Diniy ekstrеmizm va tеrrоrizmga қarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asоslari fanidan maruza matnlari

Diniy ekstremizm: tarix va voqelik. Ekstremistik qarash-larni barcha diniy ta’limotlardoirasida uchratish mumkin. Ma-salan, mutaxassislar katolik cherkovining erkin fikr yurituv-chi, h’ukmron feodal-katolik cherkovi aqidalarini rad etuvchi kishilar - papa h’okimiyati dushmanlarini ta’qib qilish uchun XSh asrda tuzilgan va minglab odamlarning qurbon bo`lishiga olib kelgan inkvizitsiya faoliyatini ekstremizmning o`ziga xos ko`rinishi sifatida bah’olaydilar. Shunday ekan, ekstremizmni faqat muayyan din bilan bog’lash mutlaqo asossizdir. Xususan, islom dini, turmush tarzi va qadriyatlar majmui sifatida h’ech qachon ekstremistik tuzilmalarning go`yoki, din va musulmon jamoasi ravnaqi yo`lida amalga oshirayotgan terrorchilik xuruj-lariningasosiy sababi sifatida qaralishi mumkin emas.
Islom shiorlaridan tanlab foydalanadigan, dinning asl moh’iyatini buzib talqin qiladigan ekstremistik tuzilmalar xuddi yuqoridagi kabi go`yoki, keng xalq ommasi bilan uzviy birlik mavjudligini ko`rsatish, aslida esa jamiyatda tartib-sizlik va parokandalikni yuzaga keltirish uchun mablag’ yig’ish, asosiy taxdid manbai sifatida odamlar ongu shuurini egallash, jamiyatda beqarorlik keltirib chiqarish orqali h’okimiyatga eri-shishdek eh’tiyojlarini qondirish maqsadt^i ko`zlaydilar.
Shunisi diqqatga sazovorki, ekstremistik ruxdagi tuzilma-larning h’ech biri biror bir shaklda o`zlari jar solayotgan, o`zlari «intilayotgan» jamiyat qurilishi modelini taklif etolmaydi.
Kommunizm, xalifalik — «umumiy farovonlik va sog’lom mutanosiblik jamiyati» oliy maqsad deb ko`rsatilgan h’olda, qo`rquv va buzg’unchilik ularga erishish yo`li sifatida taklif etiladi. Bu esa, o`z vaqtida mashh’ur bo`lgan, Rossiya va Evropada uzoq yillar davomida buzg’unchilik yo`lida terrorchilik usulla-rini qo`llab kelgan tuzilmalar faoliyatini oziqlantirib kel-gan anarxizm g’oyalari bilan h’amoh’anglik kasb etadi.
Xrzirgi davrda ko`plab ekstremistik uyushmalar va aqidaparast-lar turli dinlar, shu jumladan, xristianlik, islom, yah’udiylik dinlari ta’limotidan foydalanmoqdalar. Shu bilan birga, di-niy ritorika ularga ko`zda tutilayotgan jamiyatning aniq shaklu shamoyilini taqdim etmagan h’olda (bu ular uchun xuddi anarxist-lar kabi unchalik ah’amiyatga ega emas) xayoliy jamiyat h’aqidagi tasavvurlardan foydalanish imkonini beradi. Bunda eng muh’i-mi tartibsizlik va beqarorlikni keltirib chiqarishdir. Unga
erishish esa, o`ziga xos eng umumiy maqsadni tashkil etadi, deyish mumkin.
Noqonuniy qurol-yarog’ savdosi va narkobiznes h’isobidan katta mablag’lar to`planayotgan, musulmon dunyosida shakllangan o`ziga xoslik tufayli yuzaga kelgan vaziyatda islomni shior qilib olgan ekstremizm va terrorizm xavfsizlikka asosiy taxdid si-fatida birinchi o`ringa chikdi.
