Cİlt 1 – 1978 erciyes üNİversitesi yayini-163
Ağustos 1987, Cilt LI, Sayı 200, s.933. 7 Mine Erol, “Amerika’nın Tunus ile Olan İlişkileri”, Ankara
Download 3.2 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Ağustos 1987, Cilt LI, Sayı 200, s.933. 7 Mine Erol, “Amerika’nın Tunus ile Olan İlişkileri”, Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt XXX, Sayı 1-2, Ankara 1982, s.176-178; Kuran, XIX. Yüzyılda Osmanlı..., s.39. Amerikalılar 1816 yılından itibaren Garp Ocakları’na vergi ödememişlerdir. 8 Erhan, Türk-Amerikan İlişkilerinin..., s.96. 9 Herbert Brown Ames, “Turkish-American Treaty Relations”, The American Political Science Review, Vol:22, No:3, August 1928, s.711-721. 466 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 zengin bir Ermeni nüfusunun ortaya çıkmasına neden olmuş ve zengin Ermeni burjuvazisine misyoner okullarında yetişen eğitimli Ermeniler de eklenince, Osmanlı Devleti’nin bu dönemde yaşadığı bunalımlar daha da derinleşmiştir 10 . Her iki devlet arasında resmî ilişkilerin kurulması kolay olmamıştır. Her defasında ilk adımı atan Amerika olmuştur. Çünkü güçlü devlet olmanın yolunun yeni pazarlar elde etmek olduğunu bilen Amerikalı siyasîler, bu konuda gerekeni yapmaktan çekinmemişlerdir 11 . 1830 yılında dostluk anlaşmasının imzalanması ile en ziyade müsaa- deye mazhar millet statüsünü kazanan ABD, kapitülasyonlar ile verilen haklardan da yararlanarak İngiliz ve Fransız tüccarları ile aynı gümrük tarifelerinden yararlanmaya başlamış; Osmanlı limanlarında konso- losluklar açabilme ve Karadeniz’e serbestçe çıkabilme hakkına sahip olmuştur. Fakat iki ülke arasındaki ticarî ve siyasî ilişkilerde istenilen düzey sağlanamamıştır 12 .
sinde Amerikalı tüccarların ne kadar payı varsa, Osmanlı topraklarına Hıristiyanlık inancını yaymak amacı ile gelen Amerikalı misyonerlerin de o kadar etkisi vardır. XIX. yüzyılda Amerikan misyonerlerin Osmanlı topraklarında faaliyetleri ve bu faaliyetlerin iki ülke arasındaki ilişkileri nasıl şekillendirdiğinin anlaşılması adına değerlendirilmesi gerekmek- tedir. Birçok tarihçi, misyoner hareketlerini uluslararası ilişkilerde önemli bir faktör olarak tanımlamaktadır. Bu açıdan değerlendirildi- ğinde; misyoner faaliyetler ikili ilişkileri dar anlamda askeri ve siyasî tarih ile, geniş anlamda ise kültürlerin birbirleri ile etkileşimi çerçeve- sinde etkilemektedir. Özellikle, 1890’larda dinsel grupların ve misyoner organizasyonlarının hareketlerinden etkilenen Amerikan politikası, Osmanlı Devleti ile olan ilişkilerde saldırgan bir tutum içine girmiştir. Misyonerlik faaliyetlerinde bulunan kurumlar, saldırgan Amerikan poli- tikasının oluşmasını sağlamışlardır. Bu organizasyonlar farklı yöntemler kullanarak ilk önce, Amerikan kamuoyunun fikirlerini değiştirmişler ve sonra dış politikada karar vericileri etkilemişlerdir. 1897 yılının Aralık ayında İstanbul’da bulunan Amerikan elçisi James B. Angell’in 10 Şenol Kantarcı, ABD’de Ermeni Toplumu ve Türkiye’ye Yönelik Lobi Faaliyetleri, s.305. 11 Kuran, XIX. Yüzyılda Osmanlı..., s.287-289. 12 Erhan, Türk-Amerikan İlişkilerinin..., s.161; kapitülasyonlar hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Mehmet Emin Elmacı, İttihat- Terakki ve Kapitülasyonlar, İstanbul, 2005.
467 Dr. Dilşen İNCE ERDOĞAN Washington’a telgraf çekerek Amerikan gemilerinin Sultanın penceresi önünden geçerek ona görünmesini istemesi ve bu yolla misyonerlerin zararlarının karşılanacağı düşüncesi Amerikan yayılmacılığı ile Amerikan misyonerliği arasında ilişkiyi gösteren en iyi örnektir 13 .
arasındaki ilişkileri şekillendirmekle kalmamış, İmparatorluk içinde yaşayan sadık tebaa Ermeniler arasında milliyetçi fikirler uyanmasına da neden olmuş ve devlete karşı gelerek ayaklanmışlardır. 1829 yılında yapılan Malta toplantısından itibaren Ermeniler arasında çalışılmasına ve istasyonlar kurulmasına karar verilmiştir 14 . Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu siyasî ve ekonomik çöküntü de, Ermenileri etkilemiş ve Ame- rikalı misyonerin hedefi haline getirmiştir. Önemli olan Ermeniler için yapılacak işlere doğru taraftan başlanılmasıdır. 1892 yılında Amerikalı bir misyoner Sorun Ermeniler için mümkün olan en yararlı işi hangi yoldan yapacağımızdır? Onlarla ilgili olarak işe doğru uçtan başlamak için ilkokullar açmalıyız… demiştir 15 . Devletin eğitimli insana duyduğu ihtiyaç, sağlık alanında yeterli hizmeti sadece gayr-i Müslimlere değil Müslüman halka da götürememesi, merkezden uzak bölgelerde özellikle Doğu ve Güney- doğu Anadolu’da güvenliği sağlayamaması Amerikalı misyonerlerin Ermenileri etkileri altına alma yollarını bulmalarını kolaylaştırmıştır. Okulları, hastaneleri, çocuk yuvaları ve yetimhaneleri ile Ermenilere ulaşmışlar ve onları kopmaz bağlarla kendilerine bağlamışlardır 16 .
yadsınamayacak kadar fazladır. Amerikan okulları ise, Ermeni milli- yetçiliğinin temellerinin atıldığı kurumların başında gelmektedir. Bu okullarda Ermenilere milli tarihleri, edebiyatları ve Ermenice derslerinin okutulması Ermeni milliyetçiliğinin doğuşundaki en önemli etkendir. Bu okullarda özellikle Ermenicenin öğretilmesine büyük önem verilmiş; Cyrus Hamlin, Ermeniceyi kil ve demir olarak bulduklarını fakat altın ola- rak bıraktıklarını söylemiştir 17 . Amerikan okullarında eğitim alan gençler Müslüman komşuları ve yüzyıllarca hâkimiyeti altında yaşadıkları devlet 13 James Elden Reed, “American Foreign Policy, The Politics of Missions and Josiah Strong (1890-1900)”, Church History, June 1972, Vol:41, No:2, s.230-233. 14 Fred Field Goodsell, They Lived Their Faith, Boston 1961, s.414-415. 15 Dilşen İnce Erdoğan, Amerikan Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Ermeni İsyanları
16 Uygur Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, Ankara 2000, s.68-70. 17 Cyrus Hamlin, My Life and My Times, Boston, 1924, s.214.
468 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 ile olan ilişkilerini değerlendirmeye başlamışlardır. İçinde bulundukları, özellikle de birbirlerinden bu kadar kopuk yaşamalarının nedenini Osmanlı hükümetinin kendilerine karşı olan tutumuna bağlamışlar ve Müslüman komşularından her geçen gün uzaklaşmışlardır 18 .
larda okutulan dersler ne kadar etkiliyse, bu okullardan mezun olan zeki Ermeni gençlerinin Amerika’daki faaliyetleri de o kadar etkilidir. 1840’lardan itibaren Amerika’ya yüksek öğrenim almak adına giden gençler burada hürriyet fikirleri ile donatılmışlardır 19 . Eğitimlerini tamamlayan Ermeni gençlerden bir kısmı Amerikan vatandaşı olarak Osmanlı topraklarına geri dönmüş ve misyoner yardımcısı olarak faaliyet göstermeye başlamıştır. Amerika’da kalanların ise mazlum Ermeni zalim Türk propagandası yaparak, Ermenilere maddî destek sağlamak adına kampanyalar yapmışlardır. Bağımsız Ermenistan kurulması için her yolu mubah gören Ermeniler, misyonerlerin desteği ile yardım dernekleri kurmuş, mitingler düzenlemiş, gazete ve dergilere zalim Türkün mazlum Ermenileri nasıl öldürdüğü hakkında propaganda yazıları yazmışlardır 20 .
Ermenilerin ortak noktaları bağımsız Ermenistan kurulması adına Türk düşmanlığı yapmaktır. Bu düşmanlığı yaparken Amerikan vatandaşlığı ve pasaportu onların en büyük güvencesi olmuştur 21 . Amerikalı misyonerlerin Ermeni milliyetçiliğinin oluşması adına yürüttükleri faaliyetler iki ülke sorunlar yaşanmasına neden olmuş- tur. Amerikalı misyonerler, Osmanlı hükümetinin kendilerini Ermeni ayaklanmalarının nedeni olarak gördüklerini belirtmişlerdir. Bu nedenle hükümet yetkililerinin kendilerini baskı altında tuttuklarını iddia etmiş- lerdir. American Relations With Turkey isimli kitapta, Osmanlı Devleti’nin Amerikalı misyonerlere Osmanlı topraklarına ayak bastıkları ilk yıllarda toleranslı davrandığı ve misyonerlerin bu yıllarda güçlü bir devletin desteğine çok fazla ihtiyaç duymadıkları, buna karşılık İngiltere’nin koruyucu kanatları altında faaliyetlerine devam ettikleri belirtilmekte- 18 Şimşir, “Ermeni Propagandasının…”, s.94-96. 19 Ahmet Akter, Tehcir Öncesi Anadolu’dan Amerika’ya Ermeni Göçü, İstanbul 2004, s.44.
20 BOA, HR.SYS., Belge No:55/1. 21 İknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yabancı Okullar, Ankara 1990, s.128.
469 Dr. Dilşen İNCE ERDOĞAN dir 22
bir anlaşmazlığı çözmede karşısına muhatap olarak İngiliz Konsolosla- rını aldığı ve İngilizleri Amerikalıların temsilcisi olarak kabul ettiği de bilinmektedir 23 . 1864 yılından itibaren Osmanlı Devleti’nin, Amerikalı misyonerlere olan yaklaşımda bazı değişiklikler olduğu, bu duruma Amerikan İç Savaşı’nın neden olduğu belirtilmiştir. Bunun sonucunda ise; XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin misyonerlere karşı olumsuz tutumunun arttığı ve buna bağlı olarak da Amerikalı misyonerlerin şikâyetlerinin fazlalaştığı Leland Gordon tarafından tespit edilmiştir 24 . 1890’lı yıllarda meydana gelen Ermeni isyanlarının destekleyicilerinin Amerikalı misyonerler görülmesi de Osmanlı hükümetinin misyoner- lere karşı temkinli davranmaya götüren nedenlerin başında gelmiştir. Hâlbuki başlangıçta Osmanlı yetkilileri misyonerliğin Hıristiyanlıkta reform yapmak ve Hıristiyanlığı mezheplere ayırmak amacını taşıdığını düşünmüştür 25 . Sonuç olarak, hem Amerikan iç savaşı hem de bağımsız Ermenistan kurmak amacı ile Ermenilerin ayaklanması 1890 yılında ABD’nin Osmanlı Devleti’ne karşı izlediği politikada değişmelere neden olmuş ve Amerika saldırgan bir tutum izlemeye başlamıştır. Osmanlı topraklarında yaşayan Amerikan vatandaşlarının haklarının korunması adına sık sık Amerikan gemilerini Osmanlı sularına göndermiştir. Bu saldırgan politikanın sonuçlarının Osmanlı yetkililerinin tutumlarında olumlu yönde değişmelere neden olduğu söylenmektedir. 1896 yılında H. O. Dwight, Amerikan İstanbul Büyükelçisi Terell’e yazdığı mektu- bunda Şimdiye kadar, yani Mart 1893’ten bu yana, Türk hükümeti ya da
26 demektedir. Amerikalı misyonerler, Osmanlı topraklarında yaşayan dinsizleri Hıristiyanlığa davet etmek ve Hıristiyanlığın diğer mezheplerine bağlı olanları da Protestanlık mezhebine dâhil etmek amacıyla gelmişlerdir. Levi Persons ile Pliny Fisk, 5 Ocak 1820 tarihinde Osmanlı topraklarına 22 Leland James Gordon, American Relations With Turkey, 1830-1930, s.233-35. 23 Despatches From United State Ministers To Turkey, T:568, Roll:1, October 19, 1897. 24 Gordon, American Relations..., s.234. 25 James L. Barton, Daybreak in Turkey, Newyork 1908, s.249. 26 Gordon, American Relations..., s.234. 470 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 gelen ilk Amerikalı misyonerler olmuşlardır 27 . Anadolu’ya gelen misyo- nerler, 1810 yılında Boston’da kurulan American Board of Commissi- oners For Foreign Mission (ABCFM) adlı misyoner örgüte bağlı olarak çalışmalarına başlamışlardır. Amerikan Board, 1818 yılında Osmanlı Devleti’nin topraklarını faaliyet alanı olarak belirlemiştir 28 . Başlangıçtaki hedef, Osmanlı topraklarında yaşayan dinsizlerin, Müslümanların ve Yahudilerin Hıristiyanlaştırılmalarıdır. Hıristiyanlığı yaymak, Protestan Amerikan yaşam tarzını ve ahlak anlayışını Anadolu’da yerleştirmek isteyen misyonerler, geldikleri ülkenin insanları arasında yaşayarak onlardan biriymiş gibi davranmışlardır. Onlar, ülkelerinden gönderilen, silahı olmayan, fetih savaşına girmiş askerlerdir ve silahsız haçlı seferi ile kutsal toprakları geri almak amacındadırlar 29 . Amerikalı misyoner- lerin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki faaliyetleri, 1830 yılında imzalanan dostluk anlaşması ile artmış ve misyonerler kendilerini daha güvende hissetmeye başlamışlardır. Anlaşmanın imzalanmasından bir yıl sonra İstanbul misyonunun, iki yıl sonra da İzmir misyonunun açılması mis- yonerlerin faaliyet alanlarını siyasî alanda yaşanan gelişmelere bağlı olarak genişlettiklerinin bir göstergesidir 30 .
çalışma alanların genişlemesi ve faaliyetlerinin hız kazanması birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. Osmanlı sınırları içinde misyonerlik çalışmalarında bulunan Amerikalıların şikâyetlerini genel olarak dört grupta toplamak mümkündür: 1.Misyonerlerin can ve mal güvenliklerinin olmaması, 2.Amerikan Okulları için ruhsat ve bina izninin alınamayışı, 3.Misyonerlerin ithal ettikleri mallardan gümrük vergisinin alın- ması,
27 Joseph L. Grabill, “Missionary İnfluenceon American Relationsw.th the Near East 1914-1923”, The Muslim World, Januar 1968, Vol: LVIII, Hartford Seminaray Fondatioın, 1968, s.43. 28 A. L. Tibawi, American Interest In Syrıa, Oxford 1966, s.14-15. 29 Re-Thinking Mission, Newyork 1932, s.325-329. Ayrıca bkz. Uygur Kocabaşoğlu,
30 Lester D. Langley, “Jacksonian America and the Otoman Empire”, The Muslim World, January 1978, Vol: LXVIII, 1978, s.52. 471 Dr. Dilşen İNCE ERDOĞAN 4.Dinî yayınların satışının kısıtlanması 31 . Bu konular 1888 yılında yapılan Board’un yıllık toplantısında tar- tışılmış ve devletin desteği olmadığı sürece Osmanlı topraklarında çok az ilerleme kaydedileceği, Başkan Strauss tarafından üyelere bildiril- miştir.
Amerikalı misyonerlerin, Osmanlı topraklarındaki en büyük sıkıntı- larının başında güvenliğin, özellikle de seyahat ettikleri sırada can güven- liğinin sağlanamaması olmuştur. Amerikalı misyonerlerin, Osmanlı toprakları dâhilinde seyahatleri sırasında yanlarına devlet tarafından koruma verilmemesi, onların güvenliğini tehlikeye sokan bir durum olarak görülmektedir 32 . Hâlbuki Amerikanlıların, Osmanlı topraklarına geldikleri ilk günden itibaren yanlarına Osmanlı hükümeti tarafın- dan yolculuk ederken koruma verilmeye çalışılmıştır. Örneğin, David Offley’in İstanbul’dan İzmir’e gidişi esnasında güvenliğinin sağlanması için Tatar bir koruma görevlendirilmiş ve yol üzerinde bulunan bütün hükümet yetkililerine hitaben yazılan yazıda ise bu konuda gerekenin yapılması istenmiştir 33 .
liğinin sağlanması konusundaki baskısına son vermek adına, kendi 31 Her iki devlet arasında yaşanan sorunlar belli dönemlerde farklılaşma göster- miştir. Örneğin XX. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti ile ABD arasında yaşanan sorunları; Amerikan Sefirliğinin büyükelçilik konumuna yükseltilmesi, ticarî sorunlar, Osmanlı Devleti içindeki Amerikalı dinî, eğitimci ve hayırsever girişim- lerin gördüğü muamele, önceden Osmanlı vatandaşı olup daha sonra Amerikan vatandaşlığına kabul edilmiş olanların İmparatorluğa döndüklerinde karşılaştık- ları sorunlar başlıkları altında değerlendirilebilir. Americus, “Issues Between the United States and Turkey”, North American Review, May 1906, Vol:5, Sayı 185, s.44-45. 32 Despatches From United State Ministers To Turkey, T:568, Roll:1, December 16, 1897.
33 BOA, Düvel-i Ecnebiye Defteri, Belge No:2/2 1245 Zilkade, s.45, Bölüm:4-5. Görül- düğü üzere Osmanlı topraklarında seyahat edecek veya Osmanlı topraklarını kullanarak İran ve Rusya’ya geçecek olan Amerikalılar güvenliklerinin sağlanması konusunda Padişahtan izin istemektedirler. Bu izin verilirken dikkat edilen nokta gerekli vergilerin tamamının ödenmesi ve Amerikalıların yanlarında bulunan hizmetkârların Osmanlı vatandaşı olmamalarıdır. Osmanlı hükümet yetkilileri Amerikalıların yanında gezen hizmetkârlara dikkat edilmesini özellikle de bu kimselerin isim ve kıyafet değiştirmiş, Hıristiyan kişiler olup olmadığının araş- tırılmasını istemiştir. BOA, Düvel-i Ecnebiye Defteri, Belge No:2/2, 1251, s.51, Bölüm:58. 472 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 topraklarında seyahat eden misyonerlerin bu esnada yanlarına zaptiye koymak istemektedir. Fakat devletin içinde bulunduğu şartlar ve askere olan ihtiyaç düşünüldüğünde, bunun mümkün olmadığı görülmektedir. Hâlbuki Amerikalı misyonerlerin yanlarına zaptiye konulması, devlet tarafından onların kontrol altında tutulmasını da sağlayacağı için büyük önem taşımaktadır. Bütün olanaksızlıklara rağmen dışarıdan gelen baskılar nedeni ile Osmanlı Devleti, Amerikalı misyonerlerin yanlarına seyahatleri sırasında mümkün olabildiğince bir koruma verilmesini sağlamıştır. İstanbul’da bulunan Amerikan Konsolosu Alexander Terrell, Osmanlı Devleti’nin Amerikalı misyonerlerin can güvenliğinin ve mallarının korunması konusunda yeterli tedbir almadığına ve ihmalkâr davran- dığına inanmakta, hatta daha da ileri giderek güvenliğin sağlanması konusunda titizlik göstermeyen asker ve yetkililerin cezalandırılmalarını istemektedir. Bunun yanında cezalandırmaların da başarılı olmadığına inanmaktadır. Ayrıca Terrel, Amerikan Dış İşleri Bakanı’ndan, koruma ve güvenlik görevinde ihmalleri bulunanların aranmasını, suçların- dan dolayı cezalandırılmalarını ve rütbelerinin indirilmesi konusunda Babıâli’ye baskı yapılmasını da söylemektedir 34 . Hâlbuki Amerikalı misyonerlerin Osmanlı topraklarındaki seyahatleri sırasında, devletin imkânları dâhilinde güvenliğin sağlanması adına asker verdiği unutul- mamalıdır 35 . Amerikan basınında sürekli olarak, misyonerlerin Osmanlı top- raklarında güvenlik içinde bulunmadıkları konusunda haberler yer almaktadır. Bu konudaki haberler Türk karşıtı duyguları da besleyerek, düşmanca yaklaşımların oluşmasını sağlamıştır 36 . Osmanlı Devleti çıkan bu haberleri sürekli olarak yalanlamıştır 37 . Konsolosluk raporlarında ise bu konuda: …Türkiye’de oturan Amerikalılar için durum fevkalade değil. Bazen adaletin yerini bulmasının geciktiğini biliyorum. Geçen 25 yıl boyunca ülkede yaşanan huzursuzluklardan dolayı birkaç Amerikan vatandaşı 34 Despatches From United State Ministers To Turkey, Roll:60, Vol:61, December 4, 1895.
35 BOA, Düvel-i Ecnebiye Defteri, Belge No:2/2, 1245 Zilkade, s.46, Bölüm: 6. 36 Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, II. Abdülhamit Dönemi (1876-1090), İstanbul 2002, s.120-126. 37 BOA, HR.SYS., Belge No:64/43. 473 Dr. Dilşen İNCE ERDOĞAN Türkiye’de öldürüldü ve soyuldu. Okulların kapatılması, kilisele- rin kapatılması konusunda şikâyetler her geçen gün artmaktadır. Bizler bu olayları unutmamalıyız. Bu ülke gelişmemiş, insanları cahil ve zamanında iş yapan insanlar değiller. Hükümet fakir ve bu nedenle bu kadar geniş topraklarda düzeni koruyamıyorlar. Tabiî ki Türk hükümetinin bizim Amerika’da alışkın olduğumuz düzeni sağlamasını beklemiyorum. Eğer Amerikalılar- misyonerler, tüccarlar, seyyahlar- bu ülkeyi gezmek isterlerse bazı dertlere kat- lanmak zorunda kalacaklar. Bazı durumlarda isteklerimizin yerine getirilmesi mümkün olamadı. Özel kurallar, örfler ve gelenekler ile yerel yöneticiler sürekli olarak önümüze çıktı. Fakat bu engellemeler ümidimizi hiçbir zaman kırmadı… 38 denmektedir. Sultan ve Babıâli tarafından, Amerikan vatandaşlarının özellikle de misyonerlerin can güvenliklerinin sağlanacağına dair söz verildiğini belirten Amerikan Konsolosu Alexander Terrell, dinsel fanatizmin esrarlı
otoriteden uzakta yaşayan Müslümanları heyecanlandırarak, misyo- nerlerin can güvenliğini tehlikeye soktuğunu da belirtmiştir 39 . Ayrıca Terrell’a göre dinsel fanatizmin artmasında ve buna bağlı olarak bağnaz Müslümanların heyecanlanmasındaki en önemli etken de yukarıda da bahsedildiği üzere, basının bu konuyu alevlendirmesidir 40 . İstanbul’da yaşayanların güvenliğini sağlamak mümkün görünse de, Anadolu’nun içlerinde bulunan Protestan misyonerlerinin korunmasının mümkün olmadığını da söyleyen Terrell, güvenliğin ancak Osmanlı İmparatorluğu
41 . Amerika’da Newyork Times, Tribune, Boston Journal, Missionary Herald gibi gazetelerde misyonerlerin gönderdikleri mektuplar da yayın- lanmıştır. Burada dikkati çeken, misyonerlerin Osmanlı Devleti’nin diplomatik takibatından kurtulmak amacı ile yazılarını isimsiz olarak yayınlamalarıdır. Washington’da bulunan Osmanlı Elçisinin, İslamiyet’i 38 Despatches From United State Ministers To Turkey, T:681, Roll:2, Vol:2, February 29, 1887. 39 Despatches From United State Ministers To Turkey, Mic:46, Roll:60, Vol:61, American Legation, Constantinapole to Secretary of State, December 10, 1895. 40 Despatches From United State Ministers To Turkey, Mic:46, Roll:60, Vol:61, American Legation, Constantinapole to Secretary of State, December 3, 1895. 41 Despatches From United State Ministers To Turkey,
Download 3.2 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|