostida tuprok haroratining 
amplitudasi kamayadi, O‘rtacha sutkalik harorat esa pasayadi. 
Dala ekinlari ostidagi tuprok sirti kunduzgi soatlarda nam xavo ostidagi tuprokka 
nisbatan 15°C sovuqrok bulishi mumkin. Sutka davomida bunday tuprok yalang 
tuprokka nisbatan o‘rtacha 6°C ga sovuqrok bo‘ladi. Xatto 5-10 sm chukurlikda xam 3-
4°C harorat farki sakdanib koladi. 
Nurlanish omili muxim o‘rin egallaydigan kishda o‘simlik qoplami ostidagi tuprok 
yalang tuprokka nisbatan issikrok bo‘ladi. 
Tuprok issiklik rejimining shakllanishida urmonlar muxdm o‘rin egallaydi. Balandligi 
20-30 m bulgan urmon tuprokka kuesh radiatsiyasining bor-yugi 2-7% ni utkazadi. Shu 
bilan birga bargli urmon ignali Urmonga (kalin archa urmoni tushayotgan radiatsiya-
ning 1% gacha kismini utkazadi) nisbatan kuprok radiatsiya Utkazadi. 
K^ishda tuprok issiklik rejimining shakllanishida kor qoplami asosiy o‘rinni 
egallaydi. Qor quyosh radiatsiyasini kuchli kaytaradi (katta albedo) va. shu bilan birga 
deyarli kora jism kabi infrakizil radiatsiyani nurlaydi. Shu sababdan kor sirtining ra-
diatsion balansi odatda manfiy bo‘ladi. Radiatsion yukotishlar ta’siri ostida kor sirti 
kuchli soviydi. Shu bilan birga kor kichik issiklik Utkazuvchanlikka ega. Natijada kor 
qoplami ostida karorat chukurlik buylab tez ortib boradi. Shuning uchun kor katlami 
ostidagi tuprok sirtining xdrorati yalang sirtlar xdroratidan doim yukori bo‘ladi. 
Urta kengliklarda kish oylarida yalang tuprok va kor qoplami ustidagi sirtlar xdrorati 
farkdarining o‘rtacha mikdori 10-12°C ni tashkil etishi mumkin. K°R qoplamida 
xdroratning sutkalik tebranishlari kichik chukurliklargacha kuzatiladi (20-30 sm atro- 
fida). 
Baxorda kor tuprokka sovutuvchi ta’sir kursatadi. Kor sirtiga keluvchi issiklik uning 
erishi va buglanishga sarf bo‘ladi. Shuning uchun kor sirti yakinida 0°C atrofidagi 
harorat saklanib tu- radi. Bu paytda yalang tuprok xdrorati noldan sezilarli yukori 
bulishi mumkin. 
Shunday kilib, yezda o‘simlik qoplami tuprok sirti xdroratini pasaytiradi, kishda esa 
kor qoplami uni kutaradi. Ik- kala omilning birgalikdagi ta’siri tuprok haroratining yillik 
amplitudasini yalang tuprokka nisbatan tax,minan 10°C ga kamaytiradi. 
Tuprok xdroratining sutkalik Uzgarishi shuningdek kiyalik ekspozitsiyasiga, ya’ni 
berilgan yer sirti xududining dunyo tomonla- riga nisbatan kiyalik yunalishiga boglik- 
Ixtiyoriy yunalishdagi kiyaliklarda tungi nurlanish deyarli bir xil, kunduzgi isish ja-
nubiy kiyaliklarda eng katta, shimoliy kiyaliklarda esa eng kichik bo‘ladi. 
Yer sirtiga kelgan issiklik tuprok ichiga molekular issiklik Utkazuvchanlik yuli bilan 
tarkaladi. Ixtiyoriy Ye, chuqurlikdagi Q, issiklik okimi vertikal gradientga proporsional: