Cİlt 1 – 1978 erciyes üNİversitesi yayini-163
OSMANLI DEvLETİ’NDE ERMENİ
Download 3.2 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- A. ERMENİ İŞÇİLERDE MİLLİYETÇİ DÜŞÜNCENİN OLUŞMASININ NEDENLERİ 1. Milliyetçilik Akımı
- 2. Sosyalizm ve Siyasal Örgütler
- 3.Yurtdışına Giden İşçiler: XIX. yüzyılın sonu ile XX. yüzyılın başlarında Ermeniler genellikle iş bulmak üzere
- B. ERMENİ İŞÇİLERİN ÇEŞİTLİ FAALİYETLERİ 1. Osmanlı Devletindeki Faaliyetleri
- 2. Amerika’dakilerin Faaliyetleri
|
OSMANLI DEvLETİ’NDE ERMENİ İŞÇİLER vE MİLLİYETÇİLİK Yrd. Doç. Dr. Cevdet KIRPIK Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Talas/Kayseri-TÜRKİYE Tlf.: 0 352 4374901-37004, e-posta: cevdetk@erciyes.edu.tr
424 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 ÖZET XIX. yüzyıl sonu ile XX. yüzyıl başlarında bağımsız bir Ermenistan için faaliyet gösteren Ermenilerden bir kısmı da işçilerdi. Bunlar, ülkedeki önemli çalışma alanlarında istihdam edilmekteydi. XIX. yüzyılın sonlarına doğru ülkede demiryolu ve limanlar gibi çeşitli alanlarda yatırım yapan hatırı sayılır bir yabancı sermaye girişimi bulunmaktaydı. Ermeni işçiler, tıpkı diğer gayrimüslimler gibi, yabancı yatırımcılar ve yerli gayrimüslim müteşebbisler tarafından Müslümanlara göre daha fazla tercih edilmekteydi. Öte yandan geleneksel olarak Ermenilerle özdeşleşmiş işler de vardı. Ülkenin doğusunda bulunan Ermenilerin XIX. yüzyılın sonlarına doğru özellikle İstanbul’a sürekli bir emek arzında bulundukları görülmekteydi. Öyle ki birçok Ermeni işçi yalnız İstanbul’a gelmekle kalmıyor, yurt dışına, özellikle de ABD ve Rusya’ya gidiyordu. İşte yurt içinde ve yurt dışında bulunan Ermeni işçiler, Osmanlı Devleti’nde şiddetini gittikçe artıran terör eylemlerine ya bizatihi katıldılar ya da dolaylı destek verdiler. Yurt içinde çalışanlar, başta bombalama hadi- seleri olmak üzere, yasa dışı eylemlerde bulundular. Eylemlerle bunlar, bir yandan toplumu korku ve dehşete düşürerek, devlete olan güveni sarsmayı, bir yandan da Batılı devletlerin dikkatini çekmeyi hedefliyorlardı. Yurt dışına gidenlerden para kazanarak yurda silahla dönenler olduğu gibi gittikleri ülkelerde komitelerle işbirliği kurarak Osmanlı Devleti aleyhinde çeşitli propaganda vasıtalarına başvuranlar da bulunmaktaydı. Ermeni işçilerden bazıları sosyalist esaslara dayanarak bağımsız Ermenistan peşinde olan Hınçak Cemiyeti ile işbirliği yaptı. Bu çerçevede işçi örgütlenmesi ve bir takım yasa dışı işçi eylemlerinde söz konusu cemiyetle dirsek teması sağlandı. Ermeni işçilerin bu faaliyetleri zamanla devletin onlara şüpheyle yak- laşmasına neden oldu. Devlete ait işyerlerinde çalışan işçilerden bazıları işten çıkarıldı, yenileri alınmadı. Yurt dışına gidişler ise olabildiğince engellenmeye çalışıldı. Böylece bunların birlik ve bütünlüğü bozucu girişimleri önlenecekti. Sonuç itibariyle Osmanlı ülkesine ekilen düşmanlık tohumunun filizlenme- sinde Ermeni işçilerin göz ardı edilemez bir etkileri olmuştu. Bu çerçevede konu arşiv belgelerinin ışığında incelenecektir. 425 Yrd. Doç. Dr. Cevdet KIRPIK Bir arada çalışan ve çoğu kez zamanının çalışma dışındaki kısmını da birlikte geçiren işçiler arasında milliyetçilik fikrinin yayılması hem kolay ve hem de sonuçları itibariyle daha etkili, daha ses getiriciydi. Bu nedenle Ermeni milliyetçiliğinin önderleri çalışan kesim üzerinde önemle durdular. Ermeni işçileri milliyetçi çizgiye çeken etkenler nelerdi? Mil- liyetçi girişimlerini nerede ve nasıl ortaya koydular? Devletin bunlara yaklaşımı nasıl oldu? Bu çalışmada bu soruların cevabı aranacaktır.
Çalışan kesimi milliyetçilik düşüncesine sevk eden düşüncelerin başında şüphesiz ki Avrupa’da meydana gelen milliyetçilik akımı vardı. Büyük devletlerin kendi çıkarları uğruna yapmış oldukları teşvik ve tahrikler ile Osmanlı Devleti’nden ayrılan çeşitli etnik grupların verdiği cesaret önemlidir. XIX. yüzyıldan XX. yüzyılın başlarına Yunanistan, Romanya, Sırbistan, Karadağ ve Bulgaristan gibi devletlerin Osmanlı
426 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 Devleti’nden ayrılarak bağımsız olmaları Ermenilerin de bağımsız olma düşüncelerini tahrik etmişti. 2. Sosyalizm ve Siyasal Örgütler: Çalışan kesim arasında milliyetçi düşüncenin yayılmasında sosyalist- lerin göz ardı edilemez bir yeri vardı. Temelinde antimilliyetçi felsefeye sahip olan ve sınıf temeline dayanan sosyalizmin Ermeni milliyetçileri tarafından savunulması ilgi çekicidir. Aslında milliyetçi sosyalizm anla- yışı Ermenilere özgü değildir. Avrupa’da sosyalizmin etkili konumda bulunan savunucularının Osmanlıya bakışları milliyetçi sosyalizmle örtüşmektedir. Normalde Osmanlı ülkesinde sınıf çatışmasının meydana gelmesini dolayısıyla da proleter sınıfın iktidara gelmesini sağlayıcı bir ortam yoktu. Çünkü Osmanlı Devleti’nde kapitalizm gelişmemişti. Mevcut işçi sınıfı ise etnik bölünmüşlük ve milliyetçilik gibi nedenlerle sınıf bilincinden ve sınıf mücadelesi verebilecek işbirliğinden yoksundu. Dolayısıyla Karl Marx’ın dünya işçileri birleşiniz çağrısı ülke içinde bile gerçekleşmekten uzaktı. Belki bu düşünceyle 1896’da Londra’da top- lanan Sosyalist Enternasyonel Konferansı Osmanlı Devleti’ni dolaylı olarak ilgilendiren ilgi çekici bir karar aldı. Konferansta milletlerin kendi geleceklerini tayin etme haklarının olduğu düşüncesi kabul edildi. Öte yandan sosyalistlerin önde gelenlerinden biri olan ve milliyetçi söylem- lere sahip olan Rosa Luxemburg’un Osmanlı Devleti’nin ne kadar erken yıkılıp milliyetlere ayrılırsa diyalektik sürece o kadar erken gireceği yolundaki açıklamaları da önemliydi 1 . İşte bir kısım düşünürler arasındaki milliyetçiliği teşvik eden fikirler Ermeniler arasında daha 1896’daki Enternasyonal’den daha önce gelişti. 1887’de Cenevre’de Ermeniler tarafından kurulan Sosyal Demokrat Hınçakyan Cemiyeti/partisi ile 1890’da Tiflis’te kurulan Daşnakzutyun ya da Ermeni Devrimci Federasyonu da sosyalist bir anlayışa sahipti 2 . 1 Feroz Ahmad, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde Milliyetçilik ve Sosyalizm Üzerine Bazı Düşünceler”, Osmanlı İmparatorluğunda Sosyalizm ve Mil-
s.13-32. 2 Anahide Ter Minassian, “1876-1923 Döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalist Hareketin Doğuşunda ve Gelişmesinde Ermeni Topluluğunun Rolü”, Osmanlı İmparatorluğunda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923), s.64-168. 427 Yrd. Doç. Dr. Cevdet KIRPIK Hınçakların programı incelendiğinde bu sosyalist etki açıkça görü- lür. Kayseri’nin Efkere Köyü’ndeki kuşhanelerden birinde ele geçirilen Hınçakların programında işçiler Osmanlı Devleti’ne karşı alenen isyana teşvik ediliyordu. 1888 yılında Londra’da basılıp Merzifon’a ve oradan da Kayseri’ye getirildiği anlaşılan program, ihtilalci ve milliyetçi sosyalizm anlayışı ile kaleme alınmıştı. Osmanlı Devleti’nde Ermeni olayları daha önce başlamıştı ama şimdi işçileri de işin içine katacak etkili ve etraflı bir çağrı yapılmaktaydı. Sosyalizmle milliyetçilik nasıl bağdaştırıldı? Hınçakyan programı işçilere neler vaat ediyordu? Hınçakların programı, Osmanlı Devleti’ndeki Ermeni işçiler üze- rinde etkiye dair bazı ipuçları vermektedir. Partinin kurulmasından hemen bir sene sonra Londra’da basılarak Osmanlı topraklarına gelen program ele geçirildikten sonra 6 Şubat 1892’de Hınçakyan (Sosyalist)
şeklinde Türkçe’ye çevrilmişti 3 . Bütünü dikkate alındığında program normal bir siyasî parti programı olmayıp, bir terör örgütü eylem planı olma özelliğindedir. Öncelikle Osmanlı sınırları içinde yaşayan Ermenilerin vergiler altında ezildiği, arazileri- nin gasp edildiği, gelirlerinin ise devlet ve imtiyazlı kişiler tarafından sömürüldüğü kısaca esaretin mevcut olduğu iddiası ile başlamaktadır. Bundan kurtulmak için önerilen yol ise önce millî bağımsızlık ve ardından sosyalist bir idare kurulmasıdır. Osmanlı ülkesinde bu hedefe ulaşmak için takip edilecek belli başlı politika da şu şekilde belirlenmiştir: 1. Önce ihtilal ve isyan fikirleri yaymak, 2. Ermeni cemaatinin durumunun düzeltilmesi için yapılan giri- şimleri engellemek, 3. Her sırada hükümetten ıslahat… talep etmek, 4. Vergi vermekten kaçınmak, 5. Devlete karşı her nevi nümayişatı icra etmek, devleti zayıflat- mak, 6. Türk ve Ermeni devlet adamlarını telef, hafiyeleri katletmek, 7. Amele beyninde ihtilalce şirket tesisi, 8. Köylüler beyninde ihtilale mahsus vasi bir şirket tesisi. 3 BOA, Y.MTV., Belge No:74/84. 428 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 Bu yöntem belirlendikten sonra gerek köylüler ve gerek amele güru-
işbirliğinin kurulmasının ihtilalin meydana gelmesinde son derece büyük bir öneme sahip olduğu belirtilmekteydi. Çünkü bunlar bir yandan oluşturulacak isyan taburlarında bizzat görev aldıkları gibi bir yandan da halk arasında ihtilal arzusunu tahrik ve teşvik edeceklerdi. Hınçakların işçi ve köylülerle gerçekleştirecekleri isyan hareketi Türkiye ile sınırlı değildi. Programın sonunda hedef şu şekilde açık- lanmıştı: Türkiye’deki Ermenilerin hürriyet-i milliye ve siyasiyesi derdest edildikten sonra Rusya ve Acemistan (İran)’daki Ermenilerin kurtarılması ve üçünden mürekkeb bir Sosyalist Cumhuriyeti teşkil etmek bütün Ermenilerin cümle-i vazifesindendir. Programa göre Ermeni işçiler, esaretten isyanla kurtulup büyük bir sosyalist cumhuriyet kurarak refah ve özgürlüğe kavuşacaklardı. Hınçaklara ait başka programlarda da benzer ifadelere rastlanmakla birlikte ihtilalin gerçekleştirilme planı yani teşvik ve tahrik kısmı yer almamaktadır 4 .
lerini Cemiyetler Kanunu çerçevesinde kurmuşlardı 5 . Sosyal Demokrat Hınçakyan Cemiyeti’nin nizamnamesinde işçi haklarına büyük bir önem verildiği görülmektedir. Daha programlarının başında Cemiyet-i beşeri- yenin ekseriyetini teşkil eden amele yani müstahsil sınıfının -ki sermayedar (capitaliste) ve ashab-ı emlak bulunan bir ekalliyetin taht-ı hükm ve nüfu- zunda bulunmaktadır denilmekte ve nizamnamenin ilerleyen sayfalarında da işçi sınıfının merkeze alındığı görülmektedir 6
1888 tarihli programla karşılaştırıldığında içerik bakımından ciddi bir farklılığın olduğu görülür. Birincisinde bütün işçiler kurulması vaat edilen sosyalist bir yönetim için alenen isyana teşvik edilirken nizamna- mede şiddete teşvik edici bir husus bulunmamaktaydı. Çünkü cemiyetler kanununun ilgili hükmünce şiddet içerikli bir cemiyetin kurulması mümkün değildi. Kanuna göre kavmiyet ve cinsiyet esas ve unvanlarına dayalı, memleketin asayişini bozucu ve ülke bütünlüğünün aleyhine 4
verilmiştir. Minassian, “1876-1923 Döneminde Osmanlı...”, s.185-186. 5 BOA, DH.MUİ., Belge No:88/39. 6 BOA, DH.SYS., Belge No:53/3. 429 Yrd. Doç. Dr. Cevdet KIRPIK olmak üzere cemiyet kurulması yasaktı 7 . Bu nedenle olsa gerektir ki işçileri isyana teşvik eden değil, onların haklarını ön plana çıkaran husus- lar ağırlıktadır. Nizamnamede işçilerle ilgili ele alınan başlıca konular şunlardı: Çalışma saatlerinin sınırlandırılması, çalışma yaşı alt sınırının belirlenmesi, kadın işçiler ve bunların sorunlarına dair çözüm önerileri, yaşlı ve çalışamaz durumda olan işçilere yönelik fon oluşturulması ve sigorta teşkili, işçi barınması, asgari ücretin belirlenmesi, ücretsiz tedavi, hastalık süresince ücretlerin ödenmesi, işçi mahkemelerinin teşkili, iş ve işçi bulunmasını temin için bir borsa kurulması 8 .
sından son derece ileri haklar içerdiği söylenebilir 9 . İşçi haklarıyla ilgili mücadele edenler yalnızca Hınçaklar değil Daşnaklar da bu minval üzere girişimlerde bulunmuşlardı. 1890’da Tiflis’te kurulan Daşnaksutyun da sınıf ve sosyalizm esasları üzerine kurulmuş ama ihtilalci, milliyetçi ve adem-i merkeziyetçi bir politika takip etmekteydi 10 . Daşnakların amacı Doğu Anadolu vilayetlerinde bağımsız bir Ermeni devleti kurmaktı. Bu nedenle Osmanlı Devleti’ni düşman olarak görüyordu 11 .
sosyalist Ermeni mebusları işçi haklarını savunmak için yoğun çaba sarf ettiler
12 . Meclisteki dört Taşnakla üç Bulgar mebus Meclis-i Mebusan’da, sözcüleri Zöhrap Efendi 13 vasıtasıyla sosyalizmi ve işçi çıkarlarını koru- mak ve savunmak için bir işçi bloku oluşturdular. 7 Cemiyetler Kanunu’nun temel prensibi bölücü faaliyet yürütmeye engel teşkil etmekle birlikte vurgu 3., 4., 6. ve 11. maddelerdeydi. Mesut Gülmez, Türkiye Belgesel Çalışma İlişkileri Tarihi (1936 Öncesi), Ankara 1983, s.220-224. 8 BOA, DH.SYS., Belge No:53/3. 9 Osmanlı Devleti’ndeki işçilerin elde ettikleri haklar ve genel durumları hakkında bkz. Cevdet Kırpık, Osmanlı Devleti’nde İşçiler ve İşçi Hareketleri (1876-1914), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Dok- tora Tezi, Isparta 2004; Ahmet Makal, Osmanlı İmparatorluğunda Çalışma İlişkileri:1850-1920 Türkiye Çalışma İlişkileri Tarihi, Ankara 1997. 10 Erdal İlter, “Taşnaksutyun”, Türk-Ermeni İhtilafı Makaleler, Editör: Hükmet Özde- mir, Ankara 2007, s.77. 11 Tadeusz Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı
12 Fethi Tevetoğlu, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faâliyetler (1910-1960), Ankara 1967, s.38-42. 13 1908 yılında İstanbul milletvekili olduktan sonra Meclis-i Mebusan’da, Kanun-ı Esasî’nin tadili, vergi konuları, işçi hak ve meseleleri ile ilgili layiha ve kanunların müzakereleri sırasında söz alarak görüşlerini dile getirmiştir. Fethi Tevetoğlu, 430 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 Hınçakların Osmanlı Ermenilerine yönelik 1888 tarihli programları ile sonraki nizamnameleri ve bazı Taşnak milletvekillerinin faaliyetleri işçiler üzerine ne kadar etkili oldu? Bunun doğrudan bir yansımasını tes- pit edebilmek kolay değil. Ancak şu bir gerçek ki Kayseri’nin bir köyüne kadar gelmiş olan programın birçok yere ulaşarak etki yapmış olması ihtimalden uzak değildir. Nitekim partinin kurulması ve programın yayınlanmasından sonraki dönemde Ermenilerin ülke içindeki terör faaliyetlerinde oynadıkları rolde belirgin bir artışın olduğu bilinmektedir. Öte yandan II. Meşrutiyet döneminde sansürün kalkmasıyla birlikte basın, fikirlerin yayılmasında son derece etkin bir rol oynamıştı 14 .
XIX. yüzyılın sonu ile XX. yüzyılın başlarında Ermeniler genellikle iş bulmak üzere ülkeden ayrılmaktaydı. Bunlar ya kalifiye işgücüydü ya da iş aramaktaydı. Ama yurt dışına gidenler genellikle amele olarak kaydedilmekteydi. Bunlar gittikleri ülkelerdeki Hınçak yahut Daşnaklarla karşılaşarak milliyetçi bir düşünceye sahip oluyor, bilinçleniyorlardı. Düşünceler çeşitli yayın organı, mektup yahut bizatihi kendilerinin geri dönmeleriyle ülkedeki Ermenilere sirayet ediyordu. Ermeni işçilerin en yoğun şekilde gittikleri ülke ise Rusya idi. Coğrafi yakınlık ile bu ülkenin Ermenilere göstermiş olduğu kolaylıklar bunda önemli bir rol oynamaktaydı. Bu dönemde sosyalist fikirlerin edinilmesi noktasında son derece uygun bir ülke olan Rusya, aynı zamanda Daş- nakların ilk teşkilatlandıkları yer olup Daşnakzutyun 1890’da Tiflis’te kurulmuştu. Öte yandan bu ülkede Hınçakyan cemiyeti de etkin faaliyet yürütmekteydi. Zaten Hınçakyan cemiyetinin ilk kurucuları da Rusya Ermenileri idi 15 . 1900’lerin başında Rusya sınırları içinde yer alan Ermeni işçiler ya Sosyal Demokrat Hınçakyan Partisi’ne ya da daha milliyetçi bir söyleme sahip olan Daşnaksütyun’a yöneliş içindeydi 16 .
yakından ilgilenmekte ve İstanbul’daki bazı işçilerin tutuklanması konusunda Meclis içinde çalışma yürüterek işçi haklarını savunmaktaydı. BOA, DH.İD., Belge No:107/16. 14 Minassian, “1876-1923 Döneminde Osmanlı...”, s.219-234. 15 Minassian, “1876-1923 Döneminde Osmanlı...”, s.165-168. 16 Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe ..., s.65. 431 Yrd. Doç. Dr. Cevdet KIRPIK Osmanlı vatandaşı olan çok sayıda Ermeni işçi XIX. yüzyılın sonla- rında çalışmak üzere Rusya’da bulunmaktaydı. 25 Mayıs 1904 tarihli bir Meclis-i Vükela tutanağına göre sadece Batum’da çoğu Ermeni olmak üzere on bin Osmanlı vatandaşı işçi vardı ve bunların çoğu erbab-ı fesad olarak değerlendirilmişti 17 . Van, Muş ve Erzurum civarından Rusya’ya giden işçiler bu ülkedeki demiryolu ile özellikle Batum’daki gazyağı fabrikalarında çalışıyorlardı 18 . Şu halde ülkeden Rusya’ya giden çok sayıdaki Ermeni işçi burada fanatik Ermeni milliyetçileriyle karşılaş- maktaydılar. Öte yandan savaş dolayısıyla yaşanan sınır değişiklikleri ve farklı nedenlerle Osmanlı ülkesinde Rusya sınırları içerisine gitmiş çok sayıda Ermeni de vardı. Rusya’dan sonra Osmanlı Devleti’nin işgücü göçü verdiği yerler Avrupa ülkeleri ve özellikle de Amerika’ydı. XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. yüzyılın başlarında bu ülkeye göç edenler arasında işçiler de yer almaktaydı 19 . Amerika’ya yapılan göçler genellikle işçi ücretlerinin yüksekliğinden kaynaklanmaktaydı 20 . B. ERMENİ İŞÇİLERİN ÇEŞİTLİ FAALİYETLERİ 1. Osmanlı Devletindeki Faaliyetleri: 1878 Berlin Antlaşması’nın 61. maddesiyle Osmanlı Devleti’ndeki Ermeniler lehine ıslahat yapılması kararlaştırıldıktan bir süre sonra Ermeni faaliyetleri başladı. Amaçları mazlum millet görüntüsü vere- rek Avrupalı büyük devletlerin dikkatini çekmek ve böylece bağımsız olmaktı. Bunun için ise Ermeni nüfusunun nispeten az olduğu yerlerde isyan çıkarmayı planlamaktaydılar. 1880’de başlayan isyan hazırlıkları kısa sürede sonuçlarını vermeye başladı. Silahlı faaliyetlerden etkili ve ses getirenleri 1889’da Musa Bey ve 1890’daki Erzurum olayları olmuştu. Avrupa’ya seslerini duyurma mücadelesi yolundaki en önemli hadiselerden olan 1890’da Kumkapı, 17 BOA, M.V., Belge No:109/39. 18 BOA, Y.A.HUS., Belge No:460/103, 458/20; A.MKT.MHM., Belge No:638/12. 19 Kemal H. Karpat, “The Ottoman Emigration to the America 1860-1914”, Inter- national Journal of Middle East Studies, Volume:12, Cambridge University Press, Mayıs 1985, s.175-209. 20 BOA, DH.MKT., Belge No:1178/28.
432 HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 1 1894 Sasun ve 1895 Babıâli yürüyüşünü ise Hınçaklar tertiplediler 21 . Ağustos 1896’daki Osmanlı Bankası baskını da Daşnaklar tarafından tertiplendi. Olayın ardından Galata ve Beyoğlu’nda halkın ve askerlerin üzerine ateş açılmıştı. Olaylara katılanların çoğunluğu hamal, kapıcı, odacı ve benzeri sınıf mensubu Ermenilerdi. Bunlar genellikle yabancı- lara ait işyerlerinde çalışmaktaydılar. Dâhiliye ve Hariciye Nezaretleri’ne yazılan yazıda; bunların Ermeni komitaları tarafından dağıtılan alât-ı mahruke ve edevat-ı nariyeyi yabancılara ait mahzen ve bodrumlarda sakladıkları ve Ermeni teröristleri de burada gizleyerek idame-i şürişe muavenet eyledikleri ve bunun son olaylarla kesinleştiği belirtilmek- teydi
22 . II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ülkede meydana gelen grev dal- gasında Ermeni işçiler de bulunmaktaydı. Hınçakların teşvik ve tahrik edici olarak rol oynadıklarına dair bilgiler mevcuttur. 21 Eylül 1910 tarihli bir belgede İnegöl’de sosyalist fikirli bir Ermeninin işçileri greve teşvik ettiği haber veriliyordu. Kayda göre Sosyal(ist) Demokrat Hın- çakyan Cemiyeti’ne mensup Şırak(?) adındaki şahıs, İnegöl’deki fabrika işçilerini greve teşvik etmiş, bunun sonunda da bir fabrika sahibine saldırı meydana gelmişti 23 . Bu hadiseden iki yıl kadar önce de Davidyan isimli bir Ermeni Edirne’deki demiryolu çalışanlarını greve teşvik ettiği haber alınmıştı 24 .
Amerika’ya gidenlerin sayısının ciddi boyutlara ulaştığı ve bunla- rın bilinçli hareket ettikleri anlaşılmaktadır. 5 Nisan 1894 tarihinde Washington Sefareti’nin bir yazısına göre ihtilal yanlısı Ermeni işçileri fikirlerinin yayılmasına vesile olmak için Liber Armania adı altında bir gazete yayınlamaktaydılar. İhtilalci Ermeniler muhtemelen Osmanlı Devleti’nden giden işçilerdi. Öte yandan yine aynı yazıya göre bu ülkede 21 Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-
Nejat Göyünç, “Osmanlı Devleti’nde Ermeniler”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Milli Eğitim, Sayı 38, Nisan 2003. 22 BOA, A.MKT.MHM., Belge No:627/42. 23 BOA,
Download 3.2 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|