Shuni h’am tan olish kerakki, ommaviy axborot vositalari-ning rivoji va axborot omili ta’sirining kuchayishi bugungi kunda ekstremizm va terrorizmning h’ech narsa bilan o`lchab bo`lmaydigan darajada ko`zga tashlanadigan ijtimoiy h’odisaga aylanishiga olib keldi. Qiyos uchun: narkobiznesdan keladigan foydaga va soxta inqilobiylikni qo`llab-quvvatlashga qaratil-gan sotsialistik tuzum yordamiga tayanib, XX asrning 70-yilla-rida lotinamerikalik ekstremistlar ko`plab terrorchilik h’ara-katlarini sodir etgan bo`lsalar h’am, ommaviy axborot vositalarining o`sha paytdagi rivojlanganlik darajasi ularga global miqyosga chiqish imkonini bermagan edi. Bunday vaziyatda Lotin Amerikasi ekstremizmi mintaqaviy darajadan tashqariga chiqa olmagan.
Ekstremizm vaterrorizm ommaviy axborot vositalari orqa-li yoritilmas ekan ko`zlangan «samarani» bermaydi. Shu ma’noda ular o`zaro bog’likdir. Terrorchilik xuruji ommaviy axborot vo-sitalarida qanchalik keng yoritilsa ushbu h’arakatni sodir etish-dan kutiladigan natija shunchalik bevosita va yuqori bo`ladi. Bu esa, u yoki bu h’arakatni o`tkazishdan ko`zlanadigan asosiy maqsad h’isoblanadi. Axborot maydoni rivojlanib, tobora to`yinib bo-rayotgan, ammo uni etkazishda mazmunan h’am, shaklan h’am o`zibo`-larchilikustuvorlik qilayotgan h’ozirgi davrda OAV ekstremizm va terrorizm qo`lidagi kuchli qurolga aylanib qolmoqtsa. To`g’ri, h’ech bir OAV o`z h’olicha terrorchilik xurujining «samaradorli-gini» anglagan h’olda tashkil etadigan tizim h’isoblanmaydi. Ammo aksariyat xrllarda bunga ko`maklashmoqtsa, deyish mumkin.
Shuni ta’kidlash lozimki, tarixiy, diniy va milliy xusu-siyatlar ah’olining keng qatlamlari bilan muloqottili va unda-gi o`ziga xos urg’ularni tanlashda muh’im o`rinni egallaydi. Tabi-iyki, Markaziy Osiyo mintaqasida kommunistik yoki nasroniylik emas, balki aynan islom shiorlaridan foydalaniladi.
Markaziy Osiyo mintaqasi o`z tarixida islom rivojiga h’ech qanday aqidaparastlik va jangarilik unsurlarini olib kirma-gan. Aksincha, mintaqada islom dini yoyilgan vaqtdan to bugungi kungacha insonparvarlik va bag’rikenglik an’anasi ustuvor bo`lib
kelmokda. O`rta asrlarda Arab Sharqida ayrim sufiy birlashma-lari jangovarlikni namoyon qilgan h’amda inkvizitsiya va jazo-lash tuzilmalari vazifalarini bajargan vaqtda h’am Markaziy Osiyo sufiyligida insonga muh’abbat va bag’rikenglik targ’ib qilinar edi.
Ayni paytda, barcha davrlarda u yoki bu etnik guruh’ga mansub-lik bog’lovchi (birlashtiruvchi) unsur sifatida muayyan vazifa-ni bajargani uchun h’am Markaziy Osiyoda qaror topgan islom dini h’ar qanday milliylikdan yuqori turishini (kosmopoli-tizmni) namoyon etganini ta’kidlash zarur. Shuning uchun h’am, XX asrning boshlaridagi arab modernistlaridan farqli ravish-da jadidlar undan yiroqlashib, o`z kuchlarini birinchi navbatda h’am diniy, h’am milliy ongni o`stirishga sarflagan edilar.
O`rta asrlarda Markaziy Osiyodagi diniy bag’rikenglik, in-sonparvarlik mayllari, fan va san’atning rivojlanishi Arab Sharqida qarshilikni keltirib chiqardi. Natijada XIII—XIV asrlarda bugungi kundaterrorchiliktuzilmalarini shakllanti-rayotgan ekstremistlar g’oyaviy jih’atdan tayanayotgan aqidaparast salafiylik oqimi yuzaga keldi.
Ibn Taymiyya boshchiligidagi salafiylar Markaziy Osiyo mutafakkir, olim va ulamolarini «islom moh’iyatini soxtalash-tirish»da ayblab, xalifalikni ideallashtirishga asoslangan qarashlar tizimini ishlab chikdilar va jih’odni unga erishish-ning asosiy vositasi sifatida e’lon qilib, o`z g’oyalariga jan-govarliktusini berdilar. Markaziy Osirda shakllangan mayl-lar, o`sha davr arab muh’itida h’am o`z tarafdorlariga ega ediki, bu tabiiy ravishda, muayyan guruh’larning h’okimiyatini zaif-lashtirar edi. Shunday qilib, salafiylik h’am h’okimiyat uchun kurashning mah’suli edi. Shu tariqa, XVIII asrning birinchi yar-mida Muh’ammad Abdul Vah’h’ob salafiylik asosida Arabiston yarim orolida h’okimiyat uchun kurash olib borishga moslashtiril-gan yangi ta’limotni yaratdi.
Yangi davr Arab Sharqidagi mutaassib oqimlar dastlab sala-fiylik va vaxxobiylikka asoslangan bo`lsalar-da, keyinroqular-dan h’am ilgarilab ketdilar. Bu tuzilmalarning g’oyaviy dasturi «ixvoniylik» va «jih’od»ga asoslangan bo`lib, ko`p sonli janga-rilik uyushmalariga g’oyaviy ozuqa berib kelmokda.
1928 yilda Misrning Ismoiliya shah’ridagi maktabda mudar-rislik qilgan,.sufiylikning xasafiya maktabiga mansub bo`lgan Hasan Abdurah’mon al-Banno musulmon olamini tozalash va mu-sulmon ah’oli yashaydigan mamlakatlar h’ududida islom davlatini qurishdek vazifalarni o`z oldiga qo`ygan «Musulmon birodarlar» uyushmasini tuzdi. Barcha musulmon va nomusulmon h’ukumat-larga qarshi jih’od - yalpi urush e’lon qilish ushbu maqsadga erishish yo`li sifatida belgilangan edi. Al-Banno o`zining «Fan-nul-mout» («O`lim san’ati») kitobida mavjud h’ukumatlarni yo`q qilishga erishish yo`llarini asoslab berdi va ilk marta o`zini o`zi qurbon qilish shaklidajangarilik amaliyotints tayyorlash va amalga oshirish bilan bog’liqfaoliyatni oklab fatvo berdi.
Harakatning yuzaga kelish shart-sharoitlari, tarixiy vaziyat va o`sha davrda Misrdagi siyosiy kuchlarning nisbatini o`rganish ko`plab tadqiqotchilarga unga moh’iyatan terrorizmga asoslangan, trotskiycha uzluksiz inqilob g’oyasiga amal qilgan Komintern-ning barqaror ta’siri bo`lganini qayd etish imkonini bergan edi. Musulmon Sharqida kommunistparast guruxdarni shakllan-tirish uchun sharoitning etarli emasligi Komintern faollari-ning ikki tartibda terror uslublarini targ’ib qilish, uni eks-port qilish va islomiy tashkilotlarni o`zlarining siyosiy kurash usullari bilan qurollantirish orqali jamiyatni beqarorlashti-rishdek vazifani h’al qilishga intilishlariga yo`l ochdi. Ular bu yo`lda muayyan muvaffaqiyatga erishdilar h’am.
Bundan tashqari, fashistlar Germaniyasi emissarlari fa-olligi bilan bog’liqqiziqarli ma’lumotlar h’am mavjud. 1940 yilda Hasan al-Banno «Musulmon birodarlar»ning asosiy va-zifasi terrorchilik h’ujumlari uyushtirish bo`lgan «maxfiy apparat»ni tuzadi. Shunisi e’tiborga molikki, u tomonidan uyushtirilgan ayrim jangovar operatsiyalar fashistlar xrmiy-lik qilgan «Masr al-Fatot» tashkiloti yordamida amalga oshi-rilgan. Shu yillarda «Musulmon birodarlar»ning Suriyadagi bo`linmasi h’am jangarilarning shunga o`xshash tizimini yarat-di. Ularning Suriyada o`tkazgan jangovar amaliyotlari esa fa-shistlar h’omiylik qilgan Antuan Saade boshchiligidagi Suriya Millatchilik partiyasi jangarilari tomonidan qo`llab-quvvatlanadi.
150 kishi atrofida bo`lgan «maxfiy apparat»dagi jangari-lar beshliklarga bo`lingan h’olda maxsus tayyorgarlikdan o`tgan-lar. Tayyorgarlik jarayonida jangarilarning irodasini Oliy rah’namoga butunlay bo`ysundirish, shu orqali ularni al-Ban-noning «Fannul-mout» kitobida tushuntirilgan usullarda o`zini qurbon qilishga tayyorlaganlar. Al-Bannoning yuz yillar davo-mida yashirin faoliyat ko`rsatish va ma’naviy rah’bar irodasiga so`zsiz bo`ysunish tizimlarini ishlab chiqqan sufiylikning xasafiya maktabiga mansub ekanini yodga oladigan bo`lsak, bun-day texnologiya qaerdan o`zlashtirilgani oydinlashadi.
Amaliyot shuni ko`rsatadiki, jangarilar asosan o`z fikrida sobitbo`lmagan, qat’iyatsiz kishilardan tayyorlanadilar. Chunki bunday shaxslar o`zining kimligini ko`rsatish uchun keskin, oqiba-ti puxta o`ylanmagan qarorlar qabul qilishga moyil bo`ladilar.
Shunday qilib, islom bayrog’i ostida faoliyat ko`rsatayot-gan zamonaviy ekstremizmning paydo bo`lishi va rivojlani-shini tarixning muayyan davrida ustuvor bo`lgan ko`plab un-surlar, turli jarayonlarning o`zaro ta’sirlashuvining natijasi debtushunish mumkin.
Turli salbiy jarayonlarning omuxtalashuvi islom ritorikasi bilan qo`shilgan h’olda keyinchalik ikki sistema o`rtasidagi ku-rashda umumiy beqarorlashtiruvchi vosita sifatida qo`l keldi. Ular-ning h’ar biri o`z maqsad va manfaatlaridan kelib chiqib uni moliyalashtirishga, kerakli yo`nalishga solishga h’arakat qilib keldi. «Musulmon birodarlar» o`ztashkilotlarini rivojlantirish uchun Britaniya h’ukumatidan mablag’lar olib turgani tarixdan ma’lum. Bu vaqtda britaniyaliklar ulardan arab davlatlari siyosiy sah’ni-da faoliyat yuritayotgan boshqa kuchlarga qarama-qarshi kuch sifa-tida foydalanishga intilar edi. Biroq shunga o`xshash h’olatlarda bo`lganidek «birodarlar» bu mablag’lardan terrorchilik xurujla-rini amalga oshirishda, jumladan, britaniyalik fuqarolarning o`zlariga h’am h’ujumlar uyushtirishda foydalanganlar.
Keyinchalik «birodarlik» asosida ko`plab ekstremistik va terroristik uyushmalar vujudga keldi. Dastlabki aqidaparastlar Hasan al-Banno, Mustafo as-Siboiy o`rniL) kelgan Said Qutb, Muh’ammad Gazoliy, Umar at-Tilmisani, Saloh’iddin Ashmaviy, Ali Bayonuniy kabi shaxslarushbutuzilmalarningfaoliyati yanada agressivroqbo`lishiga o`z h’issalarini qo`shdilar.
1953 yilda «Musulmon birodarlar» uyushmasining bir guruh’ a’zolari Iordaniyada «h’izbut tah’rir al-islomiy» nomli yangi partiyani tuzadi. Bu partiyani Taqiyuddin Nabh’oniy al-Falasti-niy boshqaradi. Partiya o`z oldiga barcha musulmon davlatlari h’udu-dida yagona islom davlati — «xalifalik» tuzish maqsadini qo`yadi. Moh’iyatan «Musulmon birodarlar»dan unchalik farq qilmagan ushbu partiya o`z h’arakatlarini u bilan muvofiqlashtirgan h’olda olib bordi va terrorchi tuzilmalar muntazam ravishda jangarilarni tayyorlab berish vazifasini bajara boshladi. Xuddi «birodarlar» bilan bo`lganidek, maxsus xizmatlar bozorida jangarilarga talab bo`lmagan h’ollarda partiya o`zi to`g’ridan-to`g’ri qo`poruvchilikni amalga oshira oladigan uyushmalar tuzadi. Bu oxir-oqibatda «biro-Darlar» bor joyda h’izbutchilar, h’izbutchilar bor joyda «birodar-lar»ning faoliyat ko`rsatmasligida namoyon bo`lgan ta’sir doira-sini bo`lib olishdek amaliyotning shakllanishiga olib keldi.
Dunyo bo`yicha faoliyat olib borayotgan bunday qudratli tash-kilotlardan muntazam ravishda kichik terrorchi uyushmalar pay-do bo`lib turadi. XX asrning 70-yillari boshidan musulmon olamida «Junud ul-Loh’», «Jixrd», «al-Jih’od al-Islomiy», «Shabab-Muh’ammad», «al-Takfir val-Hijra» va boshqa tashki-lotlar faoliyat olib bordi. Ularning ko`pchiligi xrzir h’am bor bo`lsa-da, bugun yuqorida qayd etilgan tashkilotlar a’zolari-ning eng faol qismini o`zida to`plagan va dunyoviy tarmoq si-fatida faoliyat yuritayotgan «al-Krida»ning bir qismi sifa-tida ish olib bormokda.
Lekin, yangi sharoitda «al-Qoida» muxim bir xususiyatga ega, ya’niu ekstremistik tashkilotlarni moliyalashtirish va model-lashtirish bilan shug’ullanadigan jangarilar va ekstremistlar-ning xizmatlari bozori sifatida tarkib topdi.
Ushbu tashkilot «al-Krida» etakchilarining kam-ko`stsiz yashashi, qo`poruvchilik operatsiyalarini amalga oshiruvchi ulkan mashinaning doimiy faoliyat ko`rsatishini ta’minlash uchun narkobiznes, kid-nepping (tovon olish maqsadida kishilarni garovga olish), boy mu-sulmon oilalaridan qo`rqitish orqali pul undirish va boshqa ko`plab manbalar h’isobiga moliyaviy mablag’lar yig’adi.
Shu o`rinda jangarilar xizmat bozorida kasbiy mah’oratga ega mutaxassislarning paydo bo`lishi XX asrning 90-yillarida ter-rorizmning beqiyos darajada avj olishiga zamin yaratganini ta’-kidlash zarur. Gap shundaki, sovuqurush tugashi bilan malakali mutaxassislarning bir qismi o`z davlatlarida ishsiz va e’ti-borsiz qoldilar. Bu ularni katta mablag’larga ega ekspert va yollanma jangchilar bozoriga etaklab keldi. Ularning sa’y-qara-katlari bilan giyoh’vand moddalar savdosi yangi darajaga ko`ta-rildiki, bu o`z navbatida terrorchilik xurujlarining faolla-
shuviga olib keldi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, xrzirda shunday h’olat yuzaga kel-diki, terrorizmga qarshi turgan kuchlar o`z vaqtida ikki qutbga mansub mamlakatlar uzoq yillar davomida yaratgan ulkan ajdah’r bilan kurashmoqdalar. Jangarilarni yollovchi kishilar shaklu shamoyili noma’lum xalifalik (yoki kommunizm)ni qurish yo`lida o`zini o`zi qurbon qilib, qo`poruvchiliklarni amalga oshirayot-gan kishilar ongini egallagan g’oyalarga mutlaqo befarqtsirlar. Yollovchi ekspertlar xech qachon jangovar xarakatlarda shaxsan ishtirok etib, o`zlarini qurbon qilmaydilar. Har doim soyada qolgan h’olda, ular terrorchilikni narkobiznes bilan qo`shib, amalga oshiriladigan h’arakatlar ko`lami va terrorizmni tayyor-laydigan tarmokdarni jiddiy kengaytirishga erishdilar. Ular
mavjud ekstremistik tuzilmalardan mazkur soh’adagi xizmatlar bozorini rivojlantirishda h’am ustalik bilan foydalanmokda-lar. Bu bozor esa, ularning xizmatlariga doimiy talabni yuzaga keltiradigan ba’zan, «al-Krida» va uning tuzilmalarini h’am xoxlagan maqomga soladigan asosiy buzg’unchi bo`g’in sifatida chiqmoqtsa.
Markaziy Osiyodagi ekstremistik oqimlar XX asrning 70-yillari oxiri 80-yillari boshlarida xorijiy ekstremistik markazlar, ayniqsa, arab ekstremistiktashkilotlari sa’y-h’ara-katlari bilan shakllana boshlagan edi. Ularning asosiy niyati sobiqSSSRning musulmon ah’oli yashaydigan respublikalarini o`z maqsad-intilishlari doirasiga tortishdan iborat edi. Bunday maqsad, ya’ni soxta inqilobni eksport qilish g’oyasi o`sha asr-ning 30-yillarida Xdsan al-Banno tomonidan bayon etilgan edi. Natijada Markaziy Osiyo respublikalarida xorijdan kelayotgan moliyaviy yordam h’isobiga jangari sifatida foydalaniladigan shaxslarni tanlash va tayyorlash bilan shug’ullanadigan tizimni yaratgan guruh’lar paydo bo`ldi.
Uni yaratish chog’ida chet ellik yo`riqchilar rah’barligi va ma-h’alliy buzg’unchi kuchlar ishtirokida mintaqada beqarorlikni keltirib chiqarish orqali Markaziy Osiyoni jangarilar tayyor-lovchi, katta mablag’lar keltiradigan narkotik moddalar ishlab chiqarish yo`lga quyilgan joyga aylantirishdek maqsad ko`zlan-gan edi.
Markaziy Osiyo respublikalari mustaqillikka erishgan 1990 yillarning boshlarida bu guruh’lar faollashyb ketdilar. Xususan «Islom lashkarlari», «Tavba», «Adolat» guruh’lari Farg’ona vo-diysida beqaror h’olatni yuzaga keltirish uchun h’arakat qildilar. Biroq O`zbekiston davlatining qat’iy qarshiligi, ichki va tashqi siyosatdagi izchillik, xalqning mustaqillikni mustah’-kamlash yo`lidagi h’arakatlarni qo`llab-quvvatlashi, ijtimoiy h’ayotning turli soh’alarida olib borilayotgan isloh’otlar ekstre-mistlarning sa’y-xarakatlarini yo`qqa chiqardi. Ekstremistlar-ning bir qismi O`zbekiston h’ududidan chiqib, avval Tojikis-ton, keyin esa Afg’onistondagi jangarilar safiga qo`shilib ketdilar.
Markaziy Osiyodagi guruxdar asosida yuzaga kelgan va o`zini «O`zbekiston islom h’arakati» deb nomlagan tuzilma 1990 yil-larning o`rtalariga kelib, ancha baquvvat bo`lib qolgan «al-Krida» tarkibiga kirdi. Aksilterror koalitsiyasi tomonidan Afg’onis-tonda o`tkazilgan amaliyotlar vaqtida ularning asosiy qismi yo`q qilindi.
Hozirda butuzilmaning qoldiklari Pokiston bilan Afg’o-niston o`rtasidagi chegaradosh h’ududlarda to`planib, «al-Krida» va uningtarafdorlari yordamidan foydalanish imkoniyatiga ega bo`lish uchun O`zbekistondagi h’izbut tah’rirchilar bilan aloqalar-ni tiklash, o`zaro h’amkorlikni yo`lga qo`yish va shu yo`l bilan yana faollashayotganliklarini ko`rsatishga h’arakat qilmokda.