Dilnavoz Yusupova

 
9.2. Pahlavon Mahmud
(1247 – 1326) 
Pahlavon Mahmudning bir qancha ruboiylari uning qabri ustiga o‗rnatilgan maqbara 
devorlari, pechtoqlariga badiiy naqsh sifatida tushirilgan. Ularning saqlanib qolishida ana 
shu maqbaradagi yozuvlar muhim o‗rin tutadi. Adibning asarlari turli qo‗lyozmalar orqali 
ham yetib kelgan, ammo ular, asosan, XIX asrda ko‗chirilgan, qadimgi manbalar 
haligacha topilgan emas. Adib haqida ko‗pgina manbalarda ma‘lumotlar mavjud. 
Shamsiddin Somiyning «Qomus ul-a’lam», Lutf Alibek Ozarning «Otashkadayi 
Ozariy», Kamoliddin Husayn Fanoiyning «Majolis ul-ushshoq» singari asarlarida, 
qator lug‗atlarda shunday ma‘lumotlar keltirilgan. Ularda ko‗rsatilishicha, adibning 
«Pahlavon» unvoni bilan shuhrat qozonishiga Mahmudning jismoniy jihatdan 

---

160 
baquvvatligi, sharqona kurashning katta vakiliga aylangani sabab bo‗lgan. Hatto uni 
«kuragi yerni ko‗rmagan» pahlavon sifatida tilga olishadi. Mahmudning Puryoyvaliy 
taxalluslari ham pahlavonlik bilan bog‗liq. Jumladan, «G‘iyos ul-lug‘at»da bu haqda 
shunday deyiladi: «Puryoyvaliy yoki (Puryoyi valiy) xorazmlik Pahlavon Mahmudning 
laqabidir. Bunda kurash ilmidan mahorat qozongan keksa pahlavon, kurashxonadagi 
pahlavonlarning boshlig‘i nazarda tutiladi. Zero, qaysi bir kurashchi kurashxonaga 
kirmoqchi bo‘lsa, dastlab Puryoyvaliyning qadamiga (oyog‘iga) bosh qo‘yadi. Shu 
jihatdan Puryoyvaliy so‘zi majozan aziz va mukarram ma’nosini bildiradi».
Uning pahlavonligi Eron va Hindistonda ham mashhur bo‗lgan. Bir jangda u 
Hindiston shohi Roy Ropoy Cho‗nani o‗limdan qutqarib qoladi. Shoh: «Nimani istasang, 
shuni bajaraman», – deb va‘da beradi. Shunda Pahlavon Mahmud: «Sizning qo‗lingizda 
Xorazmdan kelib asir tushgan bandilar bor. Ularni ozod qilib, vatanga qaytishiga ruxsat 
etsangiz», – deydi. Shoh asirlarni ozod qiladi.
Pahlavon Mahmud Qitoliy taxallusi bilan ham ijod qilgan. Ushbu taxallus ham 
pahlavonlik bilan bog‗liq. «Qitol»ning ma‘nosi «bir-biri bilan jang qilmoq, kurashmoq» 
demakdir. Pahlavon Mahmud, asosan, po‗stindo‗zlik, telpakdo‗zlik bilan shug‗ullangan. 
Badiiy ijod sohasida esa uning «Kanz ul-haqoyiq» nomli masnaviysi haqida ma‘lumot 
bor. Ruboiylari bilan mashhurdir. Umar Xayyomdan keyin ijodini faqat ruboiy orqali 
boyitgan shoir Pahlavon Mahmud sanaladi. Pahlavon Mahmud fors-tojik tilida ijod qilgan. 
Uning ruboiylarini Ulfat (Imomiddin Qosimov), Boqir (Omonulla Valixonov), Muinzoda, 
Shoislom Shomuhamedov, To‗xtasin Jalolov, Vasfiy, Matnazar Abdulhakim, Ergash 
Ochilovlar tarjima qilishgan.
Xorazmda Najmiddin Kubrodan boshlangan javonmardlik tariqatining davomchisi, 
Sharqda nomi chiqqan pahlavon va hamma pahlavonlarga ustozlik qilib «Puryoyvaliy» 
laqabini olgan odam. U hayotda mardlik va jasurlikni, muhtojlarga beminnat saxovat 
ko‗rsatish, o‗zi uchun esa hech narsa tama qilmaslikni targ‗ib etgan va botinda ilohiy 
ma‘rifatni kashf etish, riyozat bilan irfoniy kamolot sari borishni hidoyat etadi.
Pahlavon Mahmud ruboiylari chuqur, ixcham, ta‘sirchanligi bilan ajralib turadi. Buni 
«Yomon bilan ulfat bo‗lma» ruboiysida ham ko‗rish mumkin: 

