Dilnavoz Yusupova

Anbugoniy, Qaffol Shoshiy va boshqalarning Qur’onga yozgan tafsirlari, «Usmat ul-
avliyo», «Daloyil an-nubuvva» kabi ko‗plab diniy adabiyotlar, Abulhasan Kisoiy 
qissalaridan ham foydalangan. Rabg‗uziyning bu ijod mahsuli mazkur mavzu 
an‘anasidagi o‗ziga xos bosqich bo‗ldi. Birinchidan, adib o‗zigacha yaratilgan 
payg‗ambarlar haqidagi qissalarni puxta o‗rgandi, ularning yutuqlarini umumlashtirdi, 
rivojlantirdi. Ikkinchidan, salaflari yo‗l qo‗ygan kamchiliklarni tuzatdi, xato va 
chalkashliklarga barham berdi. Uchinchidan, oldinlari nabiylar haqidagi qissalar arab va 
fors tillarida yozilgan bo‗lsa, Rabg‗uziyning turkiy tilda bitilgan qissalari turkiy 
xalqlarning bebaho ma‘naviy mulkiga aylandi.
Dunyoning yaratilishidan boshlab so‗nggi payg‗ambar Muhammad alayhissalomning 
nevaralari Hasan va Husaynning shahid bo‗lishi, payg‗ambar xonadonining zavoligacha 
bo‗lgan davrni o‗z ichiga olgan ushbu asar 72 ta katta-kichik qissalardan iborat. Asarda 
33 payg‘ambar, 4 xalifa, 7 tarixiy shaxs va boshqalar to‘g‘risida so‘z boradi.
Qissalar syujeti, bosh qahramonlari turlicha bo‗lsa-da, ularni bir zot – Muhammad 
alayhissalom siymosi o‘zaro birlashtirib turadi. Dunyoning yaratilishi haqidagi birinchi 
qissada aytilganidek, Alloh taolo farishtalariga qarata: «... man bilurmankim, Muhammad 
Mustafo alayhissalom Odam o‘g‘lonlaridan bo‘lg‘usi, bul jahonni, ul jahonni, oyni, 
kunni, qamug‘ narsalarni aning sevukligi uchun yaratdim», – deb marhamat qiladi. 
Shuningdek, asarning oxirgi qissasi Muhammad alayhissalom va u zotning oilasi, 
avlodlari haqidadir. Ko‗rinadiki, insoniyatning uzoq tarixi, nabilar, avliyolar va boshqa 
ulug‗ zotlarning haq va haqiqat yo‗lidagi sa‘y-harakatlari, izlanishlarining samarasi, 
umuman, odam zotining takomillashuvi Muhammad alayhissalomning dunyo sahnasiga 
chiqishi bilan zuhur topdi.
Qissalarning hajmi turlicha. Masalan, «Qisasi Yusuf» salkam yuz sahifani tashkil 
qilsa, «Lut» haqidagi qissa bir necha sahifadangina iborat.
Qissalarning ko‗pi qahramon haqidagi muayyan xabar bilan boshlanadi, so‗ng 
she‘riy madh, keyin asosiy voqealar bayoni keladi. Ba‘zi qissalar ichida yana mustaqil 
hikoya, rivoyat va naqllar ham bor. Masalan, Yusuf qissasida bir necha hikoya, latifa, 
bayt, g‗azal va boshqa janr namunalari uchraydi. Ammo ular asarda olg‗a surilgan asosiy 

---

157 
g‗oyaviy-badiiy maqsad bilan yaxlitlikni tashkil etadi. Misol sifatida «Dovud haqida»gi 
qissa bilan tanishish mumkin.
Qissa Dovudning ta‘rifi bilan boshlanadi. So‗ng she‘riy tavsif beriladi. Undan keyin 
Dovud payg‗ambar haqidagi umumiy tasavvurlar bayon etiladi: «Dovud yalavoch 
(payg‘ambar) bani Isroildan erdi. O‘n qarindosh erdilar. Otalari… Dovud qamug‘idin 
(barchasidan) kichik erdi. Tun-kun yig‘layur erdi ibodat ichinda». Ko‗rinib turganidek, 
Rabg‗uziy qissada nihoyatda sodda, lo‗nda, tushunarli va ta‘sirchan ifodalarni topa olgan. 
Shuning uchun bu asar asrlar davomida qo‗ldan tushmay o‗qildi.
Dovud bilan bog‗liq hikoyalarda adib adolat va zulm, hunar egalari, ota-ona va 
farzandlar munosabati singari muammolarga asosiy e‘tiborni qaratgan. «Aytmishlar, 
Dovud yalavoch tunla o‘zin belgusiz qilib ra’iyatlardin so‘rar erdikim, podshoh sizing 
birla netak muomala qilur? Aytur erdilar: yavloq (juda) odil turur».
Bir kecha andog‘ so‘zlayurda Mavlo taolo bir farishtani izdi (jo‘natdi) bir qurtqa 
(kampir) surati uza. Andin so‘radi: «Podshohingiz netak turur?» Qurtqa aydi: «Ontasi 
(shunisi) bor, kishilar molin yeyur».
Dovud duo qildi: «Iziyo (egam-ey), manga bir harf (hunar) o‘rgatgil. Aning birla 
qazg‘achiligi (nasibamni) yeyayin. Xalq mani so‘zlamasunlar.
Mavlo taolo bir taqachilik (temirchilik) san’atin anta o‘gratu berdi. Aymishlar, 
temur Dovud ilkinda mo‘mtek yumshar erdi, netakkim xamir o‘zgalar ilkinda».
Halollikka, o‗z mehnati bilan halol kun ko‗rishga, boshqalarga zulm qilmaslikka 
undash hikoyaning asosiy maqsadidir. O‗zbek nasrida ilk marotaba dialoglar Rabg‗uziy 
tomonidan keng qo‗llangan. Ana shu dialoglar vositasida asosiy g‗oyaviy maqsad yorqin 
va ta‘sirchan ifodalangan.
Rabg‗uziy hikoyalarida insonparvarlik, yurtparvarlik, insonni komillik darajasiga 
ko‗tarish, axloqiy poklik, ma‘naviy barkamollik sari undash yetakchilik qiladi. Ular 
orasida til odobi va qalb pokligi ham alohida o‗rin tutadi. Bu jihatdan «Luqmon va uning 
xojasi» hikoyati ibratlidir: «Luqmong‘a xojasi aydi:
– Borg‘il, bir qo‘y bo‘g‘izlab etindin qayu yaxshiroq ersa manga kelturgil.
Qo‘yni bo‘g‘izladi, tili birla yurakin olib keldi.
Xojasi so‘rdi:

---

158 
– Bularni naluk (nima uchun) kelturding? 
Aydi:  
– Qo‘yda tildin, yurakdin yaxshiroq yo‘q. Agar yovuz ersa tildin, yurakdin yovuzroq 
yo‘q».  
Tilga e‘tibor berish, har bir aytiladigan so‗z mas‘uliyatini ta‘kidlash hikoyadagi 
asosiy g‗oyaviy-badiiy niyatdir. Bu yerda donolik, hozirjavoblik ham ulug‗langan.
Shuningdek, «Qisasi Rabg‗uziy» o‗ziga xos etnografik xarakterdagi chizgilarga ega 
asardir. Unda turkiy va boshqa xalqlarning ayrim rasm-rusum, urf-odatlari ham muallif 
nazaridan chetda qolmagan: «Rum viloyatining odati bor, teva (tuya)lari chaliqliq 
(beboshlik qilib) burunduqlatmasalar, yangi tushgan kelinlarni keltirub, un tuzub