---

161 
Yomon bilan ulfat bo‘lma, yur yiroq,
Yo‘lingga don sochib, qo‘yadi tuzoq,
Yoyni egri ko‘rib to‘g‘riligidan
O‘q undan qanchalik qochganiga boq.
Adib yomon fe‘l-atvorli kishilardan uzoq bo‗lishga chorlamoqda. Bu g‗oya badiiy 
jihatdan betakror mahorat bilan tasvirlangan. Yomonlik hiylakorlik va aldovga 
tenglashtirilmoqda. U yo‗lga don sochib, tuzoq qo‗ygan firibgarga o‗xshaydi. Yaxshi 
xulqli odam yomonlikdan o‗zini asramoqligi kerak. Bunga qiyos qilib kamon (yoy) va o‗q 
orasidagi munosabat eslatilmoqda. Zero, yoyning egriligini ko‗rib undan uzoqlashish 
uchun o‗q o‗zini olib qochadi.
Ruboiylaridan namunalar: 

Yiroqdan qarasam, labing purxanda,
Ozod edim, tag‘in bo‘libman banda.
Ozodlikdan har bir banda erur shod,
Men shodmanki, senga bo‘lubman banda.
 

Dilim yana dilbar domiga tushdi,
Ne dilbar, sitamgar domiga tushdi. 
Birining bandidan qutulmay hanuz 
Boshqa paripaykar domiga tushdi.
 

Yoding bilan ko‘nglim har zamon toza,
Nasim essa, bo‘lg‘ay guliston toza.
Diydoring farahbaxsh, uni ko‘rganda 
Xotir jam, dil xurram, tanda jon toza.
 

Ul qodirki arz-u aflok yaratdi,
Ko‘ngulda dog‘, dilni g‘amnok yaratdi.
Mushkin zulflarni-yu yoqut lablarni

---

162 
Yerga qorib, oxirda xok yaratdi.
 

Olam fili qaytarolmas jur’atimiz,
Charxdan zo‘rroq qudratimiz – shavkatimiz. 
Gar chumoli kirib qolsa safimizga,
Sher etajak uni darhol davlatimiz.
 

Ko‘nglim oppoq, na kek va na kiynam bor,
Dushmanim ko‘p, va lekin men hammaga yor.
Mevali daraxtman, har bir o‘tkinchi 
Tosh otib o‘tsa ham menga bo‘lmas or.
 

Gurkiragan olov – dilim yo‘ldoshi,
To‘lqin urgan daryo – ko‘zlarim yoshi. 
Ko‘zagarlar yasayotgan har ko‘za –
Ko‘hna do‘stlar xoki – qo‘li yo boshi.
 

Dedim: ayt, umrning ma’nosi nima?
Dedi: chaqmoq yo sham, yoki parvona.
Dedim: bu dunyoga bino qo‘ygan kim?
Dedi: yo go‘l, yo mast, yoki devona.
 

Dunyo binokori tuzar qasr-ayvon, 
Tuzib bo‘ladi-yu qiladi vayron.
Falakka yetkazib bugun toqini,
Ertaga etadi yer bilan yakson.
 

Ko‘zgumga berardim kechqurun sayqal,
Boqdim unga tiniq bo‘lgan bir mahal. 
Shuncha ko‘p ko‘rindi o‘z aybimki, men

---

163 
O‘zgalar aybini unutdim tugal.
 

Yo‘lga boqqin, yo‘lchi odamlar ketdi, 
G‘ofil o‘tirmagil, hamdardlar ketdi. 
Bir qavm senga yaqin va uyg‘un edi,
U qavm o‘tib, yaqin odamlar ketdi.
 

Darddurman, darddurman, beqiyos dardim,
Orazing shamidan yondim, qizardim. 
Gar vasling davlati muyassar bo‘lsa,
Surayin poyingga bu ro‘yi zardim.
 

Oqil aqli hirsga giriftor bo‘lmas,
Hasad qilgan bilan tillo xor bo‘lmas. 
Nomard it kabidir, mard – buyuk daryo,
Daryo it damidan hech murdor bo‘lmas.
 

Toki bor mardlig-u g‘ayratdan asar,
Ahl-u ayolingni etma darbadar. 
Meva shoxi agar devordan oshsa,
Yo‘lovchilar unga beshak qo‘l cho‘zar.